تاریخچه چای در ایران و جهان

تحقیقات نشان می دهد که بوته چای را در حدود سه هزار سال قبل از میلاد مسیح در چین می شناختند . گیاه چای و واریته های آن به حالت وحشی در شمال هند در ناحیه ای به نام آسام و مناطقی مانند تونیکین و لائوس می رویید. هم اکنون کشت این گیاه در کشور های چین ، هندوستان ، ژاپن ، سیلان ، جاوه ، برزیل ، نواحی شمالی ایران و ... و بسیاری از کشورهای اروپایی رواج دارد . ( weatherstone , 1992 )

از نظر کاشت و مصرف چای ، چین اولین محلی است که این گیاه در آنجا در حدود 270 سال قبل از میلاد مسیح کشت شده و به مصرف می رسیده است ، مردم ایالات شان (shan ) و برمه از برگ چای استفاده می کردند.

آنگاه پس از آن به سایر کشورها منتقل شده است . هم اکنون کشت چای از مدار 42 درجه عرض شمالی تا 33 درجه عرض جنوبی رواج دارد . از نظر گیاهشناسی و جغرافیایی ، دانشمندان طبق بررسی ها و تحقیقات انجام شده ، مکان درختان وحشی چای را در ناحیه ای بین یونان ( یکی از ایالات جنوبی چین ) و شمال هندوچین و بیرمانی و شمال شرقی هندوستان تعیین نموده اند .

کشت چای از دوره یانگ تسه آغاز گردید و سپس از آنجا به طرف سواحل اقیانوس آرام و آنگاه به طرف جزایر ژآپن کشیده شده است ، پس از آن نیز از سمت جنوب و غرب کشت چای توسعه یافته و سپس به هندوستان ، هندوچین و جزایر اندونزی رسیده است . بنا براین چا ی دارای دو محور انتشار بوده است ، یکی غربی – شرقی از آسام به چین و دیگری جنوبی – شرقی از شهر یان نان (yun nan ) چین تا منطقه کوچین چین (cochin – chin ) تا مدتها کشت و نولید چای تنها به کشور چین اختصاص داشت و دیگر کشورها از وجود این گیاه و مصارف آن اطلاع چندانی نداشتند . در زمانهای بسیار قدیم کاهن های بودایی برای خواندن دعای بیشتر و درمان بیماریها از چای به عنوان یک عامل تقلیل دهنده خواب استفاده می کردند که البته کشت اولیه چای نیز در این معابد انجام گرفته است.

هزاران سال پیش کشاورزان چینی ، برگهای چای را که به صورت وحشی می رویید می چیدند و پس از پلاس کردن در معرض نور آفتاب و مالش دادن آن توسط دست آن را به وسیله حرارت آفتاب و یا ذغال خشک می کردند ، سپس از آن استفاده می نمودند. در مورد مصرف اولیه چای در ژاپن افسانه ای وجود دارد بدین صورت که ، کشیشی به نام بودهیدهارما (bodhidharma ) در هنگام مراجعت از چین به ژاپن خواب بر او غلبه کرد، پس از بیدار شدن برای تنبیه خود مژه های خود را کند و بر روی زمین ریخت ، این مژه ها در خاک ریشه داد و تبدیل به دررخت چای شد ، از آن به بعد برای مبارزه با خواب از این گیاه استفاده نمودند.

همانطوری که بیان گردید ، این گیاه پس از ژاپن به نواحی دیگر آسیا از قبیل اندونزی ، هندوستان ، سیلان ، پاکستان و .... منتقل شد ، آنگاه از حدود قرن پانزده کشت چای در اروپا نیز رواج یافت به طوری که در کشورهایی نظیر انگلستان ، فرانسه ، هلند ، آلمان ، کشورهای متحده آمریکای شمالی و روسیه کشت و تولید چای در کشورهای مشترک المنافع ( شوروی سابق ) از سال 1893 آغاز گردید ، در این سال اولین بوته های چای در آذربایجان کشت گردید . در این سالها توسط یکی از مالکان لنکران به نام (( م.او.نووسیلف )) بیش از دو هزار بوته چای کاشته شد. در حال حاضر مزارع چای این کشور در حدود 6 هزار هکتار می باشد.

