تاریخ و فرهنگ استان اردبیل

استان اردبیل

http://forum.patoghu.com/images/poti/2008/07/58.gif
موقعیت : شمال غربی ایران
مجاورت : شمال:جمهوری آذربایجان جنوب:استان زنجان شرق: استان گیلان غرب: استان آذربایجان شرقی
آب و هوا: مطبوع و خنک این منطقه در فصول بهار و تابستان
وسعــــت: ۱۸۰۱۱ کیلومتر مربع
جمعـیــت:
تقسیمات: ۱۰ شهرستان و دارای ۱۷ شهر و ۲۱ بخش و ۶۳ دهستان
شهرستانها: اردبیل، بیله*سوار، پارس*آباد، خلخال، کوثر، گِرمی، مشگین*شهر، نَمین ، نیر
مرکـــــز : اردبیل

استان اردبیل در یک نگاه استان اردبیل در شمال غربی فلات ایران، با بیش از 18 هزار و 50 کیلومتر مربع، یک درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد. این استان از شمال به رود ارس، دشت مغان و بالهارود در جمهوری آذربایجان، از شرق به رشته کوه های طالش و بغرو در استان گیلان، از جنوب به رشته کوه ها، دره ها و جلگه های به هم پیوسته استان زنجان و از غرب به استان آذربایجان شرقی محدود است.
ارتباط استان اردبیل با مرکز کشور از طریق محور اردبیل ـ آستارا (گردنه حیران) و از راه رشت و قزوین به تهران میسر می شود. این استان دارای 6 شهرستان، 16 بخش و 2193 آبادی است. شهرستان های استان اردبیل عبارتند از: اردبیل، بیله سوار، گرمی، خلخال، مشکین شهر و پارس آباد.
قالی بافی، ورنی بافی و جاجیم بافی که تقریباً منحصر بفرد بوده، در مناطقی همچون مغان و خلخال توسط هنرمندان بافته می شود. بافت گلیم و مسند که کار خاص هنرمندان بخش های نمین و عنبران و گرمی و خلخال است، از صنایع دستی شاخص استان اردبیل به شمار می رود. قالی بافی در استان اردبیل دارای سابقه طولانی است. قالی هایی با گره ترکی و طرح هائی چون هراتی، مشایخی، گلدانی، ظل السلطان و ترنجدار شیخ صفی در این منطقه بافته می شود. بی مناسبت نیست که به قالی معروف اردبیل که شهره خاص و عام شده نیز اشاره ای داشته باشیم.
این قالی مشهور از آن جهت قالی اردبیل نامیده می شود که از مسجدی واقع در مصلی اردبیل که شاه اسماعیل و جد او شیخ صفی الدین (که سلسله صفویه نام خود را از او گرفته) مدفون شده اند، به دست آمده است. این قالی بنا به توصیه "ویلیام موریس" از شرکت "ونیست رابینسون" خریداری شد که شرکت مزبور آن را از شرکت "زیگلر" واقع در تبریز خریده بود. قالی اردبیل از نظر طرح و بافت یکی از نفیس ترین و مشهورترین قالی های جهان است. از لحاظ تاریخی نیز سند و مدرک مهمی محسوب می شود زیرا دارای تاریخ و امضاء است. از این رو هسته مرکزی گروه قالی های ترنجدان یا سبک مشابه است که با اطمینان کامل می توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست. این قالی در سال 1539 میلادی (946 ه. ق.) یعنی در سیزدهمین سال سلطنت پنجاه و دو ساله شاه طهماسب بافته شده است. تار و پود این قالی ابریشم و گره آن فارسی است. قالی اردبیل برخلاف بسیاری دیگر از قالی های مشهور آن زمان طرحی آرام دارد و فاقد تصاویر حیوان و انسان است، چه هدف از بافت قالی استفاده از آن در مکانی مقدس بوده است. این قالی در تبریز و در دربار شاه طهماسب که تبریز را به پایتختی برگزیده بود، در کارگاه های سلطنتی بافته شده است.
مهمترین بناها و مناطق دیدنی مشهور و تاریخی این استان عبارتند از: مسجد جامع اردبیل، آرامگاه شیخ صفی، مقبره شیخ جبرئیل، کلیسای مریم مقدس، دریاچه نئور، دره شیروان و بازار اردبیل؛ آرامگاه شیخ حیدر و قلعه قدیمی مشکین شهر و کوه سبلان.
اگر قصد سفر به اين استان را داريد؛ آنوبانینی توصيه مى كند كه مسير رفت یا بازگشت را محور آستارا- اردبيل انتخاب كنيد. "گردنه حيران" حد فاصل محور آستارا و اردبيل از چنان طبيعت زيبا و منحصر به فردى برخوردار است كه با ديدن آن مفهوم "آلپ ايران" که به این منطقه اطلاق شده است را متوجه می شویم.

