-
زندگی و سیره حضرت مسیح
زندگی و سیره حضرت مسیح
برگرفته از :سیره پیامبران در قرآن، به قلم آیة الله جوادى آملى
قرآن کریم، پیامبران الهى را عموماً و حضرت مسیح را خصوصاً به عنوان شاهد بر اعمال امتهایشان، و رسول اکرم (صلی الله علیه واله) را شهید شاهدان معرفى مىکند: (فکیف إذا جئنا من کل امةٍ بشهید وجئنا بک على هؤلاء شهیداً) (۱) .
در سوره نساء اصل شهادت حضرت مسیح چنین بیان شده است: (وان من اهل الکتاب الّا لیؤمنّن به قبل موته و یوم القیمة یکون علیهم شهید) (۲) . عیسى(علیهالسلام) نه تنها به اعمال ظاهرى آگاه است، بلکه بر اخلاق و عقاید امتش هم احاطه وجودى و علمى دارد.
براى اثبات شهادت دنیایى انبیا و به خصوص شهادت عیساى مسیح راههایى وجود دارد: یکى از راهها تلازم است؛ یعنى وقتى خداى سبحان انبیا را شاهدان محکمه عدل الهى مىداند و جزو گواهان راستین مىشمارد، صدق شهادت ملازم با حضور شاهد در صحنه حادثه و مسبوق به تحمّل شهادت در دنیاست، پس انبیا هنگام انجام اعمال امت حضور علمى دارند. یعنى در هنگام عمل مىبینند امت چه مىکند تا در محکمه عدل شهادت دهند.
راه دیگر بر اساس استنتاج قیاس است. بدین معنا که قرآن کریم بعضى از پیامبران، مانند مسیح(علیهالسلام) را از مقرّبان مىداند و در سوره مطفّفین مىفرماید: مقرّبان شاهد اعمال ابرارند. بر این اساس قهراً شاهد اعمال دیگران هم خواهند بود. خلاصه آن که انبیا از مقربانند و مقربان شاهد اعمال ابرارند، پس انبیا شاهد اعمال ابرارند و چون ابرار فوق فجّارند، کسى که بر ابرار و اعمال آنان احاطه وجودى داشت بر فجار و اعمال آنان نیز احاطه وجودى خواهد داشت. زیرا انسان تبهکار از نظر درجه وجودى نازلتر از انسان پارسا و متقّى است.
توضیح استنتاج مزبور این است که، بشارتى که فرشتگان به مریم(علیهاالسلام) دادهاند این بود که خداى سبحان به تو فرزندى به نام مسیح مىدهد که از مقربان است: (إذ قالت الملائکة یا مریم إنّ اللّه یبشّرک بکلمةٍ منه اسمه المسیح عیسى ابن مریم وجیهاً فى الدنیا و الاخرة من المقرّبین) (۳)
مقرّب در فرهنگ قرآن کریم از برجستهترین اوصافى است که نصیب مؤمنان پیشگام مىشود. مقربان از ابرار و اصحاب یمین برترند. قرآن کریم گاهى مردم را به فجّار، ابرار و مقربان تقسیم مىکند و گاه به اصحاب شمال، اصحاب یمین و مقربان. در هر دو تقسیم، عیساى مسیح از گروه مقرّبان است که قرآن کریم از آنان به عظمت یاد مىکند: (فامّا ان کان من المقرّبین* فروحٌ و ریحانٌ و جنّت نعیمٍ) (۴) . ظاهر این آیه آن است که اینها خود روح و ریحان و بهشتند.
قرآن کریم درباره صحیفه اعمال ابرار که برابر آیه۱۷۷ سوره مبارکه بقره به اصول سه گانه مبدأ، معاد و وحى معتقد، و به انجام اعمال عبادى نیز مقید مىباشند، مىفرماید: کتاب ابرار در علیین است، چه چیز تو را آگاه کرد که علیین چیست؟ (این تبیین، تبیینى است همراه با تکریم). علیین کتاب مهّمى است که محیط بر کتاب ابرار است. علیون کتاب است مرقوم که نگارندهاش یا کاتبان کریم الهىاند، یا ابرار آن را نگاشتهاند و مقربان شاهد این کتابند: (کلّا إنّ کتاب الأبرار لفى علّیین* و ما ادریک ما علّیون* کتابٌ مرقوم* یشهده المقرّبون) (۵) .
اگر نگارنده آن صحیفه نفوس ابرار باشد، مربان به آن نفوس مستحضرند و اگر مراد از کاتبان کریم الهى، فرشتگان باشند که به اذن خدا قلم و رقم مىزنند، باز مقربان به آن مستحضرند، زیرا اگر کسى برتر از علیّین نباشد، نمىتواند صحیفه علیین را مشاهده کند. پس کسى که به مقام قرب رسیده است باید در اعلى علیین باشد تا بر علیین احاطه وجودى داشته باشد. حاصل آن که بر اساس قیاس مزبور، عیساى مسیح شاهد علّیین و شاهد اعمال و کتاب ابرار است.همچنین مقربان، احاطه وجودى بر کتاب فجّار خواهند داشت، زیرا کتاب فجار در سجّین است و سجّین در برابر علیین مرحله نازل است: (کلاّ انّ کتاب الفجار لفى سجّین* وما ادریک ما سجّین* کتابٌ مرقوم* ویلٌ یومئذٍ للمکذّبین) (۶) . انسانهاى کامل که بر علیین احاطه دارند یقیناً بر سجّین نیز احاطه خواهند داشت، مگر اسرارى که خداى سبحان براى حفظ حرمت انسانى اجازه اطلاع از آنها را به کسى ندهد، چنانکه امیرالمؤمنین(علیهالسلام) در دعاى کمیل مىفرماید: خدایا تو همه اعمال مرا مىدانى اما به سبب رحمت خویش اجازه نمىدهى که بعضى از حقایق را دیگران بفهمند: «وکنت انت الرّقیب علىّ والشّاهد لما خفى عنهم و برحمتک اخفیته و بفضلک سترته» (۷) ، زیرا خداوند بر هر چیزى شاهد است و شهادتهاى دیگران زیر پوشش شهادت حق است. بنابراین شهادت مقربان بر علّیین و سجّین و نیز بر اعمال ابرار و فجّار* بالعرض است و شهادت خداى سبحان بالذات.
عیساى مسیح درباره شهادت خویش بر امتش، به خداى سبحان عرض کرد: من مادامى که در بین آنها بودم رقیبانه ، و نه به عنوان ناظر و تماشاچى، شاهد اعمالشان بودم ؛ اگر صراط مستقیم را طى مىکردند تشویقشان مىکردم و در صورت انحراف از آن، آنان را تعدیل و به راه راست هدایتشان مىکردم. وقتى مرا متوفّا کردى و به سوى خود بردى این رقابت از آن توست: (وکنت علیهم شهیداً ما دمت فیهم فلمّا توّفیتنى کنت انت الرقیب علیهم و انت على کل شىءٍ شهید) (۸) .گرچه انبیا (علیهم السلام) بعد از وفات نیز شاهد اعمال دیگران هستند، امّا شهادت آنها آمیخته با رقابت نیست. یعنى حضور آنها حضور تکلیفىِ آمیخته با رسالت نیست، که اگر دیدند کسى بیراهه مىرود او را نهى کنند. شهادت آمیخته با رقابت مخصوص زمان حیات است.
باید توجه داشت این که حضرت مسیح عرض کرد: «تو رقیب بودى»، بدین معنا نیست که بعد از من، تنها رقیب تو خواهى بود، و نه به این معنا که رقابت تو بعد از من بود، زیرا وى خود به آمدن پیامبر دیگرى پس از خود بشارت داد: (ومبشّراً برسولٍ یأتى من بعدى اسمه احمد) (۹) ، و هر پیامبرى هم شاهد اعمال امّت است. وى همچنین تأکید مىکند: (و أنت على کلّ شىء شهید). شهادت و مراقبت خدا مطلق است و او قبل از حیات مسیح، در زمان حیات او و بعد از توفّى آن حضرت شهید است. خداى سبحان نه تنها بر امّتها، که بر انبیا هم شهید است. پس بر شاهد و مشهود شهید است، اگر چه خداوند شهادت را به دیگران هم نسبت مىدهد اما شهادت راستین، مطلقه و بالاستقلال از آن خداى سبحان است. بنابراین شهادت مقربان و از جمله حضرت مسیح ، شأنى از شئون شهادت خداى سبحان است: (وقل اعملوا فسیرى اللّه عملکم و رسوله والمؤمنون و ستردوّن الى عالم الغیب و الشهادة) (۱۰) ؛ هر عملى کنید (نیک یا بد)، خدا شاهد کار شماست، و پیامبر و مؤمنان شاهد کار شمایند.
