-
یوز پلنگ ایرانی
آشنايي با يوز ايراني (آسيايي)
حيوانات- محمدعلي گنجي:
نسل يوزپلنگ آسيايي در تنها زيستگاهش ايران در حال انفراض است خبر جديدي نيست اما اين خبر در ايران به جز تعدادي علاقمند به محيط زيست واکنشي را در مردم برنيانگيخته است.واژه يوزپلنگ يکی از واژه های اصيل ايرانی است که از ترکيب دو کله يوز و پلنگ حاصل شده است. يوز بُن مضارع مصدر يوزيدن به معنای " جَستن، جهيدن و طلب کردن" بوده و از اين رو يوزپلنگ، به معنای پلنگی است که به دنبال شکار خود گشته و آن را با جستن و دنبال کردن می گيرد.
درگذشته اين جانور را پلنگ شکاری می‌ناميدند که به سبب شباهت زياد آن به پلنگ و روش شکار منحصر به فرد آن بوده است.
ايرانيان باستان اين جانور را بيشتر با نام "يوز" می شناخته‌اند و کمتر کلمه "يوزپلنگ" را برای آن بکار می‌بردند. همچنين به اين جانور به خصوص در زمان تولگی "هَوْبَر" هم گفته می‌شده است.
برای اين جانور زيیا در زبانهای مختلف نامهای گوناگونی به کار رفته است. در زبان عربی يوز را "فهد" می‌نامند درحاليکه در افغانستان به آن "تازی پرنگ" (فارسی دری) و "تازی پلنگ" (پشتو) گفته می‌شود.
در پاکستان نيز در زبان براهوئی به آن "يوز" گفته می‌شود. در گويش سواحيلی نيز که در شرق آفريقا رايج است نام "دوما" را برای اين جانور بکار می‌برند. يوزپلنگ در زبان انگليسی "چيتا Cheetah" گفته می‌شود که ريشه سانسکريتی داشته و از هندوستان بدست آمده است. امروزه در سرتاسر دنيا اين جانور را با نام انگليسی آن‌می شناسند.
در جهان دو گونه يوزپلنگ وجود دارد که يکي گونه آسيايي و ديگري گونه افريقايي است. گونه افريقايي يوزپلنگ در شمال اين قاره پهناور منقرض شده و فقط محدود به جنوب اين قاره شده است که البته با برنامه‌هاي مناسب حفاظتي در حال حاضر از نظر جمعيتي در وضعيت مناسبي است.
اما يوز آسيايي که زماني گستره وسيعي از غرب اين قاره از سوريه و عربستان گرفته تا هندوستان و ترکمنستان پراکنده بود از 20 سال پيش جز در ايران منقرض شده است.
مثلا اين گونه در عراق از 1929 کويت 1942 هند 1947 قزاقستان 1970 پاکستان 1972 ترکمنستان 1973 عربستان 1973 و عمان 1977 منقرض شده است .
در حال حاضر يوپلنگ آسيايي فقط به کشور ايران که 40 سال پيش برنامه حفاظتي خود را براي نگهداري نسل اين حيوان آغاز و از 20 سال پيش تشديد کرد محدود مي‌شود به همين دليل است که امروزه به يوز آسيايي يوز ايراني نيز گفته مي‌شود.
مشخصات يوزپلنگ آسيايي
مشخصات ظاهري
يوزپلنگ از خانواده گربه سانان به شمار مي‌آ‌يد و به دليل داشتن دست و پاهاي بلند بدني باريک و کشيده و سينه‌هاي فراخ تا حدودي شبيه سگ تازي است ولي برخلاف سگ سانان سر کوچک و گردن و پوزه‌هاي کوتاه و گوش‌هايي کوچک و گرد دارد.
به طور کلي مي‌توان آن را به سگي با کله گربه تشبيه کرد. رنگ پشت زرد کم رنگ تا زرد متمايل به قرمز و زير بدن سفيد است. بسياري از مردم يوز را با پلنگ اشتباه مي‌گيرند اما تفاوت بارز اين دو حيوان در شکل خال‌هايشان است در يوز خال‌ها توپر و گرد است در حالي که‌خال‌هاي پلنگ درشت و توخالي و گل مانند است.
وجود نوار سياه رنگي که از گوشه داخلي چشم‌هاي يوز به موازات بيني تا گوشه لبها امتداد يافته و به خط اشک معروف است نيز از مشخصات بارز يوز است.
