حدود نیمی از آسیبها در فوتبال آسیب اندام تحتانی است. (زانو به تنهائی ۳۶ درصد موارد را تشکیل میدهد) اندام فوقانی ۳۰ درصد آسیبها و ستون فقرات و احشاء باقی موارد را تشکیل میدهند. اگر بخواهیم اختصاصیتر و برحسب نوع آسیب این طبقهبندی را انجام دهیم به شرح زیر خواهد بود.
کشیدگی ۴۰ درصد
کوفتگیها ۲۵ درصد
دررفتگیها ۱۵ درصد
شکستگیها ۱۰ درصد
ضربههای خفیف ۵ درصد
و سایر موارد ۵ درصد
فردی که در ارتباط با مراقبت از ورزشکاران است، لازم است ماهیت و شدت این آسیبها را بشناسد و با تشخیص، درمان و توانبخشی آنها آشنا باشد. همچنین تدابیر برای پیشگیری یا کاهش دادن اثرات ناتوانکننده صدمات در ورزشهای تماسی اهمیت بهسزا دارد.
در این نوشتار با آسیبهای شایع در فوتبال و سایر ورزشهای تماسی که سرعت و شدت بالا دارند آشنا میشویم.
● صدمات مغزی
صدمات مغزی در ورزشهای تماسی از علل ناتوانی و مرگ بهشمار میرود. صدمات مغزی بهعنوان علت منتهی به مرگ در زمین بازی شناخته شده است. آمار نشانگر ثابت ماندن میزان مرگ در محدوده ۱۰ـ۵ مرگ در سال است که معادل نسبت خطری برابر ۶۵ درصد بهازاء هر صد هزار بازیکن است.
● آسیبهای ناحیهای مغز
شامل خونریزیهای مغزی، کوفتگی مغز و خونریزیهای زیر سخت شامه و بین سخت شامه و استخوان جمجمه میباشد. هماتوم داخل مغز و کوفتگی مغز معمولاً باعث سردردهای دائم و دورههائی از گیجی و فراموشی میشوند. این صدمات نیاز به CT اسکن و ارزیابی دقیق عصبی دارند.
یکی از وخیمترین صدمات مغزی، خونریزی و تشکیل هماتوم در فضای بین سخت شامه و استخوان جمجمه است. این خونریزی به دنبال آسیب شریانهای ممنژ و در ضربات وارده به گیجگاه رخ میدهد. در ابتدای آسیب ممکن است حال عمومی مصدوم خوب باشد و احیاناً به جزء سردرد مختصر علامت دیگری نداشته باشد. اما سریعاً وضعیت دماغی مختل میشود، مردمکها تغییر میکنند و کوما و مرگ حادث میشود. بنابراین در مواجهه با این صدمات نهایت دقت باید اعمال گردد.
صدمات جدی مغزی با بیهوشی آنی و طولانی (بیش از ۵ـ۳ دقیقه) همراهند. پس از به هوش آمدن ممکن است مصدوم دوباره بیهوش گردد. این حالت اغلب در هماتومهای زیر سخت شامه و بین سخت شامه و استخوان جمجمه دیده میشود. در این موارد باید احتمال آسیب ستون مهرهها و بیثباتی آن را نیز در نظر داشت.
در صورت بروز صدمات جدی مراقبتهای پزشکی اورژانس و ارزیابیهای تشخیصی کامل باید صورت گیرد. ورزشکارانی که صدمات متوسط تا شدید مغزی دیدهاند اجازه ادامه بازیهای رقابتی را ندارند.
● صدمات گردن
آسیبهای گردن طیف وسیعی از صدمات کششی ریشههای اعصاب تا دررفتگی و شکستگی را در بر میگیرد. طی یک دوره ۱۱ ساله، ۱۱۶ مورد آسیب دائم نخاع گردنی در فوتبالیستها گزارش شده است که عمده آنها در مدارس عالی فوتبال رخ داده است. هنوز هم در هر سال ۱۵ـ۳ مورد آسیب دائم نخاع در فوتبال رخ میدهد. اغلب این آسیبها حاصل نیروی محوری طولی وارد شده بر گردنی است که اندکی خم شده است و به دنبال تماس توپ با سر حادث میشود. در هر ورزشکار بیهوش باید احتمال آسیب گردن را در نظر داشت. توجه به بیحرکتی گردن و حضور حداقل ۳ نفر برای جابهجائی مصدوم لازم است. آمادگی برای انجام تمام مراحل عملیات احیاء باید وجود داشته باشد.
