در ششم دي ماه 1383( برابر با 26 دسامبر 2004) پوسته‌ي زمين در كف اقيانوس هند به لرزه درآمد. تكان‌هاي قدرتمند زير دريا ، موج هاي سهمگيني را به وجود آورد كه بيش از پنج هزار كيلومتر را در اقيانوس هند پيمودند. وقتي اين موج‌ها به ساحل كشورهاي جنوب شرق آسيا رسيدند، ديوارهايي از آب، به نام سونامي، ساحل كشورهاي اندونزي، مالزي، سريلانكا، هندوستان، مجموعه‌جزيره‌هاي مالديو، تايلند و بنگلادش را جاروب كردند.
با وجودي كه بين كانون زمين‌لرزه‌ي اقيانوس هند و شهرهاي ساحلي ايران در كنار درياي عمان، فاصله زيادي وجود داشت، موج هاي سونامي در شهر چابهار خسارت هاي اندكي برجاي گذاشتند. اين با آن معنا است كه اگر كانون زمين‌لرزه به ساحل ايران نزديك تر باشد، شهرهاي ساحلي ايران نيز با خطر جدي رو به رو مي شوند. به گفته زمين شناسان، در بستر درياي خزر نيز گسل هاي عميقي وجود دارد كه مي تواند باعث سونامي شود اين گسل‌ها در گذشته سبب زمين لرزه هاي بزرگ شدند كه در پي آن سونامي بزرگ (در مقياس خزر) ايجاد شد. در عين حال ، احتمال رويداد سونامي در آينده توسط اين گسل ها نيز وجود دارد.
شناخت هر چه بهتر پديده هاي طبيعي به ما كمك مي كند تا اندازه اي كه امكان دارد، از آسيب هاي آن‌ها در امان بمانيم. در اين جا شما به اين پديده مهم، نشانه‌هاي رخ‌‌دادن آن و پيامدهايي كه تا كنون داشته است آشنا مي‌شويد.
سريع‌تر از هواپيما
سونامي يك موج نيست، بلكه مجموعه اي از موج‌هاي بسيار طولاني است. گاهي فاصله بين دو قله موج صدها كيلومتر است. اين موج‌ها با سرعتي كه ممكن است به 900 كيلومتر در ساعت برسد( يعني سريع‌تر از بسياري از هواپيماها)، به سوي ساحل پيش مي روند. آن‌ها در ابتدا ارتفاع چنداني ندارند و در درياي باز و عميق ممكن است احساس هم نشوند. اما وقتي عمق آب كاهش مي يابد، طول موج ها، كم و ارتفاع آن‌ها زياد مي شود. در اين حالت، ارتفاع آن‌ها ممكن است به 15 متر هم برسد.
سونامي در ساحل به موج‌هاي جذر و مد مي‌ماند. موج‌هاي جذر و مد در اثر جاذبه كره ماه بر آب‌هاي سطح زمين به وجود مي آيند. اما موج‌هاي سونامي نتيجه ناآرامي هايي هستند كه به طور ناگهاني سطح دريا را تغيير مي دهند. زلزله‌ها يا لغزش‌هاي پوسته كف دريا، آتش‌فشان‌هاي زير دريا و برخورد سنگ‌هاي آسماني مي توانند باعث اين ناآرامي‌ها شوند.
لغزيدن و سرخوردن
پوسته‌ي زمين برعكس آن‌چه كه به نظر مي رسد، يكدست و يكپارچه نيست، بلكه مانند يك جورچين بسيار بزرگ است. به قطعه‌هاي اين جورچين بزرگ، صفحه‌هاي تكتونيك(قاره اي) مي‌گويند. اين صفحه‌ها پيوسته در حال حركت و جا به جايي هستند. اما چون اندازه‌ي آن‌ها بسيار بزرگ است، به طور معمول حركت آن‌ها را حس نمي كنيم. ما زماني حركت آن‌ها را حس مي كنيم كه حر كت ناگهاني داشته باشند، مانند زماني كه زمين‌لرزه رخ مي‌دهد.
كف اقيانوس هند، صفحه‌ي هند، حدود 5/6 سانتي متر در سال به سمت شمال جا به جا مي شود. در واقع، سرعت جا به جايي اين صفحه دو برابر سرعت رشد ناخن انگشت اشاره‌ي شما است. دانشمندان تخمين مي زنند در ششم دي ماه، صفحه‌ي هند و صفحه‌ي مجاور آن، صفحه‌ي بورما، يكباره بيش از 5/1 متر حركت كردند! اين جا به جايي ناگهاني موج‌هاي مرگبار سونامي را به ساحل‌هاي اقيانوس هند فرستاد.
سونامي چگونه به وجود مي آيد
پوسته‌ي زمين از قطعه‌هاي بزرگي به نام صفحه تشكيل شده است. اين صفحه‌ها گاهي به زير يك ديگر مي لغزند. اين جا به جايي باعث زمين‌لرزه مي شود.