چشمان يوز در بالاي کاسه سر قرار دارد. طول سر و بدن يوزپلنگ بالغ از 112 تا 137 سانتي متر طول دم 64 تا 86 سانتي متر و بلندي شانه‌هايش 71 تا 84 سانتي متر است و وزن حيوان به 34 تا 54 کيلوگرم مي‌رسد. جنس نر يوز اندکي بزرگتر از جنس ماده است.
ويژگي رفتاري
برخورداري از ستون فقرات انعطاف پذير، کبد و قلب بزرگ، سوراخ بيني گشاد، ظرفيت بالاي ريه، بدني عضلاني و باريک يوزپلنگ را تيز‌روترين شکارچي جهان ساخته است. آنها قادرند با سرعتي معادل 110 کيلومتر بر ساعت بدوند.
يوزپلنگ نظم اجتماعي منحصر به فردي دارد. در ايران مطالعاتي درباره يوزپلنگ صورت نگرفته است؛ اما مطالعات انجام شده در افريقا نشان ميیدهد که يوزپلنگ ماده به استثناي زمان مراقبت از توله‌ها به تنهايي زندگي مي‌کند و يوزپلنگ نر در مراقبت از بچه‌ها نقشي بر عهده ندارد.
توله‌هابه مدت 18 ماه در کنار مادرشان مي‌مانند و طي اين دوره که اهميت بالايي در زندگي توله‌ها دارد چگونگي شکار و گزير از گزند شکارچيان ديگر مانند پلنگ کفتار و گرگ را مي‌آموزند در 18 ماهگي توله‌ها از مادر جدا مي‌شوند از اين پس ممکن است توله‌ها با هم شيران خود حتي تا 6 ماه ديگر به سر برند در دو سالگي هم شيران ماده بقيه را ترک مي‌کنند و نرهاي جوان با هم مي‌مانند در واقع نرها به تنهايي يا همراه برادران خوني خود زندگي مي‌کنند اما ماده‌ها به جز زمان بچه‌داري تنها زندگي مي‌کنند.
برخي از اين گروه‌ها براي خود حوزه‌اي تعيين مي‌کنند تا يوزپلنگ ماده را براي جفت‌گيري جلب کنند اين حوزه‌ها اغلب در جاهايي است که در آن طعمه و آب کافي وجود داشته باشد در فصل جفت‌گيري هر نر براي خود ****وي را انتخاب مي‌کند. در اين فصل نزاع‌هاي خشني ميان نرهاي گروه در دفاع از حد و مرز ****وشان صورت مي‌گيرد.
يوزپلنگ‌ها معمولا صبح زود يا غروب به شکار مي‌روند پس از انتخاب طعمه که معمولا حيوانات ضعيف‌تر هستند؛ به صورت غير محسوس به آنها نزديک شده و پس از رسيدن به فاصله حدود 10 تا 30 متر حمله انفجاري خود را شروع مي‌کنند پس از به زمين انداختن طعمه گلوي او را با دندانهايش فشارمي‌دهد تا خفه شود.
تعقيب طعمه معمولا 20 ثانيه و به ندرت بيش از يک دقيقه به طول مي‌انجامد و در اين زمان بيش از 500 متر شکارش را دنبال نمي‌کند. قريب به نيمي از تعقيبها موفقيت اميزند گاهي اوقات شکارچيان ديگر نظير گرگ طعمه او را از چنگش بيرون مي‌آ‌ورند. يوزپلنگ مانند پلنگ قادر به پنهان کردن طعمه‌اش از دسترس ساير گوشتخواران نيست به همين دليل بعد از خوردن يک وعده غذا در بيشتر اوقات باقيمانده را از دست مي‌دهد.
توليد مثل
بلوغي جنسي در حدود 20 ماهگي رخ مي‌دهد. زمان بارداري 95 روز و تعداد توله‌ها 1 تا 6 و معمولا 4 تا 5 عدد است. توله‌ها در هنگام تولد حدود 300 گرم وزن و 30 سانتي متر طول دارند. رنگ آنها خاکستري تيره است و موهاي بلندي بر پشتشان دارند.