درد در ناحیه گردن با یا بدون یافتههای عصبی نیازمند انتقال به مرکز پزشکی جهت ارزیابیهای دقیق تشخیصی است. در تمامی لحظات هدف نهائی حفظ نخاع از آسیب بیشتر باید باشد.
کشیدگی و رگبهرگ شدن گردن در ورزشهای تماسی شایع است. تشخیص این حالت بر مبنای رد سایر علل، معاینه عصبی طبیعی و بررسی رادیولوژیک طبیعی است. درمان شامل استفاده از گردنبند و داروهای ضدالتهاب است. هر ورزشکاری که دامنه کامل حرکات گردن را نداشته باشد از ورزشهای تماسی منع میگردد.
آسیب شایع دیگر حاصل اصابت به زمین از ناحیه حد فاصل شانه و گردن بهگونهای است که شانه از یکسو و گردن از سوی دیگر تحت فشار قرار گیرند. درد شدید سوزشی ممکن است همراه با مورمور شدن و بیحسی بازو باشد. این احساس کوتاهمدت است و گردن به راحتی حرکت میکند. اگر ورزشکار قادر به کشش کامل و متقارن دستها و حرکات کامل گردن بدون درد شد میتواند به بازی بازگردد. تکرار صدمات مشابه، علائم عصبی ماندگار و علائم دو طرفه نیاز به بررسی تشخیصی بیشتر قبل از برگرداندن ورزشکار به بازی دارد.
رعایت چند نکته در پیشگیری از صدمات نخاع گردنی در ورزشهای تماسی حائز اهمیت است. همه مربیان، پرسنل و کادر پزشکی باید استفاده از سر را در حرکت ورزشی منع نمایند. وسایل ایمنی باید کاملاً متناسب و اندازه باشد و در نوجوانان متناسب با رشد آنها از وسایل جدید و به اندازه باید استفاده شود. بر تمرینات وضعیتی برای تقویت عضلات گردن باید تأکید گردد. صدمات وارده به گردن نیاز به بررسی فوری دارند و تدابیر لازم برای جلوگیری از حرکت گردن و آسیب بیشتر در حین انتقال ورزشکار به مراکز پزشکی باید صورت گیرد.
● صدمات پشت
صدمات پشت در ورزشهای تماسی عمدتاً در ناحیه کمر ایجاد میشوند. این آسیبها بیشتر شامل رگبهرگ شدن و کشیدگی عضلات است ولی آسیبهای استخوانی و دیسک نیز دیده میشود. رگبهرگ شدن و کشیدگی پشت به دنبال پیچش و خمشدن در کمر ایجاد میشود.
درد در ناحیه کمر متمرکز است و علائم انتشار درد به دیگر نواحی وجود ندارد. برای رد کردن احتمال آسیب استخوانی عکسبرداری لازم است. التهاب حاد را با استفاده از یخ و استراحت تسکین میدهند. توانبخشی انجام میگیرد و بازگشت به حالت طبیعی ۱۰ روز تا ۳ هفته به طول میانجامد.
کمردرد که همراه با درد سیاتیک یا دردهای انتشاری دیگر باشد، در ابتدا به شیوهای مشابه درمان میشود. در صورت باقیماندن علائم بدون ضعف، اقدامات تشخیصی نظیر MRI یا CT اسکن برای بررسی ضایعه دیسک باید صورت گیرد. در صورت نارسائی درمان اولیه و وجود دیسک ممکن است درمان دیگر نظیر تزریق موضعی یا جراحی لازم شود.
کمردردی که با خم شدن به پشت بدتر میشود میتواند نشانهای از شکستگی کمان مهره باشد. تشخیص با رادیوگرافی و اسکن داده میشود. درمان شامل محدودیت فعالیت، تمرینات انعطافپذیری و کششی و استفاده از کرست کمری ـ پشتی میباشد. شکستگی بدون علامت منعی برای فعالیت ورزشی نیست. شکستگی پیشرونده یا علامتدار ممکن است علائم فشار به ریشه عصبی را ایجاد کند و نیاز به مداخله جراحی پیدا کند.