پس شهادت بر اعمال، مخصوص انبیا و مرسلین(علیهمالسلام) نیست، بلکه از شئون اولیاى الهى است و آنان از عقاید، اخلاق و اعمال انسانها آگاهند. البته راه ولایت همواره باز است و انسان به مقدار تقرّب، از ولایت سهمى دارد و به مقدار ولایت، بر اعمال دیگران هم شاهد است. آنگاه کسى که بر اعمال دیگران شاهد است، از خویشتن خویش غافل نیست، زیرا کسى که مصداق (نسوا اللّه فأنسیهم انفسهم) (۱۱) است و شاهد خویشتن خویش نیست و در صحنه قلبش تباهى و غفلت راه پیدا کرده است، هرگز توان مشاهده دلهاى دیگران را ندارد.بنابراین اصل شهادت براى انسان میسور است و قرآن هم راه شهادت را تقرّب معرفى کرده است و این راه براى همگان باز است، چون کلمه مؤمنون در آیه یاد شده اختصاص به اهل بیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) ندارد، گرچه آنان نمونه کامل مؤمنان هستند و درجه شهود دیگران به پایه شهود آنان نمىرسد، امّا ممتنع نیست که ولیّى از اولیاى الهى به مقام شهادت اعمال برسد.
شفاعت حضرت مسیح
عیساى مسیح(علیهالسلام) هم در دنیا شهید مردم بود، یعنى به آنچه رخ مىداد آگاه بود و هم در قیامت در محکمه عدل الهى به عنوان گواه امین و صادق گواهى مىدهد، پس شاهد بالحق است و قرآن کریم شفاعت را از آنِ شاهدان به حق دانسته است: (ولا یملک الذین یدعون من دونه الشّفاعة الّا من شهد بالحقّ) (۱۲) . شفاعت به معناى فدا شدن نیست، چنانکه گروهى پنداشتند که عیساى مسیح فدا شده است تا خداى سبحان گناهان امتش را ببخشد.شفاعت در روز قیامت به اذن خداست و تا خداى سبحان اذن ندهد کسى حق شفاعت ندارد: (من ذا الّذى یشفع عنده الّا باذنه) (۱۳) . خداوند، هم به شافع باید اذن بدهد، هم درباره کسى که براى او شفاعت مىشود و او کسى است که دینش مرضىّ خداى سبحان باشد: (ولا یشفعون الّا لمن ارتضى) (۱۴) . بنابراین کافران و منافقان از قلمرو شفاعت بیرونند، نه تنها حق شفاعت ندارند بلکه شفاعت هم نخواهند شد، زیرا خطوط کلى شفاعت مشخص شده است: کسى مىتواند شفاعت کند که مأذون و شاهد بالحق باشد و کسى مىتواند شفاعت شود که دینش مرضى باشد و کفر و نفاق مرضىّ حق نیست: (ولا یرضى لعباده الکفر وان تشکروا یرضه لکم) (۱۵) . بنابراین شفاعت در اختیار خداى سبحان است و اگر مسیح(علیهالسلام) بخواهد شفاعت کند، خداوند باید اذن بدهد.
آگهى مسیح از نبوّت پیامبر اسلام
عیساى مسیح همان گونه که از انبیاى گذشته آگاهى داشت و نیز به چیزهایى که در حجابِ جدار و حصار محجوب بود، عالم بود و گزارش مىداد: (و انبئکم بما تأکلون و ما تدخرون فى بیوتکم) (۱۶) ، از وقایع تاریخى آینده نیز آگاه بود که جریان رسالت پیامبر اکرم(صلی الله علیه واله) از این قبیل است: (واذ قال عیسى ابن مریم یا بنى اسرائیل انّى رسول اللّه الیکم مصدّقاً لما بین یدىّ من التّوریة و مبشّراً برسول یأتى من بعدى اسمه احمد) (۱۷) ؛ من شما را به آمدن پیامبرى که پس از من خواهد آمد و نام مبارکش احمد(صلی الله علیه واله) است بشارت مىدهم. این علم غیب است.
نکته شایان توجه این است که اگر قرار بود غیر از خاتم انبیا، انبیاى دیگرى هم بیایند، بشارت دادن به خصوص آمدن وى وجهى نداشت. همچنین کلمه تبشیر گذشته از آن که علم غیب به آینده را در بر دارد، تفّوق آینده نسبت به حال را هم تبیین مىکند، زیرا اگر آینده مادون، یا هم سطح حال باشد دیگر بشارت نیست، زیرا بشارت مژده دادن به امر مسرّت بخشى است که انسان فاقد آن است، پس باید کمالى در دین پیامبر خاتم باشد که دین مسیح فاقد آن است. البته اگر کسى از وقوع حادثهاى در آینده خبر دهد آن حادثه هرچه باشد، پیش بینى آن، علم غیب محسوب مىشود.
غرض آن که آیه مزبور دو مطلب را دربر دارد: یکى علم قطعى عیساى مسیح به غیب، و دیگرى تفّوق قطعى دین اسلام بر مسیحیّت وگرنه بشارت صادق نبود. بر این اساس قرآن کریم گذشته از این که ره آورد انبیاى پیشین(علیهم السلام) را تصدیق مىکند، بر کتب آنان هیمنه و سلطه و نظارت دارد. بنابراین دیگر کتابها را با این کتاب مهیمن باید سنجید. چنانکه دیگر انبیا را نیز با میزان اعمال خاتم انبیا(صلی الله علیه واله) باید سنجید. چنانکه خود آن حضرت فرمود: «آدم و من دونه تحت لوائى یوم القیامة» (۱۸) .
به استناد آیه (الّذین یتّبعون الرّسول النّبى الامىّ الّذى یجدونه مکتوباً عندهم فى التّوریة والانجیل یأمرهم بالمعروف و ینهیهم عن المنکر و یحلّ لهم الطّیبات و یحرّم علیهم الخبائث و یضع عنهم اصرهم والاغلال الّتى کانت علیهم فالّذین امنوا به و عزّروه و نصروه واتّبعوا النّور الذّى انزل معه أولئک هم المفلحون) (۱۹) ، موساى کلیم (علیهالسلام) نیز مانند عیساى مسیح ظهور دین خاتم انبیا را از باب علم غیب به مردم گوشزد کرد.
بنابراین رئوس برنامههاى پیامبر گرامى اسلام(صلی الله علیه واله) و ابعاد گوناگون عبادى، فرهنگى و سیاسى اسلام، و نیز حرّیت و برخى دیگر از اوصاف مسلمانان را، هم موساى کلیم و هم عیساى مسیح(علیهما السلام) به طور گسترده در تورات و انجیل بیان کردهاند: (ذلک مثلهم فى التّوریة و مثلهم فى الانجیل کزرعٍ اخرج شطئه) (۲۰) . این نشانه آن است که هم موساى کلیم و هم عیساى مسیح(علیهما السلام) به وجود مبارک خاتم (صلی الله علیه واله) و خصوصیات دین او علم غیب داشتند و عیساى مسیح بر اثر قرب عهدى که داشت بشارت بیشترى داد.
طهارت روح ، عامل پیروزى
قرآن مجید بیش از بیست صفت از اوصاف برجسته ولایت و اوصاف اولیاى خدا را براى عیسى (علیهالسلام) برشمرده است که راه نیل به آنها طهارت روح است کسى که راه طهارت را طى کرده است مىتواند از این اوصاف برخوردار باشد. همان طور که درباره تطهیر مریم(علیها السلام) مىفرماید: (انّ اللّه اصطفیک وطهرک و اصطفیک على نساء العالمین) (۲۱) ، درباره تطهیر حضرت مسیح از کفّار هم مىفرماید: (اذ قال اللّه یا عیسى انّى متوفّیک ورافعک الىّ و مطهّرک من الّذین کفروا و جاعل الّذین اتّبعوک فوق الّذین کفروا الى یوم القیمة ثمّ إلىّ مرجعکم فأحکم بینکم فیما کنتم فیه تختلفون) (۲۲) .
