نفت

ريشه واژه نفت در زبان فارسي به طور يقين مشخص نيست. به عقيده زبانشناسان نفت از کلمه اوستايي ( نپتا ) گرفته شده است که کلدانيان و اعراب آن را اززبان مادي گرفته و ( نفتا ) خوانده اند . پتروليوم (petroleum) واژه اي لاتين همارز نفت است که از دو کلمه پترا (petra) به معني سنگ و (oleum) به معني روغن گرفتهشده است .پتروليوم در واقع در مواد هيدروكربني است كه به صورت طبيعي عمدتاً در سنگ هايرسوبي واقع مي گردد.
پتروليوم مي تواند به صورت فازهاي مختلف، از جمله فازگازي، نظير گاز طبيعي (natural gas) ، فاز مايع، نظير نفت خام (crude oil) و فازجامد، مانند قير (asphalt) در خلل و فرج و شكستگي هاي سنگ ها تجمع يابد.


نفت خام (Crude Oil) : مخلوطي طبيعي از هيدروكربن هاي مايع است كه هم در مخازنزيرزميني و هم در سطح، بعد از گذر از تفكيك كننده هاي مختلف به صورت مايع باقي ميماند. خواص فيزيكي و شيميايي هيدروكربن براي مهندسين مخزن و توليد بسيارمهم است زيرا خواص فيزيكي و شيميايي هيدروكربن، برروي حركت سيالات درون مخزن ومقدار واقعي توليد هيدروكربن تأثير خواهد گذاشت. انباشته شدن موادهيدروكربني در زير سطح زمين در سنگ هايي صورت مي گيرد كه توانايي نگهداري و انتقالسيالات را داشته باشند. اين سنگها، مخزن (reservoir) ناميده مي شوند. تجمعمواد هيدروكربني به صورت اقتصادي در سنگ مخزن منوط به وجود عوامل متعددي است.

مواد تشکیل دهنده نفت : بخش اعظم نفت خام ازهيدراتهاي کربن تشکيل شده و مقدار کمي عناصر ديگر نيز به آن مخلوط مي‌گردد، که اينعناصر در زير با درصدشان نشان داده شده‌اند. جدول ازسلي (1985) ، درا ين جدول عناصرديگري مانند واناديوم ، نيکل و اورانيوم با درصد وزني حداکثر 0.1 در ترکيب نفت خامموجود هستند. بعلاوه در خاکستر نفت خام آثاري از عناصر C r ، Cu ، Pb ، Mn ، Sr ، Ba ، Mo ، Mg ، Ca ، Ti ، Al ، Fe و Si يافت مي‌شود که بعضي از عناصر بالا مانند V-Ni-U احتمالا در رابطه با عنصر ارگانيکي اوليه (مادر) بوجود آمده و بعضي ديگر ازعناصر مشخصات ژئوشيميايي سنگ دربرگزيده را نشان مي‌دهند. قابل ذکر است که آثاري ازنمک ، آب و سولفيد هيدروژن نيز درنفت خام مشاهده مي‌شوند.

خواص فيزيکي نفت خام:ويسکوزيته همانطور که نفت خام ممکن است با دخالت عواملي به رنگهاي زرد ، سبز ،قهوه‌اي ، قهوه‌اي تيره تا سياه مشاهده گردد، لذا ويسکوزيته متغير را براي آنهاخواهيم داشت. بنابراين نفت خام درسطح زمين داراي ويسکوزيته بيشتر بوده و بعبارتيويسکوزتر است. چون در مخزن زيرزميني يکي از عوامل دخيل حرارت موجود درمخزن مي‌باشد،که همراه با اين عامل ، عمق نيز موثر مي‌باشد. همچنين سن نفت را به لحاظ زمان مخزنشدن را درطيف تغييرات ويسکوزيته سهيم مي‌دانند.

ترکيبات مولکولي نفت خام: تعدادترکيبات مولکولي نفت خام وابسته به سن زمين شناسي آن ، عمق تشکيل آن ، منشا آن وموقعيت جغرافيايي آن متغير مي‌باشد. براي مثال نفت خام Ponca city از Oklahoma شاملحداقل 234 ترکيب مولکولي مي‌باشد.

وزن مخصوص نفت خام از خواص فيزيکي نفت خام کهارزش اقتصادي نفت خام بر مبناي آن سنجيده مي‌شود، وزن مخصوص آن مي‌باشد. لذا سنجش ونحوه محاسبه فرمول آن مهم است. اکثر کشورهاي جهان ، وزن مخصوص نفت خام را برحسبدرجه A.P.I که يک درجه بندي آمريکائي است، محاسبه مي‌کنند. مشابه همين درجه بندي وسنجش ، وزن مخصوص نفت خام را در کشورهاي اروپائي با درجه بندي Baume محاسبه مي‌کنندکه از لحاظ مقدار اندکي از درجه A. P.I کمتر مي‌باشد.