اين موها باعث استتار توله‌ها در ميان بوته‌زارهاي خشک و پنهان نگاهداشتن آنها از ديد شکارچيان ديگر است . بچه‌ها به دليل جمع شدن ناخنها تا شش ماهگي قادرند از درخت بالا بروند.
تغذيه
يوزپلنگ در ايران عمدتا از جبير، آهو، قوچ ، ميش، کل و بز و خرگوش وحشي تغذيه مي‌کند.
زيستگاه‌هاي يوزپلنگ و آمار آن در ايران
يوزپلنگ در دشتهاي باز و تپه ماهورهاي واقع در مناطق استپي و بياباني و نيمه کويري و زيستگاه‌هاي باز ديگري که طعمه در آن وجود داشته باشد ديده مي‌شود. زيستگاه عمده يوزپلنگ در ايران دشت کوير است که بخش‌هايي از استان کرمان، خراسان، سمنان، يزد، تهران و اصفهان را در بر مي‌گيرد. اکنون اين ناحيه وسيع استپي و بياباني به آخرين پناهگاه يوز آسيايي مبدل شده است.
سابق بر اين بين سالهاي 46 تا 57 گزارش‌هايي از تهران به خصوص پارک ملي کوير مرکزي سمنان توران خوش ييلاق و مناطق اطراف خراسان ،منطقه مياندشت و اطراف طبس يزد، منطقه کالمند، مناطق اطراف بافق مهريز، تفت و شهر يزد، اصفهان، منطقه موته و کلاه قاضي فارس، پناهگاه حيات وحش بهرام گور کرمان، منطقه خبر و روچون مازندان ،پارک ملي گلستان، هرمزگان اطراف حاجي آباد و گزارشهاي غير مکتوبي از سيستان اطراف هامون صابري و بلوچستان، بمپور و حتي نفت شهر در استان کرمانشاه مبني بر مشاهده يوز وجود داشته است.
اما اين روزها در 5 منطقه مرکزي کشور که احتمالا 80 درصد يوزهاي آسيايي را در خود دارد مشاهده اين گونه گزارش شده است.
1- پارک ملي کوير مرکزي - افريقاي کوچک واقع در استان سمنان- جمعيت براورد شده يوزپلنگ 4 تا 6 قلاده
http://www.hamshahrionline.ir/images...heetah1-zr.jpg
2- پارک ملي پناهگاه حيات وحش و ذخيرگاه زيست کره خارتوان واقع در استان سمنان. جمعيت براورده شده 10 تا 14 قلاده
3- پناهگاه حيات وحش نايبندان طبس واقع در شمال شرق استان يزد .برآورد جمعيت يوزپلنگ 12 تا 15 قلاده.
4- منطقه حفاظت شده بافق واقع در استان يزد. جمعيت برآورد شده 4 تا 6 قلاده
5- منظقه شکار ممنوع دره انجير واقع در استان يزد . جمعيت برآورده شده 3 تا 5 قلاده.
با اين حساب با اينکه آمار يوز آسيايي را در ايران گاهي بين 50 تا 60 قلاه و در کل کمتر از 100 قلاده عنوان کرده‌اند.
سام خسروي فرد [در همشهري آنلاين] مشاور پروژه بينالمللي حفاظت از يوز آسيايي ترجيح مي‌دهد که اين اعداد را حدس کارشناسي بنامد تا آمار چرا که معتقد است يوزپلنگ حيواني به شدت مخفي کار و فراري از انسان است ، به راحتي خود را در طبيعت استتار مي‌کند و گستره زيستگاهش بسيار وسيع است. همه اين عوامل دست به دست هم مي‌دهند تا آمارگيري از اين گونه کاري بسيار مشکل شود.
مهندس هوشنگ ضيائي مدير اين پروژه نيز بهترين روش آمارگيري از يوز در ايران را استفاده از دوربين تله‌اي عنوان مي‌کند وي مي‌گويد:" ابتدا گذرگاه‌هاي يوز را از روي ردپاي حيوان مشخص کرده سپس دوربينهاي تله‌اي را در انجا کار مي‌گذاريم . خالهاي روي بدن يوز مانند اثر انگشت انسان منحصر به فرد است؛ بنابراين از روي عکسها تعداد يوزها را درآن فاصله مشخص کرده و با انجام کارهاي آماري جمعيت يوز آن ناحيه را تخمين مي‌زنيم."