از این که به عنوان بشارت فرمود: «پیروان عیساى مسیح همواره بر کفار پیروزند»، استفاده مىشود که پیروان او نیز صاحبان کمال طهارت خواهند بود. هر کس طاهر بود، راه عیسوى را طى کرده است و بر دیگران پیروز است. این وعده خداست، که قبل از ظهور اسلام حواریین و دیگران مشمول آن بودند و بعد از ظهور اسلام مسلمانان واقعى راه حضرت عیسى را طى کردهاند، زیرا آنچه را که عیساى مسیح آورده بود اسلام آورد و مسلمین هم همان راه را طى کردهاند. از آیه (الّذین اتّبعوک فوق الذّین کفروا الى یوم القیمة) (۲۳) مىتوان استفاده کرد که همواره نظام جهان بر این است که پیمودن راه طهارت عامل پیروزى بر کفار است و این وعده خداست.
باید توجه داشت که منظور از این ظفر پیروزى سیاسى و غلبه حکومت است نه پیروزى علمى و استدلال، زیرا اگر مقصود، پیروزى حجت مسیح و پیروان او بر دلیل کفّار بود دیگر نمىفرمود: من تو را متوّفى مىکنم و تو را به سمت خودم بالا مىبرم و آنگاه دلیل پیروانت را بر دلیل کفار پیروز مىکنم، چون دلیل پیروان عیسى غیر از دلیل خود عیسى نبود و دلیل پیروان که همان دلیل مسیح است همواره بر دلیل کفر پیروز است. معلوم مىشود مراد از پیروزى، پیروزىِ حکومت و نظام سیاسى است.
توفّى حضرت مسیح
یکى از جملههاى آیه تطهیر عیساى مسیح، درباره توفى آن حضرت است: (إذ قال اللّه یا عیسى إنّى متوفیک) (۲۴) . توّفى هم درباره مرگ استعمال شده است و هم درباره خواب؛ خداى سبحان در پاسخ کفّار که مرگ را گم شدن در زمین مىدانستند: (ءاذا ضللنا فىالارض ءانّا لفى خلق جدید) (۲۵) ، مىفرماید: مرگ توّفى است نه گم شدن در زمین: (قل یتوفیکم ملک الموت الذى و کلّ بکم) (۲۶) ؛ مرگ وفات است، نه فوت و هنگام مرگ مأموران الهى ایشان را توّفى مىکنند و او وفات مىکند، نه فوت.
قرآن کریم درباره خواب نیز مىفرماید: (یتوفیکم بالّیل و یعلم ما جرحتم بالنّهار) (۲۷) ؛ خدا هر شب شما را توفى مىکند و آنچه را در روز کسب کردید مىداند. همچنین مىفرماید: (اللّه یتوفّى الانفس حین موتها والتّى لم تمت فى منامها) (۲۸) ؛ خداى سبحان آنها را که مىمیرند، در هنگام مرگ توفى مىکند و دیگران را در هنگام خواب توفّى مىکند. توّفى همان اخذ تام است که اختصاص به موت ندارد. پس چون توفّى در غیر مرگ نیز استعمال مىشود، از این آیه نمىتوان موت عیساى مسیح را استنباط کرد گرچه اصل موت براى آن حضرت نیز امرى است قطعى. درباره این که حضرت عیسى داراى مرگ است مجموعاً چهار دلیل وجود دارد؛ بعضى از ادّله عام است، مانند: (کلّ نفسٍ ذائقة الموت) (۲۹) ، یا (وما جعلنا لبشرٍ من قبلک الخلد) (۳۰) که عیساى مسیح(علیه السلام) را مانند دیگران شامل مىشود. بعضى از ادله نیز خاص است، مانند آنچه خود عیساى مسیح فرمود: (والسّلام علىّ یوم ولدت و یوم اموت) (۳۱) ، یا قرآن کریم مىفرماید: (وان من اهل الکتاب الّا لیؤمننّ به قبل موته ویوم القیمة یکون علیهم شهیداً) (۳۲) .
اما سؤال این است که آیا عیساى مسیح اکنون زنده است و هنگام رجعت ظهور مىکند و به شهادت مىرسید یا ارتحال مىکند، یا هم اکنون رحلت کرده است؟ رأى استاد علامه طباطبایى(رضوان اللّه علیه) این است که چون توفّى هم در خواب استعمال شده است و هم در موت، بنابراین ظهورى در موت ندارد (۳۳) .
باید توجه داشت که کلمه «متوفّى» مشتق است و مشتقْ ظهور در متلبّس دارد و نسبت به کسى که قبلاً داراى وصف بود و هم اکنون متلبس به آن نیست محل اختلاف است که استعمال مشتق در آن مجاز است و بدون قرینه به کار نمىرود یا حقیقت است و نیازى به قرینه ندارد. ظاهر آیه نسبت به گذشته نیست، براى این که با عیساى زنده سخن مىگوید، ولى گویا زمان حال است. یعنى در این زمانِ متّصلِ به حالِ سخن، من تو را تَوّفى مىکنم. بنابراین شاید ظهورش در موت به اندازه استدلال و استظهار کافى باشد. (إنّى متوفّیک)، یعنى روحت را قبض مىکنم، همانند قبض ارواح دیگر انسانها: (اللّه یتوفّىّ الانفس حین موتها) (۳۴) .
با شواهدى که پیش از این بیان شد، به یقین حضرت مسیح همانند دیگر انسانها داراى مرگ است، اما درباره این که کانون مرده است یا نه، شاید بتوان از آیه (إنّى متوفّیک) مرگ آن حضرت را استظهار کرد، زیرا نمىتوان گفت: چون توفّى درباره خواب هم استعمال شده، محتمل است در این جا مراد خواب باشد نه مرگ، چون توفّى در هنگام خواب، اختصاص به حضرت عیسى ندارد. همچنین توفّى عیساى مسیح (علیهالسلام) به معناى عروج نیست، زیرا توفى در چنین معنایى به کار نرفته است.
رفع حضرت مسیح
در آیه تطهیر عیساى مسیح که پیش از این گذشت، رفع آن حضرت نیز مطرح است: (إذ قال اللّه یا عیسى إنّى متوفّیک و رافعک إلىّ) (۳۵) .
از آن جا که ذات أقدس إله، زمان و مکان ندارد، رفع به سوى او هم رفع مکانى نخواهد بود، چنانکه درباره ادریس(علیهالسلام) هم که آمده است (ورفعناه مکاناً علیّاً) (۳۶) ، مراد مکانت عالیه است نه مکان عالى، همان گونه که قرب به خداوند قرب معنوى است نه مکانى. گرچه خداوند با همه است: (هو معکم این ما کنتم) (۳۷) ، ولى عدّهاى از خدا دورند: (ینادون من مکان بعید) (۳۸) و عدّهاى از طریق اعمال قربى خود، همچون نماز، به خدا نزدیکند: «الصّلوة قربان کلّ تقی» (۳۹) . و این رفع به سوى خدا رفع مکانت است که از درجات شامخه ولایت است در نتیجه آن حضرت رفیع عنداللّه خواهد بود.خداى سبحان که (رفیع الدرجات ذوالعرش) (۴۰) است گاه به طور عام به مؤمنان و عالمان وعده رفعت داده است: (یرفع اللّه الذین امنوا منکم والذّین اوتوا العلم درجات) (۴۱) ، و گاهى از ترفیع خاص بعضى از اولیاى خود سخن گفته است، مانند ادریس: (ورفعناه مکاناً علّیاً) (۴۲) و عیساى مسیح:(رافعک إلىّ) (۴۳) . تفاوت این دو ترفیع آن است که درباره گروه نخست فقط رفعت درجه است، گرچه رفع درجه به سوى خداست، اما کلمه «إلىّ» در جمله (رافعک الىّ)، بدین معناست که تو را از همه درجات بالا برده، به خودم نزدیک مىکنم، که این نشانه قرب کامل است و از خصایص حضرت مسیح بشمار مىرود. البته اگر کسى راه تطهیر و ولایت را طى کند مشمول رفعت درجه و مکانت عالیه خواهد بود.