تاثير درجه حرارت بر وزنمخصوص نفت خام : از عواملي که سبب تغيير در وزن مخصوص نفت خام مي‌شوند، تغييرات دمااست. يعني با بالارفتن دما ، وزن مخصوص کمتر شده و به درجه A. P.I افزوده مي‌شود. همچنين بالا رفتن درجه حرارت اثر معکوس بر روي ويسکوزيته نفت خام مي‌گذارد.

انواعمختلف نفت برحسب A.P.I : نفت سنگين با 10 الي 20 درجه A.P.I نفت متوسط با 20 الي 30درجه A.P.I نفت سبک با بيش از 30 درجه A.P.I مطلوبيت و ارزش نفت به موارد فوق و سبکيا سنگين بودن آن است.قطران و نفت سنگين نسبت به نفت خام از مطلوبيت کمتري برخورداراست، زيرا نمي‌توان به همان آساني آنها را به بنزين تبديل کرد و پس از فرآوري وپالايش آنها مقادير زيادتري از فرآورده‌هاي نفت سنگين بر جاي مي‌ماند. همچنين آنحاوي گوگرد و نيتروژن زيادتري نسبت به نفت خام بوده و در برخي نواحي مقدار زياديفلز ، بويژه نيکل و اناديوم دارد. مشخصات فوق در ميادين مختلف و حتي افق هاي مختلفيک ميدان متفاوت است و در قيمت آن تاثير مي گذارد.

پنج عامل لازم براي تجمع اقتصادي نفت و گاز :

1) سنگ منشأ بالغ (mature source rock) كه توليد هيدروكربن کردهاست که سنگ دانه ريز غني از مواد آلي كه در حرارت معيني به بلوغ رسيده و داراي نفتو گاز قابل بهره برداري است.
2) سنگ مخزن (reservoir rock) كه بتواندهيدروكربن را در داخل خود جا دهد و داراي تخلخل (توان ذخيره) و تراوايي (توانانتقال) باشد.
3) مهاجرت هيدروكربن بين سنگ منشأ و سنگ مخزن (migration pathway) عملي باشد.
4) پوش سنگ (cap rock) ناتراوا كه از خروج نفت از داخلسنگ مخزن جلوگيري كند.
5) تله نفتي (oil trap) كه در آن نفت به صورت اقتصاديمتمركز گردد.

ميـدان‎هاي گازي زاگرس را مي‎توان به دو واحد بزرگ « گروه دهــرَم » و « جوان‎تر ازدهرَم » تقسيم كرد. ميدان‎هاي گازي گروه دهرَم سازندهاي فراقون، دالان، كنگان ،بيشتر از نوع ميدان‎هاي بسيار عظيم و عظيم‎اند كه از آن جمله مي‎توان به ذخاير پارسجنوبي، پارس شمالي، كنگان، نار، آغار، دالان، وراوي اشاره كرد. مهم‎ترين ميدان‎هايگازي جوان‎تر از دهرَم عبارتند از: ميدان‎هاي تنگ بيجار در سازند سروك، سرخون درسازند جهرم و عضو گوري، گورزين در سازند آسماري، سَلَخ در سازندهاي سروك و فهليان،گشوي جنوبي در سازندهاي سروك، پايده و آسماري، سورو در سازندهاي گدوان و داريان.درايران مرکزي در حوضة قم، در دو ميدان نفتي به نام‎هاي « البرز » و « سراجه » سازندآهكي قم سنگ مخزن است كه تاكنون 9 حلقه چاه اكتشافي در آن حفر شده است. ذخيرة خارجشده از ميدان البرز در حدود 20 ميليون بشكه بوده است. در فوران چاه شمارة 5 اينميدان، كه اولين چاه به نفت رسيده در اين ميدان است، براي مدت سه ماه، روزي 80000بشكه نفت از اين چاه فوران كرده است.


ميدان گازي سراجه كه در خاور قم و در جنوبخاوري تاقديس البرز قرار دارد، تاقديسي با ذخيرة گازي در حدود 3/0 تريليون فوت مكعباست. دو منطقه کپه داغ هم منابع هيدروکربني به صورت گاز در مخازن خانگيران وجودداردنفت خام به جهت وجود ترکيبات گوگرد بوي نامطلوبي دارد.