آشنایی با مدارس و مساجد قدیمی تهران
مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین
ویزگیهای شاخص و جذاب:
این مسجد و مدرسهرا وصی مرحوم شیخ عبدالحسین تهرانی (شیخ العراقین) از ثلث مال «میرزا تقی خان امیرکبیر» بعد از فوت او ساخت و به نام خود وی مشهور شد. این مسجد در ضلع جنوبی بازارچه و جلوخان سید ولی در محل قدیمی‌باغ و خرابه‌های پاچنار جا دارد. مدرسه دارای سر در کاشی کاری بسیار زیبایی است که بر اساس نوشته‌های آن به تصدی آقا یوسف در کارخانه استاد محمد قلی شیرازی به سال 1281 ساخته شده است. در منبت ارزشمندی نیز وجود دارد که اثر استاد «نوروز تهرانی» در تاریخ 1279 ه.ق است. این مسجد مشتمل بر مقصوره گنبد و دو مناره کوچک در ضلع جنوبی، طاق نماهای متناسب کوچک در جوانب دیگر و شبستانی در ضلع شرقی است. مسجد از کاشی کاری‌های عالی دوره قاجاریه (ناصرالدین شاه) بهره بسیار دارد. این مسجد دارای دو شبستان؛ یکی شبستان گرم خانه و دیگری شبستان پشت به قبله است. در کتیبه سردر علاوه بر آیه قرآن و نام امیرکبیر و شیخ عبدالحسین، نام قویلر آقاسی و تاریخ 1270 نیز ذکر شده است.
دوره تاریخی: قرن 13 ه.ق
آدرس: تهران - خیابان خیام، بازار پاچنار
مسجد و مدرسه سپهسالار (قدیم)
ویزگیهای شاخص و جذاب:
این مسجد و مدرسه که از ساخته‌های قرن 13 ه.ق است در خیابان ناصرخسرو قرار دارد و از سمت غرب به مدرسه خان مروی متصل است. این مجموعه در ابتدا به مسجد و مدرسه مرحوم «میرزا محمد خان سپهسالار» شهرت داشت، اما با ساخت مسجد و مدرسه «میرزا حسن خان مشیرالدوله» و نامیده شدن آن به عنوان مسجد و مدرسه سپهسالار، این مجموعه سپهسالار قدیم نامیده شد. این مجموعه از آثار میرزا محمدخان قاجار دولو کشیکچی باشی، پسر دوم «امیر خان سردار» و خالوزاده عباس میرزا نایب السلطنه است. نقشه این مدرسه شبیه مساجد چهار ایوانی و دارای دو شبستان است که از یکی برای مسجد و از دیگری به عنوان مدرس استفاده می‌شود. شبستان ضلع جنوبی ضلع جنوبی که به عنوان مسجد مورد استفاده است، دارای ستون‌های سنگی بلند و استواری است که از نظر معماری اهمیت دارد. شبستان دیگر که از آن به عنوان مدرسه استفاده می‌شود، در ضلع شمالی قرار دارد. در داخل این شبستان 21 بیت شعر به خط عبدالحسین زرین قلم در مدح ناصرالدین شاه و محمدخان سپهسالار دیده می‌شود. این مدرسه 19 حجره دارد که 8 حجره آن در حال حاضر به امور اداری و مدرس اختصاص دارد. این مسجد و مدرسه صحن زیبایی دارد و سر در آن به دو منار کوتاه مزین شده است.
دوره تاریخی: قرن 13 ه.ق
آدرس: تهران - خیابان ناصرخسرو، كوچه مروی
مسجد و مدرسه خان مروی
ویزگیهای شاخص و جذاب:
این مسجد و مدرسه را «حاجی محمدحسین خان» ملقب به «فخرالدوله» والی مرو در زمان سلطنت فتحعلی شاه بنیاد نهاد. از آن رو این مدرسه را «خان مروی» نامیده اند. این مدرسه به نام «فخریه» هم مشهور است. این مجموعه شامل مسجد با صحن بزرگ، حجره‌ها و طاق نماهای اطراف صحن است. در سمت شمال صحن، ایوان بزرگ و مدرسه قرار دارد. بنا دارای تزیینات کاشی کاری و کتیبه‌هایی حاوی اشعار عالمانه است و نام فتحعلی شاه و فخر الدوله بر آنها آمده است. تاریخ بنا در کتیبه، سال 1231 ه.ق را نشان می‌دهد.
دوره تاریخی: قرن 13 ه.ق
آدرس: تهران - خیابان ناصرخسرو، كوچه مروی
مسجد جامع دماوند
ویزگیهای شاخص و جذاب:
این مسجد با ستون‌های آجری و سنگی به سبک بناهای ساسانی بنا شده است. بر چوب‌های بالای ستون‌های شبستان مسجد، نام شاه اسماعیل اول صفوی و تاریخ 927 ه.ق و «مصطفی بن جمال‌الدین» به عنوان بانی و «محمد شجاعی» به عنوان کاتب آمده است. در سال 882 نیز خواجه یاقوت نامی، بانی تجدید ساختمان مسجد بود. در کتیبه‌ها علی فرزند فتح اله بود. در مسجد آثاری از اواخر دوره صفویه موجود بود که بر اثر نوسازی، از بین رفته است. مناره مجاور مسجد از دوره مغول برجای مانده است.
دوره تاریخی: ساجوقی
آدرس: دماوند - داخل شهر دماوند، محله درویش
مسجد جامع
ویزگیهای شاخص و جذاب:
مسجد جامع در مرکز بازار و نزدیک مسجد امام خمینی قرار دارد. فاصله بین این مسجد و مسجد امام خمینی را «بازار بین الحرمین» می‌گویند. تاریخ دقیق ساخت این مسجد مشخص نیست ولی از شواهد چنین استنباط می‌شود که در عهد شاه عباس دوم، در سال 1074 ه.ق به اهتمام فردیبه نام «رضی الدین» ساخته شده باشد.
دوره تاریخی: قاجاریه
آدرس: تهران - جنوب شرقی میدان 15 خرداد- بازار- شرق مسجد امام خمینی
مسجد امام خمینی
ویزگیهای شاخص و جذاب:
این مسجد با قدمتی در حدود 180 سال از زیباترین مساجد تاریخی تهران است. بانی آن «فتحعلی شاه» قاجار ( 1212 _ 1250 ه.ق) بود و از این رو در آغاز آن را مسجد شاه می‌نامیدند. بنابر شواهد تاریخی این دومین جامع بزرگ شهر تهران بعد از مسجد جامع بازار یا جامع عتیق بود. بنابر کاشی نوشته‌ها و کتیبه‌هایی که در ایوان جنوبی مسجد به جای مانده، زمان تقریبی شروع ساخت این مسجد سال 1222 یا 1224 ه.ق است. در سال 1307 ه.ق به دستور ناصرالدین شاه قاجار در اصلی در جهت شمال تعمیر و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گل دسته مسجد ساخته شد. بنابراین تکمیل کننده اصلی این مسجد ناصرالدین شاه قاجار بوده است. این مسجد، بنایی چهار ایوانی است که شبستان‌های اصلی آن در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پاره ای از جزئیات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده و در طراحی و ساخت آن مانند سایر ابنیه آن زمان هنرمندان و استادان شیرازی دست داشته اند.
دوره تاریخی: قاجاریه
آدرس: تهران - جنوب شرقی میدان 15 خرداد
گردآوری: گروه فرهنگ و هنر سیمرغ