مسیح مظهر جمال و جلال حق
خداى سبحان عیساى مسیح را انسانى پر برکت معرفى کرده، مىفرماید: نقصى در حرم امن زندگى این انسان کامل نیست و وى در همه ادوار از سلامت برخوردار است. او مظهر جمال و جلال حق است، از این رو نه مىتوان به او آسیبى رساند تا از سعادتش محروم گردد و نه او به کسى آسیبى مىرساند تا دیگران را از سعادت محروم کند. بلکه آنچه از او به دیگران مىرسد خیر، رحمت و برکت است و آنچه او برداشت مىکند نیز خیر و رحمت و برکت است.انسان کامل از گزند حوادث چنان مصون است که حادثهاى نمىتواند به سعادت او آسیب برساند و چنان نسبت به دیگران خیرخواه است که از او آسیبى به کسى نمىرسد. قرآن کریم این دو صفت ممتاز و برجسته را از زبان عیساى مسیح درباره خود او بیان کرده و مىفرماید: وى بنده خداست که از کتاب الهى و نبوت برخوردار است. و موجود پربرکتى است که دائم با نماز و زکات در ارتباط است. نسبت به مادرش رئوف و مهربان است. نسبت به کسى جبّار و شقىّ نیست. درود بر عیساى مسیح، روزى که وارد عالم طبیعت شد و روزى که به عالم برزخ مىرود و روزى که از برزخ وارد قیامت کبرا مىشود: (… وجعلنى مبارکاً أینما کنت… و برّاً بوالدتى و لم یجعلنى جبّاراً شقیّاً…) (۴۴) . آنگاه خداى سبحان در تأیید و تثبیت این سخنان و حالات، و در تکذیب پندار کفر آلود دیگران درباره حضرت مسیح، مىفرماید: (ذلک عیسى ابن مریم) (۴۵) ؛ این است عیسى.
تکلّم و کلام مسیح در گهواره
وقتى حضرت مسیح به دنیا آمد، اهل تفریط به مریم گفتند: تو خواهرِ برادرى وارسته و فرزند پدرى شایستهاى. مادرت نیز خوشنام و داراى سابقه طهارت بود، پس این فرزند را چگونه به بار آوردى؟ (یا اخت هرون ما کان ابوک امرء سوءٍ و ما کانت امّک بغیاً) (۴۶) . حضرت مریم به اذن خداى سبحان ملهم شد تا به کودک اشاره کند و کودک پاسخ بدهد، زیرا پیش از این خداوند به وسیله فرشتگان به مریم بشارت داد که ما به تو فرزندى خواهیم داد که در گهواره سخن مىگوید، پس مریم یقین داشت که کودک او در گهواره سخن مىگوید. از این رو به کودک اشاره کرد تا او پاسخ دهد. کسانى که تهمت زده بودند گفتند: چگونه کودک در گهواره سخن مىگوید؟ (قالوا کیف نکم من کان فى المهد صبیاً) (۴۷) .در این حال حضرت مسیح چند جمله سخن گفت که هم جلو تفریط مفتریان را گرفت و هم راه را بر غلوّ افراطیها بست. چون جاهل یا اهل افراط است و یا اهل تفریط. گروهى از بنى اسرائیل بر اثر جهل، تفریطى بودند و مریم عذراء را به ناپاکى متهم کردند و عدهاى دیگر بر اثر جهل، افراطى شده، عیسى (علیهالسلام) را فرزند خدا دانستند. امّا عیسى در گهواره با اصل تکلم جلوى تهمت تفریطیان را گرفته، تهمت موجود را رفع کرد و با محتواى کلام جلوى غلوّ افراطیها را گرفت. توضیح این که تکلمش در گهواره معجزه بود، و انسان ناپاک هرگز معجزه و آیت خدا را ندارد. پس آن حضرت با اصل تکلم ثابت کردن که من طاهرم و از مادرى پاک به دنیا آمدهام و در محتواى کلام جلو هرگونه غلو اهل افراط را بست و براى این که کسى نگوید: عیسى فرزند خداست، گفت: من بنده خدایم و به عبودیّت که ریشه هر کمالى است، افتخار کرد: (قال انى عبداللّه اتانى الکتاب و جعلنى نبیّاً* وجعلنى مبارکاً این ما کنت) (۴۸) .
عبودیت پیوندى است بین انسان و خداى او و انسان به هر کمالى برسد بر اثر این پیوند است. زیرا بر اثر پیوند با کمال نامحدود، انسان، کامل مىشود. قرآن کریم که علوم و معارفى را نصیب حضرت مسیح مىداند، طلیعه این تکامل را عبودیت او مىشمارد.آنگاه فرمود: خداى سبحان به من کتاب مجموعه قوانین و مشتمل بر احکام و حِکَم است. نظیر آنچه جبرئیل امین(علیهالسلام) بر قلب مطّهر رسول خدا(صلی الله علیه واله) نازل کرد. در ادامه فرمود: خداوند مرا به مقام شامخ نبوت رساند. من گزارشگر و گزارشیاب خداى سبحانم و مىدانیم در جهان غیب چه مىگذرد و سرنوشت جهان طبیعت چه خواهد شد. حضرت مسیح در گهواره گرچه رسول نبود، یعنى مأمور نبود پیام خدا را به دیگران برساند، ولى نبوت را یافت یعنى گزارش به او رسید و این خبر را دریافت کرد.آنگاه فرمود: من موجودى پربرکتم؛ من در هر شرایطى که باشم، هر برکتهاى ظاهرى دارم هم برکتهاى باطنى، هم شما را به حیات ظاهرى احیا مىکنم، چون مرده را به اذن خدا زنده مىکنم، هم به حیات معنوى احیا مىکنم. چون با تعلیم حکمت و کتاب، مردگانِ بر اثر جهل را عالم مىکنم. هم بیمارانى که جسمشان رنجور است و هم آنها که دلهایشان بیمار است: (فى قلوبهم مرض) (۴۹) را درمان مىکنم. هم آنها که چشم ظاهرشان نابیناست بینا مىکنم، هم آنها را که چشم دلشان بر اثر جهل و تعصب بسته است با تعلیم حکمت، باز و بصیر مىکنم. بینایى دل، برکت معنوى و بینایى بصر، برکت ظاهرى است. پس برکت ظاهرى و باطنى از من به شما مىرسد. همچنین بعضى از چیزها که بر شما حرام بود حلال مىکنم نیز اختلافات علمى شما را حل مىکنم و اینها همه از برکات الهى است.
بعضى انسانها به قدرى کاملند که در همه شئون زندگى برکت آنها به دیگران مىرسد، ولى برخى دیگر به قدرى ناقصند که به هر جا و در پى هر مأموریتى اعزام شوند بىبرکت بر مىگردند: (اینما یوجّهه لا یأت بخیر) (۵۰) و سودمند به حال خود یا دیگران نیستند. خلاصه آن که عیساى مسیح یکى از مجارى اِسباغ نعمت ظاهر و باطنه بود: (أسبغ علیکم نعمه ظاهرةً و باطنةً) (۵۱) .
سپس فرمود: تا زندهام و در عالَمِ تکلیف به سر مىبرم مکلّف به نماز و زکاتم: (واوصانى بالصلوة والزکوة ما دمت حیّاً) (۵۲) . نماز و زکات پیوندى است بین انسان و خدا. تنها پیوندى که انسانها را به م مرتبط مىکند امتثال فرمان الهى است. زکات، خواه مستحب و خواه واجب، براى تحکیم ارتباط خلق با خداست و اگر مایه پیوند خلق با یکدیگر نیز مىشود، در پناه ارتباط با خداست. در ادامه فرمود: خداوند مرا نسبت به مادرم رئوف و مهربان قرار داد: (وبراّ بوالدتى) (۵۳) ، چنانکه یحیاى شهید را نسبت به پدر و مادر خویش نیکوکار قرار داد: (وبرّاً بوالدیه). سپس فرمود: من نسبت به احدى جبّار نیستم تا با شقاوت رفتار کنم: (ولم یجعلنى جباراً شقیاً) (۵۴) ، زیرا این گونه از امور جزو صفات سلیبه و آن اوصاف کمالى یاد شده جزو صفات ثبوتیه یک ولى خداست. بر این اساس کسانى که علیه دین حضرت مسیح به مبارزه پرداختند و خداى سبحان مسیح و حواریین را بر آنها پیروز کرد، آنها با دست خود بر خود ستم کردهاند و مسیح هرگز ستمى را بر کسى تحمیل نکرد.
سلامت مسیح در دنیا، برزخ و قیامت
حضرت مسیح تببین سیره خود را با تأکید بر سلامت در حیات دنیوى، برزخى و اخروى، این چنین به پایان برد، سلام بر من روزى که به دنیا آمدم و روزى که مىمیرم و روزى که زنده مبعوث مىشوم: (والسلام علىّ یوم ولدت و یوم اموت و یوم ابعث حیّاً) (۵۵) . این سخن که به اعجاز و اذن خداوند بر زبان عیساى مسیح جارى شد، پاسخى است در برابر تهمت تفریطیان، زیرا جمله (والسلام علىّ یوم ولدت) بدین معناست که من با سلامت و از راه صحیح و طاهر به عالم طبیعت وارد شدم. مسیح (علیهالسلام) مىفرماید: من در هر سه نشئه عالم سالمم. انسان تا به سلامت به برزخ و قیامت برسد سخت است.