اطالاعاتی بیشتر در مورد اردبیل

استان اردبیل با 17953 کیلومتر مربع وسعت در شمال غربی فلات ایران جای گرفته و حدوداً 09/1 درصد مساحت کل کشور را تشکیل می دهد.
این استان از شمال با جمهوری آذربایجان، از جنوب با استان زنجان، از غرب با آذربایجان شرقی و از شرق با استان گیلان همسایه است. 4 شهرستان این استان حدود 382 کیلومتر با کشور جمهوری آذربایجان مرز مشترک دارد که در 159 کیلومتر آن رودهای ارس و بالهارود جریان دارد.
سه عامل شکل دهنده اقلیم آب و هوایی استان، توپوگرافی، زاویه تابش نور و جریانات هوایی می باشد. سبلان با وسعت حدود 6 هزار کیلومتر مربع و 4811 متر ارتفاع در بین دو دشت پهناور مشکین شهر و اردبیل واقع شده است.
براساس آخرین تقسیمات کشوری استان اردبیل شامل 9 شهرستان، 25 بخش، 21 شهر و 66 دهستان است. این استان طبق آخرین سرشماری دارای بیش از 168000/1 نفر جمعیت است که شهر اردبیل بعنوان مرکز استان بیش از 395000 نفر از آن را در خود جای داده است.
نرخ رشد جمعیت استان در فاصله سرشماری های سال های 65 و 75 حدود 23/1 درصد بوده است. با توجه به تئوریهای جمعیت شناختی که یکی از شاخص های سنجش میزان توسعه یافتگی جامعه را درصد جمعیت زیر 15 سال درنظر می گیرد بدین معنی که اگر نسبت جمعیت زیر 15 سال به کل جمعیت حدود 40% . یا بیشتر باشد جزو جوامع توسعه نیافته به حساب می آید و با عطف توجه به سرشماری سال 75 که میزان جوانی جمعیت در این استان را 2/42 معرفی کرده لذا استان اردبیل جزو استانهای توسعه نیافته به حساب می آید.
بررسی ها نشان می دهد 7/47% جمعیت استان شهرنشین می باشد لیکن در شهرستان اردبیل از سطح متوسط کشوری که 3/61% است فراتر رفته و به رقم 3/63% رسیده که این رقم مهاجر پذیر بودن مرکز استان را نشان می دهد.
نسبت **** (تعداد مردان در برابر هر 100 زن) که در کشور حدود 3/103 است در استان اردبیل 102 (در مناطق شهری استان 105 و در روستاها 5/99) می باشد. میزان باسوادی در استان نیز 3/73% ، (در مناطق شهری 5/80 و در مناطق روستایی 3/66%) است که با متوسط کشوری که در سرشماری سال 75 برابر با 52/79 بوده اندکی فاصله دارد.
از نظر مذهبی نیز 8/99% جمعیت استان را مسلمانان و مابقی را اقلیتهای مذهبی تشکیل می دهند.

گوشه ای از فرهنگ مردم اردبیل

شبيه خوانی

شبيه خوانان در استان اردبيل كه همه ساله روايتي تصويري و نمايشي نمادين از واقعه روز عاشورا را به تصوير مي*كشند ، امسال نيز در سرماي ناشي از برف سنگين ديروز جلوه*هاي ايثار و شكوه ماندگار كاروان وفا و ايثار كربلا را روايت كردند.

