شرحی بر اختلالات خواندن در کودکان

مدتهای طولانی دانش اموزانی را که در یادگیری یک یا چند درس مشکلات جدی داشتند با اصطلاحات معلول ادراکی، آسیب دیده مغزی و آسیب دیده عصبی معرفی کرده اند. با توجه به یافته های جدید در مورد یادگیری، در سال 1963 جمعی از متخصصین اصطلاح «ناتوانیهای یادگیری» را جایگزین اصطلاحات قبل کردند. از آنجا که واژه «ناتوانی» اصطلاحات دیگری مثل ناتوانی جسمی یا ناتوانی ذهنی را تداعی می کند مناسبتر است اصطلاح «اختلالات یادگیری» را به کار ببریم.


«اختلال در خواندن» یکی از اختلالات یادگیری ویژه است. با وجود تحقیقات متعددی که برای یافتن علت آن انجام گرفته هنوز یک نتیجه قطعی در این مورد به دست نیامده است.


هین شلوود (1917) نویسنده کتاب «کوری کلمات» علت آنرا مربوط به ناحیه گفتاری نیمکره چپ مغز، و مادرزادی می داند. اورتون (1937) علت را به اختلالات عصبی عملکردی استروفر سیمبولیا نسبت می دهد و رابینوویچ (1968) اشکال در خواندن را تحت سه عامل اختلال در تشکیلات نورولوژیک، صدمه مغزی و اشکالات عاطفی معرفی می کند و کریچلی (1964) و تامسون (1966) و بندر (1968) علا اختلال در خواندن را تأخیر در رشد تدریجی کرتکس مغز می داند.

ورنون از 1957 به بعد با تحقیقات گسترده ای که انجام داد عوامل اختلال در خواندن را به شرح زیر معرفی کرد:
1-عدم آمادگی برای خواندن
2-معلولیتهای جهانی مانند اشکالات دیداری و شنیداری
3-اختلالات نورولوژیک
4-نیروی زیستی کم
5-عقب ماندگی عمومی رشد گفتار و اشکالات گفتاری
6-محدودیت واژه ها
7-معلولیتهای فرهنگی و اجتماعی
8-عوامل شخصیتی (اشکالات عاطفی و سازگاری)
9-عوامل اجتماعی
10-عوامل محیطی
11-عدم توجه مدرسه و تغییر مکرر مدرسه یا آموزگار
12-شرایط نامساعد خانه
13- روشهای آموزشی ناقص و تشکیلات ناقص مدرسه
14- محتوای ناکافی متن خواندنی که حاوی ارزش باشد
15-اشکال در درک موقعیت فضایی
16- عدم برتری طرفی
17- اختلال در قدرت حرکتی
18- تشخیص ضعیف بین تصاویر مشابه.

دریافت عقاید، تجربیات، احساسات، هیجانات، مفاهیم و ایجاد ارتباط ذهنی با مطالب خواندنی از کیفیت های کارکردی خواندن محسوب می شوند و آن را محور هم سطوح یادگیری قرار می دهد. خواندن محور فعالیت های تحصیلی و رمز موفقیت در سایر زمینه های درسی است. بدون کسب توانایی خواندن، پیشرفت کردن در دیگر زمینه های تحصیلی اگر نه محال اما به سختی انجام می گیرد. مشکلات خواندن مهمترین عامل عدم موفقیت در مدرسه دانسته شده است و این مشکلات نشانه ای است که با کمک آن می توان شکست کودک را در بسیاری از زمینه های تحصیلی پیش بینی کرد.
تمام نظامهای آموزش و پرورش دنیا با مشکل کودکانی که از عده ی برنامه درسی خود برنمی آیند، روبرویند. این دانش آموزان قادر به درک مفاهیم، حقایق و مهارتهایی که به راحتی توسط کودکان دیگر یاد گرفته می شود نیستند. به دلیل محدودیتهای آموزشی که بعدها برای آنها بوجود می آید، آنها از آموزش عقب می افتند. این دانش آموزان امروزه تحت عنوان «دانش آموزان دارای نیازهای ویژه» شناسایی می شوند. این کودکان برغم داشتن هوش عادی و یا حتی بالاتر نسبت به کودکان دیگر، مشکلاتی را در خواندن نوشتن و حساب کردن نشان می دهند. این مسأله یعنی ناتوانی در انجام تکالیف خاص گروه سنی مربوط، در نهایت موجب دلسردی آنها از انجام تکالیف و در موارد حادتر عدم حضور در مدرسه و سرانجام نیز ترک تحصیل و در مواردی نیز مشکلات تحصیلی، زندگی شخصی و یا حتی انتخاب و نگهداری شغل اثر سوء باقی خواهد گذاشت.