در قیامت کبرا هم که عدهاى گرفتار فزع اکبرند، آنان که مراحل قبل را به طهارت و سلامت گذراندهاند از فزع مصونند. در بیانات امیرالمؤمنین (علیهالسلام) هم آمده است که خداى سبحان گوش برخى انسانها را مکرّم قرار داد تا صداى رعب آور جهنم را نشنود: «وأکرم أسماعهم أن تسمع حسیس نار ابداً» (۵۶) .حضرت امام رضا(علیهالسلام) مىفرماید: انسان سه مقطع حساس دارد: روز میلاد، روز مرگ و روز ورود به قیامت کبرا: «إنّ أوحش ما یکون هذا الخلق فی ثلاثة مواطن یوم یُولَد و یخرج من بطن امّه فیرى الدنیا و یوم یموت فیعاین الآخرة و أهلها و یوم یُبعث فیرى أحکاماً لم یَرَها فی الدنیا» (۵۷) . انسان آنگاه که از عالم بسته زهدان به این جهان وسیع قدم مىگذارد، با سرنوشت مجهولى وارد مىشود و اگر به سلامت و طیب مولد در جهان طبیعتِ پا بنهد، راحت است. ورود به عالم برزخ هم اولین لحظه وحشت اوست که اگر با سلامت وارد شود در امان است. هنگام ورود به قیامت کبرا هم اگر با سلامت باشد از فزع قیامت کبرا براى همیشه محفوظ است. این سه مقطع بسیار مهم است و عیساى مسیح در این سه مقطع در کمال سلامت بود.
نکتهاى که باید بدان توجه داشت این که سلامت غیر از رفاه و آسایش است. گرچه در نشئه طبیعت رنجها و دشواریهاى توانفرسا براى حضرت مسیح پیش آمد، چنانکه بخشى از مبارزات و درگیریهاى آن حضرت با کفران از آیه (فلمّا احسّ عیسى منهم الکفر قال من انصارى الى اللّه قال الحواریّون نحن انصار اللّه) (۵۸) به خوبى قابل استفاده است، امّا از همه این بلایا به سلامت به مقصد رسید. یعنى هیچ حادثهاى نتوانست قلب مطهر عیسى را به خود مشغول کند و به دیانت او آسیب برساند. پس سلامت روح غیر از رفاه و سلامت تن است.شاهد بر نکته اخیر، سخن خدا درباره یحیاى شهید است: (وسلام علیه یوم ولد و یوم یموت و یوم یبعث حیّاً) (۵۹) . معناى سلام بر یحیى این است که او در دنیا به سلامت به سر مىبرد، با این که آن حضرت به شهادت رسیده و سر مطهر او را یک ناپاک اسرائیلى از بدن جدا کرده و به عنوان هدیه براى یک ناپاک اسرائیلى دیگر برده است. اما یحیاى شهید در عین شهادت، به سلامت به مقصد رسیده است.درباره نوح نیز خداى سبحان، با تعبیرى ویژه که در سراسر قرآن، تنها آن حضرت به آن ممتاز است، مىفرماید: (سلامٌ على نوحٍ فى العالمین) (۶۰) ؛ در همه عوالم آفرینش درود بر نوح؛ با این که نوح رنجهاى فراوان برده است. بنابراین سالم ماندن یعنى با قلب سلیم از این جهان رخت بربستن و با ایمان و جان سالم از دنیا وارد عالم برزخ شدن. منظور از سلام در این گونه موارد، سلامت دل است، نه سلامت جسم و بدن یا سلامت به معناى آسایش. همان طور که درباره حضرت ابراهیم(علیهالسلام) آمده است(اذ جاء ربّه بقلبٍ سلیم) (۶۱) . کسى که با قلب سالم با خداى خود در ارتباط است، با قلب سالم هم به پیشگاه خداى سبحان مىرود و سلام خدا بر او رواست، گرچه در دنیا آسیبها ببیند و تهمتها بشنود و او را به سوختن تهدید کنند. سلام خدا بر کسى است که دین و قلب او به سلامت به مقصد مىرسد. حضرت مسیح چنین انسانى است و سیره او نیز آموزنده سلامت روح در همه ادوار سه گانه حسّاس سیر بشرى است.
مسیح مظهر خداى خالق و محیى
صفات فعلیه خداى سبحان مظاهر فعلى مىطلبد و عیساى مسیح نیز جزو مظاهر فعلى خداى سبحان است. عالم الغیب، خالق، محیى و شافى، از اسماى حسناى خداى سبحان است و عیساى مسیح در محدوده خاصّى مظهر این اسماء است.
امّا وقتى مىگوید: (أخلق لکم من الطین کهیئة الطّیر فانفخ فیه فیکون طیراً بإذن اللّه) (۶۲) ، چنین نیست که خداى سبحان برخى از امور را خلق کند و عیساى مسیح برخى دیگر را، بدین معنا که خداى سبحان این بخش از کار را به مسیح تفویض کرده باشد، زیرا تفویض در نظام آفرینش محال است. بلکه حضرت مسیح در خالقیت مظهر اسمى از اسماى حق بود. در عین حال که مسیح مجاز بود به اذن اللّه پرندهاى را بیافریند، تنها خدا بود که خالق هر چیز بود. همان طور که درباره رسول خدا آمده است: (وما رمیت اذ رمیت ولکن اللّه رمى) (۶۳) ، درباره دیگر انبیا و مظاهر اسماى حسناى حق نیز چنین است و به عیساى مسیح نیز مىتوان گفت: «وما خلقتَ اِذ خلقتَ ولکن اللّه خَلَق، و ما أحییتَ الموتى اِذا اَحْیَیتَ ولکن اللّه اَحیى الموتى، و ما أبرئتَ الاکمه و الاَبرص اذ أبرئْتَ ولکن اللّه اَبْرء، و ما اَنبَأتهم بما یدّخرونَ فى بیوتِهِم ولکنّ اللّه اَنْبأهم». چنین نیست که آن حضرت در بخشى از این امور، مستقل باشد و بقیه کارها را خدا انجام دهد، زیرا همه امور به دست خداست: «وللّه جنود السّموات والارض) (۶۴) .حال اگر کسى بخواهد کارى مسیحایى کرده، لااقل امراض روحى خود را تشخیص داده، درمان کند و خود را اِحیا کرده، با سلامت به مقصد برساند باید راهى را که او رفت بپیماید و آن راه را خداى سبحان در پیدایش و پرورش حضرت مسیح براى ما بازگو کرده است.
به یقین، رابطه عبادى مریم(علیهاالسلام) با خداى سبحان سهم اساسى در پیدایش و پرورش عیساى مسیح داشته است. خداوند در این باره مىفرماید: ما به مریم در حال عبادت بشارت دادیم که مادرخواهى شد، چنانکه به زکریا در محراب بشارت دادیم که فرزند صالحى به نام یحیى نصیب تو خواهد شد. بر این اساس آنچه انسان را به خدا نزدیک مىکند تا بر اثر قرب، تحت ولایت خدا قرار گرفته، علوم و معارف و مواهب الهى نصیب او شود، عبادت است.
قرآن کریم بشارت فرشتگان را چنین نقل مىکند: «واذ قالت الملائکه یا مریم ان اللّه اصطفیک و طهّرک و اصطفیک على نساء العالمین) (۶۵) . و چون مصطفا و مطهره و صفوةاللّه شدن این بانو را در پرتو نماز و اطاعت و عبادت خدا مىداند، مىفرماید: اى مریم! اهل قنوت، تواضع، عبادت و خشوع در پیشگاه حق باش: (یا مریم اقنتى لربک واسجدى وارکعى مع الرّاکعین) (۶۶) . راه طهارت، عبادت است و تو از این راه صفوةاللّه خواهى شد. نظیر (واعبد ربک حتّى یأتیک الیقین) (۶۷) ؛ اگر خواستى به مرز یقین برسى عبادت کن، که این منفعت و بهره است. بنابراین اگر کسى خواست مطهّر و مصطفى شود، راهش رکوع و سجود و قنوت و خضوع در پیشگاه خداى سبحان است.