● اندام فوقانی کمربند شانهای
شایعترین صدمات کمربند شانهای در ورزشهای تماسی، شکستگی استخوان ترقوه و دررفتگی شانه میباشد.
شایعترین استخوانی که در کمربند شانهای در این ورزشها دچار شکستگی میشود ترقوه است که در ورزشکاران نوجوان در اثر ضربه مستقیم به ترقوه ایجاد میشود. معمولاً ثلث میانی ترقوه میشکند و تورم و تغییر شکل واضح پیدا میشود. شکستگی با عکسبرداری تأیید میشود. درمان، بانداژ به شکل هشت لاتین برای عقب نگهداشتن شانهها و استفاده از باند آویزانکننده دست برای راحتی بیشتر است.
بازگشت به ورزش پس از ۸ هفته در صورت فقدان علائم بالینی و جوش خوردن شکستگی براساس شواهد رادیولوژیک صورت میگیرد. توانبخشی و حرکات کششی شانه پیش از بازگشت ورزش باید انجام گیرد.
در اثر افتادن روی شانه یا اصابت دو بازیکن، اگر در وضعیتی که بازو در کنار بدن است نیروئی به نوک شانه وارد شود جداشدگی یا کشیدگی مفصل شانه رخ میدهد. آسیب از کشیدگی لیگامانی تا پارگی کامل آن متغیر است. حساسیت موضعی روی شانه وجود دارد. ضایعه در عکس رادیولوژیک تشخیص داده میشود. درمان شامل استراحت، استفاده از یخ و آتل در موارد کشیدگی لیگامان است. در پارگیها برحسب مورد جراحی یا آتلگذاری صورت میگیرد. بازگشت به ورزش نیازمند دامنه کامل حرکات و کشش است. محافظت شانه با بانداژ مفید خواهد بود. عارضه تأخیری این آسیب میتواند ورم مفصل باشد.
فوتبال یکی از علل شایع دررفتگی شانه است. فرد مصدوم درد حاد و محدودیت حرکت دارد و کناره شانه صاف بهنظر میرسد. برای تشخیص؛ معاینه دقیق و عکسبرداری لازم است. درمان این آسیب جا انداختن آن توسط پزشک با تجربه است. شایعترین عارضه آن، دررفتگی مجدد است و تا ۸۵ درصد بیماران زیر ۳۰ سال گزارش شده است.
● آرنج
دررفتگی آرنج به دنبال نیروی بازکننده و فشارنده شایع است. این آسیب در اولین فرصت به ملایمت و با دقت به وضعیت عروقی عصبی اندام جا انداخته میشود. پس از جااندازی عکس رادیولوژیک جهت حصول اطمینان لازم است. بازگشت به ورزش با استفاده از آتل محافظ ظرف ۳ تا ۶ هفته برحسب دامنه حرکات و کشش صورت میگیرد.
● دست و مچ
صدمات مچ و دست شامل کشیدگی لیگامانها، دررفتگی، شکستگی استخوانهای مچ و انتهای ساعد است. با بررسی دقیق حساسیت دامنه حرکت و وضعیت عروق و اعصاب تشخیص داده میشود. عکسبرداری ضروری است. درمان برحسب نیاز فردی است و بازگشت به تمرینات از الگوی دقیقی تبعیت نمیکند. شکستگی انتهای استخوانهای ساعد ممکن است به ۳ ماه التیام پیش از بازگشت به فعالیت نیاز داشته باشد. شکستگیهای کف دست اگر چرخش نامناسب یا کوتاهی استخوانها ایجاد نشده باشد، بدون جراحی درمان میشوند. وقتی با معاینه و بررسی رادیولوژیک التیام مورد نظر به ورزش را میدهند. شکستگی انگشتان در اثر نیروهای پیچشی، لهکننده و خمکننده ایجاد میشوند. جااندازی و آتلبندی برای بسیاری از این صدمات مفید است و اجازه برگشت زودتر ورزشکار را به بازی میدهد.
برای صدمات ثابت و صدمات با التیام بستن انگشتان به هم اجازه حرکت کنترل شده را میدهد.
شستن دست به لحاظ موقعیت خود در معرض خطر میباشد. آسیب لیگامانی مفاصل آن شایع است. پارگی نسبی لیگامان به ۶ـ۳ هفته بیحرکتی در آتل و بانداژ پس از آن نیاز دارد. پارگیهای کامل نیاز به ترمیم جراحی دارد. دررفتگی انگشتان دست متعاقب صدمات بازکننده یا خمکننده رخ میدهد. جااندازی به دقت صورت میگیرد و یک دوره بیحرکتی اعمال میشود.