آيين شبيه خواني واقعه كربلا كه در استان اردبيل سابقه ديرينه دارد همه ساله با تمرين گروههاي نمايشي شبيه خواني چند روز مانده به روز عاشورا شروع مي*شود و در روز عاشورا به صورت نمادين واقعه كربلا به صورت نمادين شبيه*خواني مي*شود.

در اين آيين نمايشي هر كدام از شخصيت*هاي برجسته واقعه كربلا از جمله حضرت امام حسين (ع) ، حضرت امام سجاد (ع) ، حضرت زيب (س) ، حضرت قاسم ، حضرت ابوالفضل ، حضرت رقيه ، حضرت علي اصغر ، حضرت علي اكبر و حر ابن يزيد رياحي و نيز شخصيت سپاهيان يزيد از جمله شمر، ابن زياد و عمر سعد، ديالوگ و متن نمايشي مخصوص اين آيين را كه از سالهاي گذشته به يادگار مانده است ، اجرا مي*كنند.

اغلب ديالوگها در اين آيين نمايشي، شعرگونه و موزون است و گاهي در حين اجراي نمايش برخي از احوالات واقعه كربلا نيز به هنگام شهادت نمادين هر كدام از اين شخصيت*ها به صورت نوحه توسط مداحان محل اجرا مي*شود.

در اين آيين نمايشي كه سعي زيادي براي مطابقت تاريخي آن با واقعه كربلا صورت مي*گيرد ، هركدام از شهداي والامقام كربلا كه داراي متن و ديالوگ نمايشي هستند ، به صورت توالي تاريخي به ميدان جنگ آمده و با نبرد و در نهايت شهادت خود سياهپوشان عزاي سرور و سالار شهيدان حضرت امام حسين (ع) را در ماتم و غم فرو مي*برند.

آيين شبيه خواني روز عاشورا همه ساله در بيشتر روستاها و در همه محلات شهرهاي استان اردبيل به اجرا در مي*آيد و هر محله بر اساس سبك و سياق مخصوص خود اين آيين مذهبي را با همت و همكاري جوانان محله اجرا مي*كند.

كارگرداني و ميدانداري اين آيين نمايشي كه از نخستين ساعات صبحگاه روز عاشورا شروع مي*شود، براساس رسم ديرينه با مديريت چند تن از ريش سفيدان و پيشكسوتان عزاداري امام حسين (ع) انجام مي*شود.

بازيگران اين آيين نمايش مذهبي نيز اغلب از ميان جوانان و افراد خوشنام و خوش صداي محله انتخاب مي*شوند.

در آيين شبيه خواني روز عاشورا گروه ياران امام حسن (ع) با لباس سبز و گاهي آبي رنگ و گروه سپاهيان لشگر يزيد ملعون نيز با لباس سرخرنگ و با تزيين*هاي كلاه و زره مخصوص به خود وارد ميدان نمايش مي*شوند.

در اين آيين نمايشي افرادي كه نقش امام حسين (ع) و حضرت زينب (س) را اجرا مي*كنند ، براي پرهيز از هر گونه شبيه*سازي چهره با آن بزرگواران نقاب بر صورت مي*كشند.

همچنين در اين آيين نمايشي براي تداعي واقعه كربلا ياران امام حسين (ع) براي نشان دادن شكوه و عظمت مقام خود با اسب وارد ميدان نمايش مي*شوند و و لحظات شهادت آنها نيز با از اسب افتادن فرا مي*رسد.

مردم محل اجراي آيين شبيه خواني روز عاشورا در استان اردبيل نيز طبق يك قاعده و روش سنتي به صورت گرد در دور ميدان محل اجراي نمايش كه بزرگي آن به طول ‪ ۳۰‬متر و عرض ‪ ۲۰‬متر است ، جمع شده و با اشك ريختن بر مظلوميت سرور شهيدان و يارانش باوفايش حلقه ‪ ۱۰‬روزه عزاداري را تكميل مي*كنند.