مخاطراتي که يوز آسيايي را تهديد مي‌کند
متخصصان محيط زيست بر اين باروند که ريشه نگرانيها از انقراض اين گونه نادر در جهان به عدم آگاهي مردم درباره اين جانور برمي‌گردد. برخي تصور مي‌کنند که يوزپلنگ همان پلنگ است و براي حفظ جان خود و دامهايشان به راحتي دست به نابودي اين حيوان مي‌زنند؛ در حالي که يوز براي انسان و دام اهلي خطري ندارد و به آنها حمله نمي‌کند به طور کلي عواملي که بقاي يوزپلنگ آسيايي را در ايران تهديد مي‌کند مي‌توان به دو دسته تهديدهاي زيستگاهي و تهديدهاي غير زيستگاهي تقسيم کرد.
الف: تهديد زيستگاهي
تخريب و بهم ريختگي زيستگاه و ناامن شدن پناهگاه‌هاي حيات وحش ريشه در عوامل گوناگوني دارد.
http://www.hamshahrionline.ir/images...Marita2-zr.jpg
توسعه کشاورزي و صنايع اسکان انسانها معدن کاوي و ساير طرحهاي زيربنايي در اکثر زيستگاه‌هاي طبيعي کشور تغييراتي را بوجود آورده است.
افزايش تعداد دام بدون توجه به ظرفيت محيط و فصل مناسب در تخريب گياهان نقش موثري داشته و اين به نوبه خود به از بين رفتن سم داران وحشي که مهترين طعمه يوزپلنگ هستند منتهي شده است.
تقريبا تمامي مردم روستايي ساکن در زيستگاه يوزپلنگ آسيايي بز، گوسفند و شتر پرورش
مي‌دهند اين مسئله مدت زيادي که به مانعي در حفاظت از حيات وحش تبديل شده است.
سام خسروي فرد مشاور پروژه حفاظت از يوز آسيايي در ايران مي‌گويد: " ورود دام به زيستگاه يوز از تهديدات اصلي زندگي يوزپلنگ است علاوه بر اين که سگ گله ممکن است به يوز حمله کند چوپانان هم به محض رويارويي با اين حيوان با تصور احتمال حمله يوز به دامها حيوان را با تير يا سنگ مي‌زنند.
از سوي ديگر با توجه به اينکه وجود آب در زيستگاه اصلي يوز يک موهبت محسوب مي‌شود دام و به خصوص شتر وقتي سر آبشخور يا چشمه مي‌آ‌يند آن را اشغال مي‌کنند و ديگر نه يوز و نه طعمه‌هايش به آنجا نمي‌روند در نتيجه طعمه‌هاي يوز يا مهاجرت مي‌کنند يا مي‌ميرند و به دنبال‌آن زندگي يوز هم تحت تاثير قرار مي‌گيرد."
از طرف ديگر فرايند تبديل زمين به بيابان بيابان زايي بسياري از مناطقي را که يوزپلنگ درآن زندگي مي‌کند از بين برده و مناطق وسيعي را به محيطي تخريب شده که داراي ارزش اقتصادي يا حيات وحشي اندکي هستند، تبديل کرده است.
ب: تهديدهاي غير زيستگاهي
شکار مستقيم وحوش در ايران با وفور فزاينده سلاح گرم و استفاده از خودرو براي شکار افزايش يافت اکثر شکارچيان غير قانوني از اهميت يوزپلنگ و طعمه‌هاي آن در نظام بوم شناختي آگاه نيستند و شکار غير قانوني در نظر آنها جرمي ناچيز به حساب مي‌آ‌يد.
علاوه بر شکار غيرقانوني سالانه حدود يک ميليون مجوز شکار با سهميه 300 گلوله به طور رسمي صادر مي‌شود. بايد به تمامي اين تهديدها بهره برداري تجاري از گونههاي خاص را نيز افزود که به صورت بيرويه ادامه دارد. گونه‌هايي چون آهو، پلنگ، باز، هوبره، کبک، مرغابي و تمساح از جمله گونههاي در خطرانقراض‌اند.
با توجه به تعداد اندک يوزپلنگ باقيمانده در مناطق و به خاطر اين که نسبت ماده به نر اين گونه هنوز روشن نيست با شکار هر يک گربه‌سان لطمه سنگيني به نظام ژنتيکي اين گونه در حال انقراض وارد مي‌شود.