● اندام تحتانی
لگن لبههای استخوانی لگن در ورزشهای تماسی بسیار مستعد آسیب هستند. آسیب میتواند بهصورت کوفتگی یا کنده شدن اتصالات عضلات شکمی به استخوان باشد. برای افتراق این دو حالت شرح حال و معاینه دقیق لازم است. کوفتگی به دنبال ضربه مستقیم حادث شده و به درمان علامتی (یخ و پد) نیازمند است.
کندهشدن اتصال عضلات، نتیجه انقباض عضلات شکم با تنه رانده شده به سمت مخالف است. مصدوم به خاطر درد نمیتواند تنه را کاملاً راست نگهدارد. کندهشدن کامل عضلات نیاز به جراحی دارد اما اغلب موارد کامل نیست و به درمانهای موضعی با یخ کمپرس پاسخ میدهد. بانداژ تنه که حرکات را در ناحیه مصدوم محدود میکند، تمرینات کششی ملایم به اضافه پد محافظتکننده بازگشت به ورزش را تسهیل میکند.
در ورزشکاران نوجوان ممکن است ناحیه اپیفیز استخوان ران بلغزد. چنین حالتی یک وضعیت وخیم است که لازم است در هر ورزشکار نوجوانی که لنگش و درد در لگن یا حتی زانو دارد در نظر گرفته شود.
● ران
علیرغم استفاده از پد محافظتی کوفتگی عضله چهارسر رانی یک آسیب مهم در ورزشهای تماسی است. ورزشکار اغلب به بازی ادامه میدهد و آسیب اولیه را بیاهمیت میانگارد. با ادامه خونریزی بهداخل ران عضلات سفت، متورم و با حرکت دردناک میشوند. سندرم کمپارتمنت میتواند بهوجود آید و باید حتماً با معاینه دقیق رد شود. در صورتیکه تنها کوفتگی عضله چهارسررانی وجود داشته باشد اقدامات لازم برای کاهش خونریزی استفاده از باندکشی بیحرکت کردن و یخ خواهد بود. در اولین فرصت توانبخشی صورت میگیرد. برای پرهیز از صدمه بیشتر به عضله در حال بهبود دامنه کامل حرکات متقارن لگن و زانو پیش از بازگشت به ورزش لازم است.
همچون تمام ورزشهائی که با دویدن همراهند کشش عضلات خلف ران، در فوتبال نیز شایع است. تغییر ناگهانی نیرو میتواند باعث کشش یا حتی پارگی اتصال عضلانی ـ تاندونی گردد. شدت کشش از پارگی خفیف تعدادی فیبر عضلانی تا پارگی کامل عضله متغیر است. برای درمان در ابتدا از یخ و بانداژ فشاری استفاده شود. بازگشت تدریجی به فعالیت با طبیعیشدن، انعطافپذیری، کشش و تحمل عضلات صورت میگیرد. پرهیز از آسیب بیشتر مهم است و با ادامه تمرینات کششی، تکنیک صحیح و بانداژ مناسب برای جلوگیری از بازشدن بیش از حد زانو میسر میگردد.
● زانو
آسیب زانو در فوتبال و ورزشهای تماسی بسیار شایع است. تقریباً تمام ساختمانهای زانو میتوانند صدمه ببیند که در هر مورد تستهای تشخیصی و اقدامات لازم تشخیصی و درمانی توسط پزشک معالج صورت میگیرد.
آسیب لیگامان داخلی زانو بسیار شایع است، در این حالت حساسیت موضعی در تمام طول لیگامانی و در انتهای رانی و ساقی آن وجود دارد.
در صدمات زانو در ورزشکاران نوجوان بررسی رادیولوژیک برای اطمینان از عدم آسیب صفحه رشد ضروری است.
در تکمیل اقدامات درمانی و برای بازگرداندن مصدوم به ورزش توانبخشی نیز صورت میگیرد.
دررفتگی زانو یک آسیب نادر است. مصدوم باید در عین محافظت از اندام آسیبدیده سریعاً از زمین خارج شود. ساق پا نباید در وضعیت آویزان قرار گیرد. جااندازی باید در اولین فرصت صورت گیرد.