صحنه*هاي وداع ياران امام حسين (ع) و نيز صحنه*هاي نمادين شهادت هر كدام از آنها اوج اين آيين نمايشي است و اين اوج را مي*توان به خوبي از اشكهاي بر گونه نشسته حاضران تشخيص داد.

آيين نمايشي شبيه خواني واقعه عاشورا در استان اردبيل كه سعي مي*شود همزمان با ساعت اذان ظهر به اتمام برسد ، با شهادت امام حسين (ع) و با سردادن اذان ظهر توسط يكي از حاضران و نيز با آتش زدن خيمه*هاي برپا شده در كنار ميدان به پايان مي*رسد

صنایع دستی استان اردبیل


قالی بافی در استان اردبيل دارای سابقه طولانی است. قالی هايی با گره ترکی و طرحهائی چون هراتی، مشايخی، گلدانی، ظل السلطان و ترنجدار شيخ صفی در اين منطقه بافته می شود.
بی مناسبت نيست که به قالی معروف اردبيل که شهره خاص و عام است نيز اشاره ای داشته باشيم.
قالی اردبيل:
اين قالی مشهور از آن جهت قالی اردبيل ناميده می شود که از مسجدی واقع در مصلّی اردبيل که شاه اسماعيل و جد او شيخ صفی الدين (که سلسله صفويه نام خود را از او گرفته) مدفون شده اند، به دست آمده است. اين قالی بنابه توصيه "ويليام موريس" از شرکت "ونيست رابينسون" خريداری شد که شرکت مزبور آن را از شرکت "زيگلر" واقع در تبريز خريده بود. قالی اردبيل از نظر طرح و بافت يکی از نفيس ترين و مشهورترين قالی های جهان است. از لحاظ تاريخی نيز سند و مدرک مهمی محسوب می شود زيرا دارای تاريخ و امضاء است، و از اين رو هسته مرکزی گروه قالی های ترنجدان ياسبک مشابه است که با اطمينان کامل می توان آن را متعلق به اواسط قرن شانزدهم دانست. چه قالی در سال 1539 ميلادی(946ه. ق.) يعنی در سيزدهمين سال سلطنت پنجاه و دوساله شاه طهماسب بافته شده است. تار و پود اين قالی ابريشم و گره آن فارسی است و در هراينج مربع تقريباً 19 × 17 گره دارد، که مساوی بهترين نوع قالی کاشان است. قالی اردبيل برخلاف بسياری ديگر از قالی های مشهور آن زمان طرحی آرام دارد و فاقد تصاوير حيوان و انسان است، چه هدف از بافت قالی استفاده از آن در مکانی مقدس بوده است. قالی در تبريز و در دربار شاه طهماسب که تبريز را به پايتختی برگزيده بود و در کارگاههای سلطنتی بافته شده است.
گليم بافی:
با توجه به مواد اوليه فراوان و آشنايی اغلب صنعتگران هنرمند روستائی استان اردبيل به بافت گليم، اين رشته از صنايع دستی در بسياری از شهرها و روستاهای اين استان رواج داشته و از معروفيت خاصی برخوردار است. به طور مثال می توان از گليم نمين يا عنبران گرمی و خلخال نام برد. نوعی از گليم مناطق مزبور که به "مسند" شهرت دارد و معمولاً در اندازه 5/1 × 1 متر بافته می شود، دارای کيفيت بالائی است و بافندگان سليقه و هنر زيادی را در بافت و ترکيب رنگ و طرح آن به کار می برند. گليم های مسند، گليم های دورو است. نوع ديگر زيرانداز "ورنی" يا گليم سوماک است که مهمترين مراکز توليد آن مناطق عشايری و روستايی مغان، بيله سوار، پارس آباد و مشکين شهر است. طرحها و نقش های زيادی رامی توان در گليم های توليدی مناطق اردبيل مشاهده نمود، از جمله نقش های لچک و ترنج و لچک تکرار شوند.