به نظر برخی صاحبنظران آگاهی ها و تواناییهای فرازبانی (آگاهیهای واج شناسی) پایه یادگیری خواندن و نوشتن است. به نظر آنها شیوه ی درست آموزش خواندن و نوشتن به دانش آموزان آن است که با بکارگیری منظم تمام مهارتهای فرازبانی و آگاهی های آواشناختی و گسترش دادن مستمر این توانائیها و آگاهیها برای دانش آموزانی که آمادگی یادگیری خواندن را دارند به تقویت صحت و سرعت و ادراک خواندن آنها کمک شود

توانایی کودکان در خواندن کنشی بنیادی در جوامع امروزی است در دورانی که آن را عصر ارتباطات مینامند ، بسیاری از اطلاعات به صورت نوشتاری مبادله میشود. از آنجا که خواندن به عنوان یکی از مهمترین فعالیت های آموزش در نظر گرفته شده است، به همین دلیل بخش وسیعی از برنامه درسی را به خود اختصاص داده است. خواندن که ابزار اساسی برای یادگیری بخش بزرگ از موضوعات آموزش در مدارس است. کودکانی اهمیت یادگیری خواندن را درک نمیکنند برای یادگیری بیشتر موضوعات درس انگیزه ای نمی یابند زیرا تقریبا هر بخشی از زندگی متصمن فعالیت خواندن است. به طور مثال : مثال هایی از تاثیر خواندن در زندگی روزمره علایم راهنمایی رانندگی، تابلوهای آگاهی ، صورت غذاهای رستوران ها، روزنامه ها ، فرم های بیمه و مالیت بر درآمد مثال های خوبی از تاثیر خواندن در زندگی روزمره است.

خواندن به عنوان یک مهارت بسیار پیچیده با عواملی مانند: سلامت هوش روان فرد ، عوامل و شرایط محیطی از قبیل اجتماعی ، روانی و فرهنگی مرتبط است.

هدف نهایی خواندن:
هدف نهایی خواندن کسب اطلاعات یا درک مطلب برای لذت یا اهداف آموزشی است. هدف از فهم متن ، تشخیص پیام اصلی متن ، پیشبینی، نتیجه گیری و پیگیری دستورات متن است. در حین خواندن خواننده واقعیت های اساسی یا عقاید ارائه شده در متن را تشخیص میدهد، به معنای انها می اندیشد،انها را به طور نقادانه ارزیابی می کند ، ارتباط بین انها را کشف میکند ، و درک خود از عقاید را روشن میکند. توانایی درک مطالب شاخصی برای موفقیت در تحصیل است. مقصود از خواندن رسیدن به معنی است و کسی که بیشتر میخواند به احتمال زیاد خواننده بهتری نیز است و از این فعالیت لذت می برد.

برخی از صاحبنظران معتقدند که خواندن صحیح مستلزم تعامل فرایند های درکی ، دانش و مهارت های شناختی،دانش و مهارت های فرا شناختی است. و خواندن دارای شش گام است : 1-تشخیص 2- جذب 3- درک کلی (درک درونی) 4- درک نمایی (درک خارجی)5- ضبط (حفظ) 6- ارتباط (به کار گیری)

1-بازشناسی کلمات که معمولا رمز گشایی نامیده می شود
2- فهم درک آنچه که باز شناسی شده است
یادگیری خواندن تابع چند اصول است:
مدت ها قبل از ان که کودکان قادر به خواندن باشند باید این احساس در انها بوجود آید خواندن چیزی است که باید انجام دادن ان را دوست داشته باشند. آنها همچنین باید احساس خوبی از زبان نوشتاری و خواندن آن در خود بوجود آورند

1-آگاهی از زبان چاپی (نوشتاری):


کودکان نیاز به ایجاد یک احساس پایه ، نسبت به مطالب چاپی . چگونگی کار کردن با آنها دارند . آنها باید چگونگی سرو کار داشتن با یک کتاب و روش ورق زدن را یاد بگیرند . باید بیاموزند زمانی که داستانی برای آنها خوانده می شود این کلمات هستند که داستان را تعریف می کنند نه تصاویر . به کودکان باید آموزش داده شود که تمامی مطالب چاپی هدف ها و مقاصد با ارزش دارند.