نزول فرشته بر انسانهاى پاک
درباره تنزّل ملائکه، توجه به چند نکته سودمند است؛ اولاً: نزول آنان اختصاص به انبیا و مرسلین ندارد بلکه بر مؤمنان با استقامت نیز تنزل مىکنند: (انّ الذین قالوا ربّنا اللّه ثم استقاموا تتنزّل علیهم الملائکة الا تخافوا ولا تحرنوا) (۶۸) ، چنانکه تنزل شیاطین بر انسان خبیث است: (هل انبّئکم على من تنزّل الشّیاطین* تنزل على کل افّاک اثیم) (۶۹) . انسانى که تحت ولایت شیطان است ، شیطان بر وهم و خیال او مسلّط است و کسى که تحت ولایت اللّه است، فرشتگان الهى، هم عقل او را تأمین و هم وَهْم و خیال او را تعدیل مىکنند.
ثانیاً: نزول ملائکه، اختصاص به مردان ندارد، زیرا کمال انسانى به جان اوست و روح و جان آدمى نه مذکر است و نه مؤنث. آن پیکر است که یا مذکر است یا مؤنث، و فرشتگان بر روح نازل مىشوند نه بر بدن. روح انسان اگر طاهر باشد توان تحمل نزول فرشتگان را دارد. زن و مرد و پیغمبر و غیر پیغمبر از این جهت یکسانند. مریى نه مرد بود و نه پیغمبر، امّا فرشته همان طور که بر زکریاى پیغمبر نازل شد، بر مریم نیز نازل شد.
ثالثاً: محل نزول ملائکه، ضمیر صاف و راه نزول فرشته عبادت است. قلب انسان تا گرفتار وسوسه است مهبط فرشته نیست. اگر دیو وسوسه و شیطان از صحنه ضمیر بیرون رفت، آنگاه ملائکه نازل مىشوند و مادامى که این اهرمنان هستند، نازل نمىشوند. از این رو گناهکار دلش همواره در اضطراب است. او از بامداد تا شامگاه و از شامگاه تا بامداد سرگردان است و هرگز نمىآرمد و طعم آرامش و اطمینان را نمىچشد، و این بر اثر تنزل شیاطین است که بر وهم و خیال وى ولایت دارند او مصداق (فهم فى ریبهم یتردّدون) (۷۰) است. همواره سرگرم تردد در میان ریبهاى خویش و دچار سرگردانى و اضطراب است، اما ضمیر مصفّا جایگاه نزول فرشتههاست و بهترین راه براى تطهیر، تحکیم پیوند عبد و مولاست.
رابعاً: فرشتگان، پیک حقّند. از این رو، نزول و عروج آنها بدون ره آورد نخواهد بود. اصولاً آنان سِمَتى جز رسالت ندارند: (الحمدللّه فاطر السموات والارض جاعل الملائکه رسلاً) (۷۱) ؛ فرشتگان، رسول خدا و مأموران الهى هستند. هنگام نزول، حامل پیام و رسالتى هستند و آنگاه که مىروند خبرى مىبرند. الهامهایى که در جان انسان ظهور مىکند و نیز آرامشى که انسان در خود احساس مىکند ره آورد فرشته و اثر رسالت اوست. همچنین طهارت و صفاى ضمیرى که انسان در خود مشاهده مىکند از برکت نزول ملائکه است.خامساً: نزول فرشتگان و مژده دادن آنها تنها در حال احتضار و ورود به عالم برزخ نیست، بلکه در همه نشئهها، فرشته بر انسان طیّب نازل مىشود.
بشارت پیدایش عیسى به مریم
درباره نحوه پیدایش حضرت مسیح آمده است که مریم(علیها السلام) بین خود و دیگران حجابى قرار داد. وى بخش شرقى همان مسجدى را که خدمتگزارى آن را بر عهده داشت، انتخاب کرد تا از سایر عبادت کنندگان جدا بوده، گرفتار کثرت نشود: (واذکر فى الکتاب مریم اذ انتبذت من اهلها مکاناً شرقیاً* فاتخذت من دونهم حجاباً) (۷۲) . این فاصله گرفتن از جمعو رابطه دایم با خدا داشتن، زمینه صفاى ضمیر است.اگرچه کسى که به ولایت مطلقه رسیده و به آن حضور تام نایل آمده، جلوت و خلوت براى او یکسان است. چنانکه از حضرت امام کاظم(علیهالسلام) سؤال کردند: چگونه در مکان ازدحام انبوه مردم نماز خواندید؟ آن حضرت در جواب فرمود: من کسى را عبادت مىکردم که او از دیگران که در کنار منند نزدیکتر است. البته براى همگان و در همه حالات چنین توجه و حضورى میسور نیست، از این رو قرآن کریم درباره نماز شب مىفرماید: (ان ناشئة الّیل هى اشد وطأ واقوم قیلا انّ لک فى النهار سبحاً طویلاً) (۷۳) . در روز، انسان گرفتار مشاغل و سرگرم رفت و آمدهاى فراوان است. اشتغالات گوناگون قلبى و بدنى مانع تجمع حواس است اما در شب این موانع و صوارف یا وجود ندارد یا کم است.
پیدایش عیسى و مادر شدن مریم از رهگذر غیب، جمعاً یک آیت است: (وجعلنا ابن مریم وامه ایة) (۷۴) . گرچه در جهان کثرت این دو از هم جدایند، ولى در حقیقت یک آیت است که به صورت عیسى و مریم ظهور کرده است.
خداى سبحان مسیح را موهبت الهى و رحمت خاصّ حق شمرده، مىفرماید: در آن حال که آن حضرت بدور از مزاحمت دیگران به عبادت حق مشغول بوده، ما روح خود را فرستادیم و او براى مریم به صورت بشرى مستوى الخلقة متمثل شده، بشارت پیدایش عیسى را به او داد. این بشارت همان و مادر شدنش همان: (فارسلنا الیها روحنا فتمثل لها بشراً سویاً) (۷۵) .
اوّلین نکته در باره آیه مزبور این است که قرآن کریم از جبرئیل(علیهالسلام) با تعبیر «روح»، یعنى موجود مجرد عقلى یاد کرده است. بنابراین مستفاد از جمله «ما روح خود را به سوى او فرستادیم» آن است که روح خدا در دید تمثلى مریم به صورت بشر تجلى کرده است. تمثل، انقلاب حقیقت نیست، آن گونه که فرشته انسان شود و دوباره آن انسان فرشته گردد، بلکه تمثل آن است که روح، در مثال و در حیطه ادراکى مریم، به صورت انسانى مشاهده شد. باطنش جبرئیل بود و ظاهر و صورتش انسان.
نکته دیگر آن که در سوره آل عمران آمده است که فرشتگان به مریم بشارت دادند، و آنچه در سوره مریم آمده، این است که خود روح امین متمثل شد.
سومین نکته آن که نسبت دادن کار یک فرد به جمع: (فأرسلنا إلیها روحنا)، از آن روست که جبرئیل از ملائکه است. وقتى جبرئیل این بشارت را به مریم مىدهد، مىتوان این سخن را به همه ملائکه نسبت داد، و یا بدان جهت است که چون فرشتگان، تحت ولیت جبرئیل هستند پس با اطاعت از او بشارت دادهاند. آن فرشتگان، مأموران جزئند. پس آن جا که سخن از بشارت ملائکه است مرحله نازله جبرئیل است و آن جا که تمثل است وجود مثالى خود جبرئیل است، منتها در مثال متصل نه مثال منفصل.
حضرت مریم(علیهاالسلام) که صفوة اللّه و مطهره و برگزیده خدا بود و بخش شرقى مشجد را براى اعتکاف و عبادت خود برگزیده بود، آنگاه که ناگهان انسانى را در برابر خود دید، احساس خطر کرده همانند همه موحدان در چنین مواقعى، به خدا پناه برد: (قالت انى اعوذ بالرحمن منک ان کنت تقیاً) (۷۶) . سرّ هراس وى آن بود که این مشاهده بىسابقه و طلیعه امر بود. طلیعه امر براى اولیاى الهى شفاف نیست، ولى در ادامه سلوک، آنگاه که به وادى ایمن رسیدند، دیگر سخن از استعاذه نیست، چون مىدانند که مشهودشان پیک وحى و رسول اللّه است.
