آسیب و ضربه مغزی در ورزش (Concussion)
ضربه مغزی عمدتاً ناشی از ضربات و تروما به سر بوده و سبب تغییر در وضعیت ذهنی و روانی با یا بدون تغییر در سطح هوشیاری می شوند. تغییر در وضعیت ذهنی به دنبال ضربه وارده به سر می تواند سبب تغییر شخصیت، حافظه (از بین رفتن حافظه)، نقایص عصبی یا فقدان هوشیاری گردد.
آسیبهای مغزی ملایم ناشی از ضربه امری شایع در ورزشهای تماسی و بدنبال برخوردهای ورزشی است.
● فرکانس
میزان بروز صدمات مغزی بر حسب نوع ورزش و سن ورزشکار متفاوت است. بسیاری از صدمات سر گزارش نمی شوند چرا که اساساً صدمات خفیفی هستند و این صدمات خفیف مورد توجه مربی یا حتی ورزشکار قرار نمی گیرد. یک مطالعه در آمریکا در مقطع دبیرستان نشان داد که میزان بروزآسیبهای مغزی در ۱۰۰۰ برخورد در فوتبال حدود ۶/۰ درصد و در بسکتبال برای پسران ۱۱/۰ درصد و در دختران ۱۶/۰ درصد و میزان آسیب ها در کشتی ۲۵% درصد برای پسران است.
در ورزش بوکس میزان بروز ضربه مغزی و صدمات به سر از هر ورزش دیگری بیشتر است.ورزشهای پرخطر برای ضربه به سر و آسیب های مغزی ورزشی عبارتند از : بوکس، فوتبال، هاکی روی یخ و کشتی.
● بیومکانیک ورزشی
مکانیسم آسیب سر در ورزشهای مختلف متفاوت است. مکانیسم های احتمالی آسیب دیدگی شامل نیروهای فشارنده ( اصابت ضربه به سر یا شکستگی صورت سبب آسیب مغز در محل مورد اصابت ناشی از فشرده شدن مغز در آن ناحیه ) یا نیروهای کششی وارده به سر ( سبب آسیب مغز در سمت مقابل جهت کشیده شدن سر ) یا اعمال نیروهای چرخشی روی سر(مثل پرتاب شدن از روی موتور و غلت زدن ).
تمام مکانیسم های ذکر شده سبب تغییر در خونرسانی، کارکرد و نیاز به انرژی مناطق خاصی از مغز شده و سبب اختلال عملکرد آن بخش صدمه دیده می شوند.
● شرح حال
▪ معمولاً بدنبال ضربه به سر و آسیب مغزی حالت بهت زدگی و گیجی در فاز حاد وجود داشته است.
▪ امکان دارد فرد نتواند به سوالات ساده پاسخ بدهد یا با تاخیر جواب دهد و حالت هیجانی متغیری را تجربه کند.
▪ بسیاری از ورزشکاران بدنبال ضربه دچار سر درد می شوند.
▪ امکان دارد علائم بینایی مثل تاری دید، دوبینی یا جرقه های بینایی وجود داشته باشد.
▪ امکان دارد فراموشی زمان قبل از ضربه یا بعد از آن وجود داشته باشد و فرد مکانیسم صدمه به سر را به خاطر نیاورد که البته این فراموشی فقط زمان اندکی قبل از صدمه و زمان متغیری بعد از صدمه را شامل می شود.
▪ شرح حالی از استفراغ مداوم می تواند مطرح کننده آسیب مهم مغزی و افزایش احتمالی فشار داخل جمجمه باشد.
▪ همچنین سر درد تشدید شونده، عدم آگاهی پیشرونده نسبت به زمان و مکان و تغییر سطح هوشیاری هم می توانند نشان دهنده افزایش فشار مغزی باشند و باید بسرعت بررسی و درمان شوند. معمولاً علت افزایش فشار مغزی خونریزی های مغزی اند.
▪ باید سابقه صدمات قبلی به ناحیه سر حتماً پرسیده شود.
● معاینه
▪ در بیمار غیر هوشیار باید فوراً راه هوایی، تنفس و جریان خون ( تنفس و قلب) بررسی گردد.
▪ در بیمار هوشیار در یک محل آرام دور از هم تیمی ها و مربی باید وضعیت روانی و شناختی بررسی گردد.
▪ اولین امر در معاینه بالینی بیمار مشاهده دقیق ظاهر وی است.
▪ باید برای بررسی آسیب گردن و جمجمه سر و گردن لمس شوند.
▪ باید استخوانهای صورت مثل فک فوقانی، فک تحتانی و کاسه چشمی لمس و از نظر شکستگی همراه احتمالی بررسی شوند.
▪ باز و بسته گردن دهان برای ارزیابی آسیب احتمالی در مفصل بین فک تحتانی و استخوان گیجگاهی و یا شکستگی های فک تحتانی لازم است.
▪ مشاهده در لمس بینی از نظر تغییر شکل و حساسیت در لمس برای بررسی شکستگی احتمالی آن.
▪ وجود ترشحات شکاف و آبکی پایدار از گوش یا بینی احتمال شکستگی کف جمجمه را مطرح می کند.
▪ بررسی حرکات چشم به اطراف، رفلکس مردمک و سطح چشم.
▪ ارزیابی قدرت و حس در اندام فوقانی و تحتانی
▪ ارزیابی تعادل و هماهنگی عضلات.