2-یادگیری الفبا:
برای یادگیری خواندن ، آگاهی (شناخت) کافی و بهنگام از حروف بسیار اهمیت دارد . کودکان باید اسم حروف را یاد بگیرند ، حروف را بازشنسی و ترتیب حروف را بیان کنند.


3-فهم ارتباط حروف و کلمات :
به کودکان باید یاد داده شود که کلمه ها از یک رشته حروفی که باید از راست به چپ خوانده شود تشکیل شده اند.
4-داشتن این مساله که زبان از کلمه ها ، بخش ها و صدا ها ساخته شده است:
اصل مهم برای یادگیری خواندن این است که کودکان قادر به این تفکر باشند که کلمه ها توالی واجه ها (صداها ) هستند.
آنها باید از اجزاء ساختاری زبان گفتاری آگاه شوند . و نیاز به فهم این نکته دارند که جملات ، رشته ای از کلمات جدا منفرد ) از هم هستند.
5-شناسایی آسان و درست کلمه های نوشتاری:
توانایی افراد برای خواندن ماهرانه و همراه با درک به بازشناسی آسان و صحیح بیشتر کلمه های موجود در متن بستگی دارد . پس از اینکه چارچوب منابعی برای کلمه جدید یا هجی کردن ان با تلفظ کردن و ترکیب متناسب کلمه فراهم شد برای شناسایی آسان و دقیق آن کلمه باید تمرین شود.


6-شناختن الگوهای هجی کردن :
همان طور که کودکان قادر به دیدن کلمه ها به هنگام خواندن و هجی کردن آنها می شوند این مسئله که آنها به شباهت های هجی کردن توجه کنند اهمیت می یابد در واقع آگاهی از الگوهای هجی کردن بخصوص در هنگام گفتن کلمه هایی که پیشرفت در خواندن و نوشتن را تسریع می کند.

کاریلو پنج مرحله ی تحول خواندن را ارائه داده است :
1-آماده شدن برای شروع خواندن :
این مرحله که گسترش بعدی خواندن نقش اساسی دارد از تولد شروع و تا مراحل ابتدایی خواندن (از 6 سالگی) ادامه می یابد . این مرحله شامل گسترش مهارت هایی است :
1-مهارت های زبانی
2-گوش دادن
3-سخن گفتن
4-رشد حرکتی
5-تمییز شنیداری
6-تمییز دیداری

2-نخستین مرحله فراگیری خواندن :
این مرحله که در سال اول دبستان اتفاق افتاد ، شروع برنامه ی رسمی خواندن است اما ممکن است همزمان با آموزش در کودکستان ، در کلاس دوم ریاضی پس از آن هم وجود داشته باشد.
این مرحله شامل گسترش مهارت هایی به شرح زیر است :
1-آموزش صدا
2-آموزش رابطه بین صدا ها و نماد ها
3-کشف رمز کلمه ها
4-شناخت کلمه های پایه
5-شروع آموزش مهارت های تحلیل کلمه
6-پیدا کردن اعتماد به نفس به هنگام خواندن

3-گسترش سریع مهارت های خواندن:
ایجاد عادت ها و مهارت های پایه ای در خواندن در این مرحله صورت می گیرد . این مرحله شامل گسترش مهارت هایی است :
1-پیشرفت در شناسایی کلمه های نظری
2-بهبود درک در خواندن
3-ایجاد علاقه به خواندن
4-تشویق به آغاز مطالعه زیاد و مطالب متنوع خواندنی

4- خواندن گسترده:
در این مرحله که در سالهای آخر دورۀ دبستان و اوایل دورۀ راهنمایی ظاهر می شود تأکید بر خواندن مستقل است. دانش آموزانی که در این مرحله اند:
1-با پیشرفت مداوم در واژگان، مهارتهای بیشتری در درک پیدا می کنند.
2-در مهارتهای تحلیل کلمه پیشرفت می کنند.
3-در خواندن ارادی به حد بالایی می رسد.
4-از خواندن لذت می برند.
5-در زمینۀ مطالعات واقعی نیاز به کمک و راهنمایی دارند.