آن فرشته متمثل به حضرت مریم گفت: من پیک خداى تو هستم آمدهام تا به تو فرزندى طاهر عطا کنم: (قال انما انا رسول ربک لأهب لک غلاماً زکیّا)، مریم فرمود: چگونه من داراى فرزند خواهم شد در حالى که بشرى با من تماس نداشته و من نیز فردى بزهکار نبوده و نیستم: (قالت أنّى یکون لى غلام ولم یمسسنى بشر ولم اک بغیّاً). جبرئیل فرمود: آرى چنین است تو با بشرى برخورد نداشتى، نه حلال، نه حرام:(قال کذلک). اما سخن خدا این است: (قال ربک هو علىّ هیّن) (۷۷) . تحلیل سخن جبرئیل(علیهالسلام) این است که تو به لحاظ قابلیتِ قابل سخن مىگویى، ولى من پیک فاعلیتِ فاعلم. تو مىگویى: زن اگر بخواهد مادر شود، تماس حلال یا حرام لازم دارد. دامن عفت تو مطهرتر از آن است که برخورد حرام داشته باشى، و حلال هم که واقع نشد. اما من از قدرت خدا سخن مىگویم. او بدون تماس بشرى، زن را مادر مىکند. خداى سبحان که اشیاء را از کتم عدم و بىسابقه وجود مىآفریند به شئ موجود هم فیض پیش بینى نشده مىبخشد.
بنابراین همان جوابى که به زکریا داده شد به مریم هم داده مىشود. آنگاه که زکریا عرض کرد: خدایا! من کهنسالم و همسرم در جوانى عقیم بود، هم اکنون که او هم فرتوت و سالمند است چگونه براى من فرزند به دنیا مىآید: (قال ربّ أنّى یکون لى غلام و کانت امرأتى عاقراً بلغتُ من الکبر عتیّاً). جبرئیل امین در آن جا نیز فرمود: قابلیت قابل تنها در امور عادى مطرح است، اما در امور خارق عادت کاربا (کن فیکون) انجام مىپذیرد و فقط به فاعلیت فاعل استناد دارد و آن کاربر خداوند آسان است: (قال ربّک هو علىّ هیّن).
در قصه زکریا(علیهالسلام) علاوه بر بیان اصل مطلب، براى آن استدلال نیز شده است: (وقد خلقتک من قبل ولم تک شیئاً) (۷۸) ؛ تو را آنگاه که چیزى نبودى موجود کردم (کان تامّه) و هم اکنون تنها وصفى بر اوصاف تو مىافزایم (کان ناقصه).
نکته: سوره مریم سوره هبه و بخشش است. در این سوره خداى سبحان بخششهاى خود را یادآور شده، مىفرماید ما به زکریا یحیى را، به مریم عیسى را و به ابراهیم اسحق را و به موساى کلیم هارون را هبه کردیم.
حضرت مسیح و احیاى مردگان
بر اساس نقل قرآن کریم، حضرت عیساى مسیح مظهر اسماى حسناى خداوند، از جمله «مُحیى الموتى» و «مُخرج الموتى» بود. مردههایى که عیساى مسیح زنده مىکرد، تنها افرادى نبودند که تازه جان خود را از دست داده باشند، بلکه مردگانى را هم که مدت مدیدى از مرگشان گذشته بود، مىتوانست احیا کند. کلام خداى سبحان درباره احیاى عیسى(علیهالسلام) این است: (واذ تجرخ الموتى باذنى إذ ایّدتک بروح القدس) (۷۹) ؛ تو مردهها را به اذن من اخراج مىکنى. یعنى تو مظهر نام منى؛ همان گونه که من مردهها را از قبر خارج مىکنم، تو نیز همین کار را به اذن خدا و تأیید روح قدسى انجام مىدهى.
خداوند درباره خود مىفرماید: ما افراد را از خاک خلق کردیم، دوباره آنان را به خاک مىبریم و بار دیگر آنها را از خاک خارج مىکنیم: (منها خلقناکم وفیها نعیدکم ومنها نخرجکم تارةً اخرى) (۸۰) . خداوند با همین نام که اثر او اخراج مقبورهاست، در عیساى مسیح تجلى کرده، مىفرماید: (واذ تخرج الموتى باذنى) (۸۱) ، سخن از اخراج مردگان است نه احیاى آنان. چنانکه در بعضى از روایات هم آمده است که مسیح (علیه السلام) مردگان قبور را زنده کرده است (۸۲) .
نظیر آنچه درباره حضرت مسیح بیان شد در سیره ابراهیم خلیل (علیه السلام) هم آمده است؛ ابراهیم خلیل درباره مردههایى را که در قبر بودند عرض کرد: (ربّ ارنى کیف تحیى الموتى) (۸۳) . خداى سبحان در اجابت آن فرمود: بعد از این که چهار مرغ را گرفتى و کُشتى و اجزاى آنها را پراکنده کردى آنها را بخوان آنها زنده مىشوند. در آن حال حضرت خلیل مظهر نامى شد که اثر آن نام، احیاى مردههاست.
مبارزه حضرت مسیح با طاغیان
مبارزه عیساى مسیح با طغیانگران بنىاسرائیل، بخشى از رسالت الهى آن حضرت بوده است و چنین نبوده که مسیح فقط به موعظه بسنده کند. قرآن کریم در بیان این قسمت از سیره نورانى حضرت عیسى مىفرماید: برخى از افراد عصر مسیح (علیه السلام) کفر ورزیدند و کفر آنان آشکار و محسوس شد: (فلمّا احسّ عیسى منهم الکفر) (۸۴) ؛ یعنى کفر آنها چنان روشن شد که به مرحله حس رسیده، علنى شد. تنها در ضمیر و نهانشان نبود که عیساى مسیح ار درونشان باخبر شود، از این رو آن حضرت به مبارزه با آنان برخاست و براى دعوت دیگران به همراهى، فرمود: کیست که ما را در این سیر به سوى خدا نصرت کند: (من انصارى الى اللّه).
تعهدگیرى مسیح (علیه السلام) از حواریان، عهدى مجدد و میثاقى اکید است. سخن از اسلام ابتدایى آنها نیست، زیرا آنان از دیرزمان به رسالت مسیح ایمان آورده، آن را پذیرفته بودند و به عنوان شاگردان ممتاز به او تأسّى مىکردند. سخن حواریان این بود: (ربّنا امنّا بما انزلت واتّبعنا الرّسول فاکتبنا مع الشّاهدین) (۸۵) ؛ پروردگارا ما ایمان آوردیم به آنچه که بر پیامبرت نازل کردى و از رسولت هم پیروى کردیم، نام ما را با شاهدان ثبت کن (هنوز به آن مقام نرسیدهاند که بگویند: مِنَ الشّاهدین).
خداى سبحان مىفرماید: ما با وحى به حواریین گفتیم از عیسى حمایت کنید. حواریان، شاگردان مخصوص عیسى (علیه السلام) بودند و توفیق آنان در تبعیت از رسول خدا در وحى الهى بود: (واذ اوحیتُ الى الحواریّین ان امنوا بى وبرسولى قالوا امنّا واشهد بأنّنا مسلمون) (۸۶) .
از آیه مزبور به خوبى استفاده مىشود که وحى گرفتن و استمداد از روح القدس مخصوص پیامبران اوالواالعزم نیست، گرچه مرحله عالیهاش ویژه انبیا و مرسلین است اما مراحل وسطى و نازلهاش، نصیب شاگردان آنها هم مىشود.
قرآن کریم، پاسخ مثبت حواریان به دعوت حضرت مسیح براى نبرد با کافران، و نیز برخوردارى آنان از امداد و تأیید الهى در مبارزه پیروزمندانه شان را چنین بازگو مىکند: (یا ایّها الّذین امنوا کونواانصار اللّه کمإ؛ّّ قال عیسى ابن مریم للحواریّین من انصارى الى اللّه قال الحواریّون نحن انصار اللّه فامنت طائفةٌ من بنى اسرائیل و کفرت طائفةٌ فأیّدنا الّذین امنوا على عدوّهم فاصبحوا ظاهرین) (۸۷) ، این آیه بیانگر آن است که اصل نبرد در دین مسیحیّت یک اصل مسلّم بود، زیرا خداى سبحان به مسلمانان مىگوید: اى مؤمنان! در یارى دین خدا و مبارزه با کفر، مانند حواریان عیسى باشید. بنابراین مسیحیّت در رهبانیّت خلاصه نمىشد و آنان اگر به شرایط رهبانیت عمل مىکردند مَرضىّ خدا بود اما به شرایطش عمل نکردند. اساس دین مسیح، همانند دین کلیم و خلیل (علیهم السلام)، اسلام است که در متن قوانین خود جهاد با طاغیان و ایثار و نثار در راه دین را دارد.
عیساى مسیح سالک صراط مستقیم
خداى سبحان حضرت مسیح را از سالکان صراط مستقیم و از واصلان این حرم امن قرار داد و تفصیل این اجمال آن است که تنها راه بین مبدأ و منتهى که سبب وصول به مقصد است صراط مستقیم است و این صراط را خداوند صراط انبیا و مرسلین دانسته، آنها را اصحاب این صراط مىشمارد.