هم اکنون به مختصری در مورد تاریخچه کشت چای در ایران می پردازیم .
از اوایل قرن بیستم چایکاری در کشورهای ایران و ترکیه آغاز گردید. قبل از سال 1280 هجری شمسی ، کشت چای در ایران رواج نداشت و ایرانیان قدیم به جای چای ، قهوه می نوشیدند. به همین دلیل چایخانه های امروزی همان نام سنتی خود یعنی قهوه خانه را حفظ کردند . در سال 1280 هجری شمسی مطابق با سال 1901 میلادی به علت علاقه دولت وقت ایران به کشت چای در کشور به مرحوم شاهزاده حاج محمد میرزا کاشف السلطنه چایکار که در آن زمان ژنرال کنسول ایران در هند بود ماموریت داده شد تا چگونگی کشت و کار چای و اصول چایسازی را بیاموزد. مرحوم چایکار پس ازمدتها کار و تلاش روی مزارع چای در هند ( حدود یکسال و نیم ) موفق شد اصول و فنون چایکاری را بیاموزد. پس از آن با موافقت دولت وقت هند دو هزار نهال را به ایران آورد بعد از مدتها تلاش و تحقیق و بررسی بهترین محل کشت آن را شهرستان لاهیجان ( یکی از شهرهای استان گیلان ) شناخت . پس از آن ، مرحوم چایکار با مشقات زیاد قطعه زمینی به مساحت حدود شش جریب در اطراف لاهیجان و همچنین مقداری زمین در اطراف تنکابن یافت و شروع به کشت چای در این دو قطعه اراضی شد که خوشبختانه از آنها چای معطر به دست آورد.

مرحوم چایکار اولین شخصی بود که در ایران به کاشت این گیاه و تهیه چای خشک اقدام نمود. مرحوم چایکار بار دیگر در سن 65 سالگی عازم هند و چین ژاپن شد و متخصصینی به نام های (( دیلونگزی )) ، (( فونچین )) ، و (( موچین )) را به استخدام دولت ایران در آورد تا چایکاری و چایسازی را به ایرانیان بیاموزند ولی متاسفانه ، کاشف السلطنه در مراجعت از این سفر در سال 1308 هجری شمسی روز دوشنبه 31 فروردین ماه در کتل (ملوت ) در نزدیکی بوشهر با اتومبیل شخصی خود به دره پرت شد و دار فانی را وداع گفت.

هم اکنون آرامگاه این مرد میهن دوست و خدمتگذار ملت ایران که در اکثر عمر، خود را صرف کشت چای و ترویج آن در ایران نمود و بالاخره جان خود را نیز در این راه از دست داد. بنا به وصیت خود در شهر لاهیجان در روی تپه ای به مساحت هزار متر مربع در قسمت جنوب غربی لاهیجان که خود آن را خریداری کرده بود واقع شده است. علاقه مندان به مطالعه بیشتر در زمینه زندگینامه این مرد بزرگ و دلسوز و تلاش های او در زمینه کشت و توسعه صنعت چای در ایران می توانند به کتابی تحت عنوان کاشف السلطنه ( چایکار ) پدر چای ایران که اخیرا توسط نوه کاشف السلطنه خانم ثریا کاظمی تالیف و به چاپ رسیده است مراجعه نمایند.
پس از کشت چای در لاهیجان، کشت این گیاه در سایر شهرهای شمالی از قبیل لنگرود، سیاهکل، املش، رودسر، تنکابن، رامسر، و برخی از شهر های دیگر شمالی رواج یافت.
در سال 1309 سطح زیر کشت چای به صد هکتار رسید و در این سال اولین باغ کشاورزی در تنکابن تاسیس گردید . سپس در سال 1330 سطح زیر کشت آن به 10281 هکتار رسید.