5- پالایش خواندن:
توسعه خواندن حتی در مورد افرادی که مشکل خاصی در خواندن ندارند تا پایان مقطع ابتدایی کامل نمی شود. از اینرو این مرحله اکثر اوقات در طول دورۀ طاهنمایی و متوسطه دیده می شود. به همین دلیل در این دوره نیاز به راهنمایی مستمر برای گسترش مطلوب و مفید خواندن دارند. در حقیقت مهارت های خواندن هیچوقت به کمال مطلوب نمی رسد و حتی در دوره های بالاتر هم فرد هنوز مهارتهای متعالی خود را در خواندن بهبود می بخشد. از مسئولیت های مهم مدارس متوسطه در این مرحله توسعه مهارتهای کاملاً پیشرفته فهم مطالب و فراگیری مهارتهای مطالعه، افزایش میزان مطالعه و حصول به هدف انعطاف پذیری در خواندن است.

- ناتوانی خاص یادگیری:


ناتوانی خاص یادگیری برای توصیف دانش آموزانی به کار می رود که به داشتن هوش متوسط یا اندکی کمتر یا بیشتر از متوسط در یادگیری برخی از جنبه های بنیادین یادگیری با مشکل روبرویند.
- ناتوانی های یادگیری به چند دسته عمده تقسیم می شوند:
ناتوانی های یادگیری به دو دسته عمده تقسیم می شوند:
1- مهارتهای پایه برای پیشرفت تحصیلی در درستهایی نظریر خواندن، املاء و حساب کردن است. این دسته، ناتوانی یادگیری تحصیلی می گویند.
2- مهارتهای پیش نیاز که دانش آموزان برای یادگیری درسهای خواندنی، نوشتن و حساب کردن به آنها نیاز دارند. این مهارتها پیش از ورود کودک به مدرسه شناسایی می شوند.
3- کودکان دارای مشکلات خاص یادگیری در چه فرآیندهایی با مشکل روبرویند:
به اعتقاد متخصصان این کودکان در یک یا چند فرآیند روان شناختی پایه نظیر درک و فهم و بکار بستن بیانی و نوشتاری مشکل دارند. نارسایی هایی ممکن است در شنیدن، سخن گفتن، خواندن، نوشتن و یا انجام محاسبه های ریاضی متجلی است.
4- شناخته شده ترین اختلال در حیطۀ ناتوانی های خاص یادگیری:
با شروع آموزش خواندن و نوشتن در مدارس، کودکان مشکلات مربوط به این درسها را با اشکال مختلفی نشان می دهند. شناخته ترین مشکل در این قلمرو، اختلال در خواند (نارساخوانی) است.
تعریف نارساخوانی: نشان دهنده مشکل احتصاصی فهمیدن و تولید مجدد علامات یا رمزهای کتبی است. این کلمه بر «دشواری در درک کلمات مکتوب» دلالت می کند و عارضه ای است که در کودکان برغم آموزش، هوش طبیعی و فرصت های اجتماعی فرهنگی به صورت اختلال در خواند ظهور می کند.
5- ویژگی های دانش آموزان دارای اختلال خواندن:
1- ممکن است برخی حروف را به صورت سروته ببیند. مثلاً من (نم) یا من دوست دارم (دارم دوست من).
2- ممکن است قادر به درک و یا گفتن تفاوتهای بین حروفی که به لحاظ شکل شبیه به هم هستند نباشند. ← مثل: /ع با غ، ط با ظ و ... /با هم اشتباه می شوند.
3- حروف ممکن است در هم و برهم و بدون نظم و ترتیب به نظر برسند.
4- حروف تعدادی از کلمات وآزگون بنظر می رسند. مثلاً کلمۀ ← «روز» شبیه «زود» به نظر می رسد.
5- ممکن است در خواندن حروف و کلمات مشکلی نداشته باشند ولی به هنگام مطالعه دچار سردرد یا معده درد شدیدی شوند.
6- ممکن است حروف مجزا را بشناسند ولی قادر به ایجاد صدا در کلمه ای که می خوانند نشوند.