▪ تکرار معاینات هر ۱۵ دقیقه ( در کنار زمین ) تا رفع کامل علائم و بعد می توان اجازه برگشت به رقابت را داد.
▪ اگر طی ۱۵ دقیقه علائم برطرف نشود نباید به ورزشکار اجازه بازگشت به رقابت داده شود و باید به اورژانس ارجاع گردد.
● علل آسیب های مغزی در ورزشکاران
▪ سابقه آسیب قبلی به سر یک فاکتور مهم برای ابتلا به یک صدمه مغزی پایدار محسوب می گردد.
▪ ریسک ابتلا به یک آسیب و اختلال پایدار مغزی در کسی که دچار آسیب جدید شده و قبلاً یکبار دیگر هم سابقه آسیب به سر را داشته است حدود ۵-۴ برابر است.
▪ عدم استفاده از محافظهای دهانی.
▪ کلاه محافظ نامناسب.
▪ استعداد ژنتیکی که سبب می گردد در دو فرد با صدمه یکسان یکی دچار اختلال پایدار شود و دیگری نشود.
● بررسی های تصویری
▪ سی تی اسکن:
ـ سی تی اسکن می رود تا به روش ارجح در بررسی صدمات حاد وارده به سر درآید.
ـ برتری های سی تی اسکن بر ام آر آی در ۳ مورد است : اول اینکه خونریزی حاد را بهتر نشان می دهد، دوم اینکه سریعتر انجام می گیرد و سوم اینکه در پایش بیمار کاربردی تر از ام آر آی می باشد.
ـاندیکاسیون ها برای درخواست سی تی اسکن عبارتند از : علائم فوکال عصبی، GCS کمتر از ۱۵، علائم افزایش فشار مغزی و تشنج بدنبال ضربه به سر.
▪ ام آر آی :
ـ ام آر آی روش ارجح در بیمارانی است که علائم پایدار دارند ( بیش از ۷ روز ) یا دچار تغییرات عصبی دیورس می شوند می باشند.
ـ خونریزی مغزی تاخیری یا آهسته گسترش یابنده را ام آر آی بهتر نشان می دهد.
▪ تستهای عصبی – روانی :
ـ انجام تست های عصبی – روانی توسط متخصص در اغلب موارد در مورد ورزشکارانی که دچار ضربه به سر و علائم عصبی بدنبال آن شده اند لازم است.
● درمان
▪ در موارد خونریزی های زیر تخت شانه ای بدنبال ضربه به سر فرد دچار کاهش و فقدان هوشیاری پایداری می گردد و باید بسرعت جراحی شود.
▪ خونریزی زیر عنکبوتیه خود را با سر درد شدید بدتر شونده و علائم افزایش فشار داخل جعبه ای نشان می دهد و نیاز به جراحی اورژانس دارد.
▪ در افرادی که بدنبال آسیب و صدمه ناشی از ضربه به سر هنوز علائم دارند اصابت ضربه مجدد می تواند به تورم شدید و کشنده بافت مغز منجر گردد.
▪ سندرم ناشی از ضربه سر (post concussion syndrome) خود را بصورت بروز علائم طولانی مدت بدنبال ضربه سر نشان می دهد این علائم که امکان دارد مدتها بعد از ضربه به سر ادامه پیدا کند عبارتند از : سر درد، گیجی، اختلال حافظه، فقدان میل جنسی، اختلال تعادل و حساسیت به نور و صدا و تمرکز مختل شده و گاهی افسردگی و اضطراب.
▪ اغلب ورزشکارانی که دچار ضربه به سر می شوند طی ۴۸-۲۴ ساعت علائمشان بهبود می یابد و معمولاً درصورت دچار شدن به سردرد، سردردشان طی ۴-۲ هفته بهبود می یابد . باید در افرادی که علائمشان بیش از یک هفته طول کشیده یک شرح حال کامل از نظر قدرت تمرکز، هیجانات و علائم همراه گرفته شود.
● بازگشت به تمرین
ملاک های اصلی برای بازگشت به رقابت و تمرینات ورزشی متعدد و متفاوتند ولی بطور کلی می توان به موارد زیر اشاره نمود : زمانیکه تمامی علائم آسیب رفع شوند، بازگشت کامل حافظه و تمرکز مناسب، و عدم وجود علائم در تستهای تحریکی ( یک سری تستهای ورزشی که سبب افزایش فشار خون و ضربان قلب می شوند و فرد نباید در حین انجام این تستها دچار علائم شود ).
منظور از رفع کامل علائم هم بهبود هرگونه ناپایداری هیجانی ( خنده ناگهانی یا ناراحتی ناگهانی )، بهبود اختلالات خلقی بدنبال ضربه ( افسردگی) و بهبود توجه و تمرکز می باشد.
● پیش آگهی
اغلب ورزشکارانی که دچار ضربه سر و علائم مغزی بدنبال آن می شوند قادر خواهند بود بدون هر گونه عارضه ای به میادین رقابت و مسابقه بازگردند. از آنجا که بسیاری از صدمات خفیف وارد به سر توسط ورزشکار به مربی یا پزشک گزارش نمی شود پیش آگهی کلی صدمات وارده به سر مشخص نیست.
شرایطی شبیه به آلزایمر در ۱۵% از افرادی که حرفه ای به بوکس می پردازند دیده شده است. خوشبختانه این امر در سایر ورزشها نادر است.