استناد این راه به سالک براى آن است که در طریقهاى عادى و معمولى، راه، غیر از رونده است، ولى در مسیرهاى متعالى راه همان رونده است. انسان در بیرون از خود سیر نمىکند، تا سالک از مسلک جدا باشد، زیرا انسان در عقیده و خُلق و عمل سیر مىکند که هر کدام از اینها مربوط به مرحلهاى از مراحل سه گانه هستى انسان است. کمال انسان به عقیده و خُلق و عمل است، و این سه از او جدا نیست، زیرا (و ان لیس للانسان الاّ ما سعى) (۸۸) . رابطه عمل و عامل چنان قوى است که نه عمل عامل را رها مىکند و نه عامل از عمل مىتواند گریزان باشد: (ان احسنتم احسنتم لأنفسکم و ان اسأتم فلها) (۸۹) . عمل مخصوص عامل است و عامل در رهن عمل است و این اختصاص هم وجودى است؛ قهراً سیر انسان سالک،در عقیده و خُلق و عمل از حیطه هستى او بیرون نیست، و راه عین رونده است.
از طرفى خداوند دین را صراط مستقیم معرّفى کرده است: (قل انّنى هدانى ربّى إلى صراطٍ مستقیم دیناً قیّماً ملّة ابراهیم حنیفاً) (۹۰) ، ولى پیمودن این صراط مستقیم مستلزم این است که انسان به اصول اعتقادى آن معتقد و به فضایل اخلاقى آن متخّلق شود و به احکام آن عمل کند. پس صراط مستقیم چیزى جدا از حیطه نفس انسان نخواهد بود. قهراً انبیا که حقایق اعتقادى و اخلاقى و عملى را به خوبى شناخته و به آن معتقد و متخلّق و به آنها عامل بودند، «اصحابُ الصّراط» هستند.
عیساى مسیح از برجستهترین چهرههایى است که این راه را طى کرده و به مقام قرب نایل شده است و خداى سبحان قرب او را تأیید کرده است: (اسمه المسیح عیسى ابن مریم وجیهاً فى الدّنیا والاخرة من المقرّبین) (۹۱) .
پیمودن این راه محال نیست، از این رو به همه مؤمنان تعلیم داده شد که در نماز از خداوند مسئلت کنند که آنان را به راه راست که راه نعمت داده شدگان است هدایت کند: (اهدنا الصراط الذین أنعمت علیهم)، و نعمت داده شدگان نیز در قرآن، پیامبران، صدّیقیان، شاهدان و صالحان معرفى شدهاند: (الذین أنعم اللّه علیهم من النبیین والصدّیقین والشهداء والصالحین) (۹۲) . بر این اساس است که هم یک زن عادى در سایه تهذیب و تربیت مىتواند «فضّه» شده، در برخى از فضایل اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم السلام) که در سوره «هل أتى» آمده سهیم شود، و هم یک مرد عادى در سایه تهذیب و تزکیه مىتواند «سلمان» شده، به مقام «سلمان منّا أهل البیت» (۹۳) نایل گردد. بنابراین خداى سبحان سیره انبیا را بازگو مىکند تا دیگران با تأسى به آنان، اصحاب صراط مستقیم و اصحاب الجنّة شوند.
ادامه دارد ……..
پی نوشت:
(۱) سوره نساء، آیه .۴۱
(۲) سوره نساء، آیه .۱۵۹
(۳) سوره آل عمران، آیه .۴۵
(۴) سوره واقعه، آیات .۸۹-۸۸
(۵) سوره مطففین، آیات ۲۱-۱۸
(۶) سوره مطففین، آیات ۱۰-۷
(۷) مفاتیح الجنان، دعاى کمیل.
(۸) سوره مائده، آیه ۱۱۷
(۹) سوره صف، آیه ۶
(۱۰) سوره توبه، آیه ۱۰۵
(۱۱) سوره حشر، آیه ۱۹
(۱۲) سوره زخرف، آیه ۸۶
(۱۳) سوره بقره، آیه ۲۵۵
(۱۴) سوره انبیاء، آیه ۲۸
(۱۵) سوره زمر، آیه ۷
(۱۶) سوره صف، آیه ۶
(۱۷) بحا، ج.۳۹ ص ۲۱۳
(۱۸) سوره اعراف، آیه ۱۵۷
(۱۹) سوره فتح، آیه ۲۹
(۲۰) سوره آل عمران، آیه ۴۲
(۲۱) سوره آل عمران، آیه ۵۵
(۲۲) سوره آل عمران، آیه ۵۵
(۲۳) همان.
(۲۴) سوره سجده، آیه ۱۰
(۲۵) سوره سجده، آیه ۱۱
(۲۶) سوره انعام، آیه ۶۰
(۲۷) سوره زمر، آیه ۴۲
(۲۸) سوره انبیاء، آیه ۳۵
(۲۹) سوره انبیاء، آیه ۳۴
(۳۰) سوره مریم، آیه ۳۳
(۳۱) سوره نساء، آیه ۱۵۹
(۳۲) المیزان، ج۳، ص ۲۳۹
(۳۳) سوره زمر، آیه ۴۲
(۳۴) سوره آل عمران، آیه ۵۵
(۳۵) سوره مریم، آیه ۵۷
(۳۶) سوره حدید، آیه ۴
(۳۷) سوره فصلت، آیه ۴۴
(۳۸) من لا یحضر، ج۱، ص ۲۰۶
(۳۹) سوره غافر، آیه ۱۵
(۴۰) سوره مجادله، آیه ۱۱
(۴۱) سوره مریم، آیه ۵۷
(۴۲) سوره آل عمران، آیه ۵۵
(۴۳) سوره مریم، آیات ۳۲-۳۱
(۴۴) سوره مریم، آیه ۳۴
(۴۵) سوره مریم، آیه ۲۸
(۴۶) سوره مریم، آیه ۲۹
(۴۷) سوره مریم، آیات ۳۱-۳۰
(۴۸) سوره بقره، آیه ۱۰
(۴۹) سوره نحل، آیه ۷۶
(۵۰) سوره لقمان، آیه ۲۰
(۵۱) سوره مریم، آیه ۳۱
(۵۲) سوره مریم، آیه ۳۲
(۵۳) همان.
(۵۴) سوره مریم، آیه ۳۳
(۵۵) نهج البلاغه، خطبه ۱۸۳
(۵۶) نورالثقلین، ج۳، ص ۳۲۷
(۵۷) سوره آل عمران، آیه ۵۲
(۵۸) سوره مریم، آیه ۱۵
(۵۹) سوره صافات، آیه ۷۹
(۶۰) سوره صافات، ایه ۸۴
(۶۱) سوره آل عمران، آیه ۴۹
(۶۲) سوره انفال، آیه ۱۷
(۶۳) سوره فتح، آیه ۴
(۶۴) سوره آل عمران، آیه ۴۲
(۶۵) سوره آل عمران، آیه ۴۳
(۶۶) سوره حجر، آیه ۹۹
(۶۷) سوره فصلت، آیه ۳۰
(۶۸) سوره شعراء، آیات ۲۲۲-۲۲۱
(۶۹) سوره توبه، آیه ۴۵
(۷۰) سوره فاطر، آیه ۱
(۷۱) سوره مریم، آیات ۱۷-۱۶
(۷۲) سوره مزمل، آیات ۷-۶
(۷۳) سوره مؤمنون، آیه ۵۰
(۷۴) سوره مریم، آیه ۱۷
(۷۵) سوره مریم، آیه ۱۸
(۷۶) سوره مریم، آیات ۲۱-۱۹
(۷۷) سوره مریم، آیات ۹-۸
(۷۸) سوره مائده، آیه ۱۱۰
(۷۹) سوره طه، آیه ۵۵
(۸۰) سوره مائده، آیه ۱۱۰
(۸۱) تفسیر برهان، ج.۱ ص ۵۱۰
(۸۲) سوره بقره، آیه ۲۶۰
(۸۳) سوره آل عمران، آیه ۵۲
(۸۴) سوره آل عمران، آیه ۵۴
(۸۵) سوره مائده، آیه ۱۱۱
(۸۶) سوره صف، آیه ۱۴
(۸۷) سوره نجم، آیه ۳۹
(۸۸) سوره إسراء، آیه ۷
(۸۹) سوره انعام، آیه ۱۶۱
(۹۰) سوره آل عمران، آیه ۴۵
(۹۱) سوره نساء، آیه ۶۹
(۹۲) بحار، ج.۲۲ ص ۳۲۶
(۹۳) سوره آل عمران، آیه ۴۲