متاسفانه نظارت بر شکار غير قانوني دشوار است به عنوان مثال زيستگاه يوز غني از کاني‌هاي مهم صنعتي و تجاري است که توسط وزارت صنايع و معادن بهره‌برداري مي‌شود. استخراج معدن به خودي خود تهديدي محسوب نمي‌شود اما جاده سازي مناطق مذکور را براي همگان از جمله شکارچيان غير قانوني قابل دسترس مي‌کند.
به اين تهديدات بيافزاييد تهديدي از سوي ساير حيوانات شکارچي مانند پلنگ، کفتار و گرگ و همچنين سگهاي گله را که متوجه جان يوزپلنگ است به عنوان نمونه از دو يوزپلنگ شناسايي شده توسط تيم حفاظت از يوز آسيايي در ايران که گردنبند ردياب روي آنها نصب شده بود چندي پيش يکي از آنها به علت کمبود شکار در ****و خود به ارتفاعات بالاتر که ****و پلنگ محسوب مي‌شود رفته بود که توسط يک پلنگ مورد حمله واقع شده و از دست رفت.
تلاش‌ها و طرح حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در ايران
طرح حفاظت از يوزپلنگ آسيايي پروژه‌اي است که با مشارکت سازمانهاي ملي و بينالمللي از شهريور 1380 به اجرا در آمده است هدف از اين طرح حفاظت از يوزپلنگ آسيايي و به دنبال‌آن مجموعه حيات وحش کمياب و در معرض انقراض و حفظ زيستگاه طبيعي آنها در ايران است.
از طرفي مهندس فرهادينيا مدير عامل انجمن يوزپلنگ ايراني معتقد است: تلاشهاي موثري اخيرا براي حفظ اين جانور ارزشمند شروع شده که نتايج قابل توجه و چشمگيري نيز به دنبال داشته است و امروز مي‌توان به يقين اظهار نمود که جمعيت يوزپلنگ ايران در مقايسه با چند سال گذشته افزايش
يافته است در حال حاضر تمامي علاقمندان به يوزپلنگ ايران برآن شده‌اند روز نهم شهريور را که روز نجات ماريتاست به عنوان روز ملي حفاظت از يوزپلنگ آسيايي در نظر بگيرند و يوزپلنگ ايران را به همه مردم جهان به عنوان سمبل و ميراث طبيعي ايرانيان معرفي کنند. [سرنوشت يوز آسيايي در دست ايرانيان]
در اهميت حفظ نسل يوزپلنگ آسيايي همين بس که چند سال است که هند چشم طمع به يوزهاي ايران دوخته حتي حاضر شده که 17 جفت از گونههاي جانوري موجود در هندوستان را به ايران بدهد و در قبال آن يک جفت يوز بگيرد تا با استفاده از فناوريهاي جديد علم ژنتيک اقدام به تکثيرشان کند.
راهکارهاي رسانه‌‌اي
1- با توجه به اين که حفاظت از گونههاي مختلف و به ويژه در حال انقراض حيات وحش از قبيل يوزپلنگ آسيايي يک امر ملي و نيازمند مشارکت و همکاري همگاني است. لذا رسانه ملي با توجه به گستره وسيع مخاطبان مي‌‌تواند نقش مهمي را در آگاهي بخشي به مردم درباره اهميت حفظ اين گونه نادر و ارزشمند ايفا کند.
2- تهيه گزارش هاي خبري و گزارشهاي ويژه از فعاليت‌هاي انجام شده و در حال انجام براي حفظ يوزپلنگ آسيايي توسط دستگاهها متخصصان امر و همچنين گروه هاي دانشجويي فعال در امر حفاظت از محيط زيست علاوه بر ايجاد پشتگرمي براي اين افراد باعث جلب حمايت‌‌هاي دولتي و مردمي در زمينه اين مهم خواهد شد.
3- شناساندن گونههاي منحصر به فرد جانوري ايران به افکار عمومي داخل و خارج باعث رونق بوم گردي اکوتوريسم ايران شده و دقت بيشتر مسولان امر در حراست از محيط زيست پرجاذبه ايران را به دنبال خواهد داشت.
4- آموزش روش‌هاي درست و قانوني بهره برداري از محيط زيست و گردشگري يکي از نيازهاي کشور در حال پيشرفت و توسعه‌اي مانند ايران است.
نقل قول از سایت نیک صالحی