تفاوت گليم های ساده يا دوروی توليد شده در استان اردبيل درطرحها و نقش ها و گاه ابعاد و اندازه های آن است. مثلاً گليم های ساده توليد شده در مغان به اصطلاح دراز و باريک با طولی در حدود 3 تا 5 متر و عرضی حدود يک متر است و معمولاً در دو قسمت بافته و از جهت طولی به نحو مخصوصی به هم دوخته می شود. ضمن آن که در مناطق عشايری استان بيشتر به استفاده از چله پشمی در توليد کار تمايل دارند و کمتر از نخ پنبه ای به عنوان چله يا تار استفاده می کنند.
گليم های توليدی خلخال در اندازه 5/1 × 3 متر مربع است و طرح گليم نيز معمولاً با يک يا چند ترنج و يک حاشيه همراه است ومتن زمينه از يک رنگ است و خرده نقشی ندارد.
ورني:
ورنی که گاه به آن گليم سوزنی نيز گفته می شود، نه تنها يکی از گليم های معروف اردبيل بلکه يکی از شاخصترين "سوماک" های ايران است. اين نوع زيرانداز در آثار پژوهشگران خارجی به نام "سوماک" معروف است و منسوب به شهر "شوماخی" در قفقاز است، ضمناً در ميان عشاير جمهوری های آذربايجان و ترکيه نيز ورنی با نقش هايی کم و بيش شبيه ورنی اردبيل و به همين نام شهرت دارد. بافت "ورنی" در ايران تنها در بين ايلات و عشاير استانهای آذربايجان شرقی و اردبيل رواج دارد و روستائيان استانهای مذکور نيز به دليل آميختگی با اين عشاير به بافت اين نوع گليم زيبا و منحصر به فرد می پردازند. "ال سون" ها و نيز عشاير "ارسباران" عمده ترين توليد کنندگان ورنی هستند. تفاوتی که در بافت گليم و "ورنی" وجود دارد اين است که در گليم، بافت به صورت گره های منقطع انجام می شود و نقوش آن توسط پود شکل می گيرد و تار بوسيله پود کاملاً پوشيده می شود، در حاليکه در بافت ورنی ايجاد طرح و نقوش بر سطح آن توسط پودگذاری اضافی حاصل می شود و تار و پود هر دو پوشيده است. پود اضافی، که پود اصلی خوانده می شود، مانند پود گليم به صورت ساده از بين تارها عبور نمی کند، بلکه به دور تار حرکت پيچشی و غيره منقطع دارد. متداول ترين مصارف ورنی شامل خورجين، مفرش(رختخواب پيچ يا فرمش) و زيراندازهايی است که غالباً در اندازه های 3/1×1 متر و 5/1×1 متر روی دارهای عمودی بافته می شود. بافندگان ورنی از نقش هايی چون گوزن, آهو, گرگ, سگ گله, بوقلمون, مرغ و خروس, شغال, روباره, پرندگان محلی و ... به گونه ای بسيار زيبا و به صورت هندسی استفاده می کنند.
جاجيم بافی:
بافت جاجيم در اکثر روستاها و مناطق عشايری اردبيل دارای سابقه ديرينه است و به علت وجود مواد اوليه در بين دامداران و عشاير تقريباً اغلب خانواده ها به اين فن آشنائی دارند. در استان اردبيل, منطقه خلخال, از نظر نوع بافت و ميزان توليد آن, از مراکز مهم جاجيم بافی اردبيل به شمار می رود. موارد استفاده از جاجيم شامل پشتی و رويه تکميلی کيف و ساک و مبلمان است. نقش های جاجيم به دو صورت ساده و گلدار طراحی می شود. نوع ساده آن با تعيير رنگ تارها به صورت راه راه بافته می شود و نوع گلدار آن که بيشتر مورد استفاده قرار می گيرد به عنوان رويه کرسی, پشتی, انواع ساک و کيف به کار می رود. اندازه جاجيم معمولاً دارای عرض 20 تا 30 سانتيمتر و به طول دلخواه تا 70 متر است. پس از اتمام بافت و دوختن کناره های عرض جاجيم بر اساس نوع مصرف, قابل استفاده است.