7- ممکن است قادر به تشخیص کلماتی که قبلاً دیده اند نباشند.
8- ممکن است حروف و هجاها را جابجا و یا معکوس کنند.
9- ممکن است قادر به درک ارزش بیانی کلمات نباشند.
10- ممکن است در یادگیری و به خاطر سپردن کلمات دیده شده مشکل داشته باشند.
11- ممکن است در یادگیری حروف یا هجاها را وارونه بنویسند← مثلاً بابا به صورت وارونه نوشته شود.
12- مشکل در هجی کردن کلمات دارند.
13- مشکل در سازماندهی مطالب خوانده شده دارند.
14- مشکل در یافتن کلمات صحیح و مناسب برای برقراری ارتباط شفاهی و کتبی دارند.
15- مشکلاتی در پردازش شنیداری دارند.
16- مشکل در دیکته نویسی
17- حروف را جابجا می کنند.
18- حروف را حذف کرده و یا به آخر کلمه اضافه می کنند.
19- حذف یا اضافه کردن حروف اضافه و ربط در هنگام خواندن مشهود است.
20- در استفاده از مطالب خوانده شده در موقعیت های اجتماعی و یا یادگیری مشکل دارند.
6- نارساخوانی معمولاً با مشکلاتی در زمینۀ نوشتن همراه است.
اشتباهاتی که در نوشتن انجام می شود از همان غلطهای مربوط به خواندن است.
7- انواع اختلال در خواندن براساس علت و یا برنامه آموزشی.
1- نارساخوانی بینایی: این کودکان اختلالاتی در ادراک بینایی و حافظه بینایی دارند. در جهت یابی، تمیز اندازه و شکل، تشخیص کلمه به عنوان یک کل و پردازش بینایی و تجسم فضایی دچار مشکلاتی اند.
2- نارساخوانی شنیداری: این کودکان می توانند محرکهای بینایی را از یکدیگر تشخیص دهند اما نمی توانند بین شکل حروف و صداهای آنها ارتباط برقرار کنند. این کودکان در تشخیص صداهای گفتاری، ترکیب صداها، نامگذاری، پردازش شنیداری و ترکیب صداها برای خواندن کل کلمه و نیز درک قافیه ها مشکل دارند.
8- سنین شروع اختلال خواندن:
تا قبل از سال دوم ابتدایی کودکان اشتباهات فراوانی را در خواندن دارند جدی نیست. اختلال در خواندن از کلاس دوم ابتدایی به بعد ظاهر می شود. نباید از این اصطلاح تا قبل از 7-8 ساگلی استفاده کرد.
9- کودکانی که دارای اختلال هستند:
کودکانی که در خواندن موفقیت چندانی بدست نمی آورند مهارت خواندن را خیلی دیر بدست می آورند و در بیشتر موارد نیز در خواندن مشکلاتی را نشانی می دهند.
10- چگونگی الگوهای خواندن کودکان دارای مشکلات خواندن:
برخی کودکان دارای مشکلات خواندن ضعیف تا متوسط نرخ رشد کودکان بدون مشکل را از خود نشان می دهند ولی این رشد با سرعت آهسته تری انجام می شود. الگوهای خواندن دانش آموزان دارای ناتوانی در یادگیری بدین گونه است که آنها به حد مکفی از راهبردهای دیداری، شنیداری، راهبردهای توجه به کلمه، تجرید و پردازش خبر استفاده نمی کنند.
11- شناسایی اختلال خواندن از دوران خردسالی:
برخی از پژوشهگران در جستجوی راههای برای تشخیص الگوهای پیش بینی کننده نارساخوانی آتی در کودکان هستند. آنها به این مدل نام سندرم تأخیری زبان نام داده اند. این افراد با یادگیری گروهی از کودکان از دوران نوزادی تا کودکستانی به نتایجی رسیدند. آنها متوجه شدند خردسالانی که الگوهای زیر را نشان می دهند برای داشتن اختلال خواندن در معرض خطرند یا مستعد اختلالهای رفتاری اند.