زلزله‌ها مي توانند در كف اقيانوس رخ دهند. جا به جايي صفحه‌ها، آب را بالا و پايين مي برد. اين رويداد مي تواند باعث سونامي شود.
موج‌ها در همه جهت‌ها جا به جا مي شوند. آن‌ها با سرعتي بيش از 900 كيلومتر در ساعت در اقيانوس حركت مي‌كنند.
وقتي موج‌ها به ساحل نزديك مي شوند، سرعتشان كاهش مي يابد. اما ارتفاع آن‌ها بسيار زياد مي شود، گاهي به 9 متر مي رسد.
موج هاي پس از سونامي
پس اين كه موج‌هاي سونامي فرونشستند، موج كمك‌هاي بشر دوستانه از سراسر جهان به جنوب شرق آسيا سرازير شد. در اين ميان، كشورهاي اسلامي، از جمله ايران، با توجه ويژه اي به كمك حادثه ديدگان شتافتند. ايران يك ميليون و پانصد هزار دلار به سونامي زده هاي كشور مسلمان اندونزي كمك نقدي كرد. آقاي محمد حسين شريف زادگان، وزير رفاه و امور اجتماعي، ضمن بازديد از استان آچه‌ي اندونزي و ابلاغ سپاس مردم ايران از كمك هاي اندونزي به زلزله زدگان بم، گفت : "ما نيز شرايط جاري را براي ارايه كمك هاي خود به ساكنان استان آچه ، مناسب دانستيم ."
جالب اين كه بخش عمده اي از 450 تن خرمايي كه در اختيار سونامي زده ها قرار گرفت، محصول نخل‌هاي بم بود. بنابراين، سونامي با همه تلخي و ناگواري هايي كه در پي داشت، يك بار ديگر نشان داد:
بني آدم اعضاي يك پيكر اند
كه در آفرينش ز يك گوهر اند
چو عضوي به درد آورد روزگار
دگر عضوها را نماند قرار
حقايق سونامي
• سونامي ( Tsunami ) از تركيب دو واژه ژاپني، سو به معناي بندرگاه و نامي به معناي موج، ساخته شده و به مفهوم "موج بندرگاه" است. براي سونامي از تعبيرهايي مانند قطار موج يا موج هاي مرگبار استفاده شده است.
• سونامي‌ها طول موج بسيار بلندي دارند. از اين رو، ممكن است فاصله‌ي يك موج تا رسيدن موج بعدي يك ساعت هم طول بكشد. در سونامي دي ماه 1383، خيلي ها پس از برخورد موج اول به ساحل و عقب نشيني آن به خانه هاي شان بازگشتند، غافل از اين كه موج دوم با قدرتي بيشتر در راه بود.
• بر اساس محاسبه‌هاي دانشمندان، انرژي آزاد شده از زمين لرزه اقيانوس هند، 23 هزار برابر انرژي آزاد شده از بمب اتمي بود كه در هيروشيما فرود آمد. اين انرژي طي صدها سال در كف اقيانوس هند جمع شده بود و ناگهان آزاد شد.
• در پايان روز اول، 150 هزار نفر جان خود را از دست دادند يا ناپديد شدند و ميليون ها نفر در يازده كشور جهان بي خانمان شدند.
• بيشتر سونامي ها در اقيانوس آرام( درياي باز) رخ مي دهند. سونامي‌ها خطرناك به ندرت در اقيانوس هند رخ داده اند. در درياهاي نيمه بسته( درياي مديترانه) و بسته( درياي خزر) سونامي‌هاي كوچك تري رخ داده است. برسي هاي تاريخي نشان مي دهد سونامي هايي به ارتفاع 2 متر در درياي خزر رخ داده است.
• كودكان بيش از يك سوم جان باختگان سونامي اقيانوس هند را تشكيل مي دهند. بسياري از آنان توان مقاومت در برابر فشار آب را نداشتند و در اثر كوبيده شدن به ساختمان ها جان باختند.
• موج‌هاي سونامي اقيانوس هند به كشورهاي قاره هاي ديگر نيز رسيد و در استراليا و افريقا خرابي هايي به بار آورد. اين امواج در چابهار(شهري در استان سيستان و بلوچستان كه بر ساحل درياي عمان قرار دارد) خسارت اندكي برجاي گذاشتند.
• در يكي از روستاهاي هندوستان، با جمعيتي حدود 1500 نفر، مردي كه از خطر سونامي آگاه بود، توانست جان اهالي را نجات دهد. او از يك برنامه تلويزيوني شنيده بود وقتي دريا اندكي پس مي نشيند، احتمال خطر سونامي وجود دارد.
• به نظر مي رسد برخي جانوران مي‌دانستند كه خطر در راه است. بسياري از شاهدان گزارش كرده اند آنان جانوراني را ديدند كه چند دقيقه پيش از آن كه سونامي از راه برسد، به طرف مكان هاي مرتفع مي رفتند. پس از فرونشستن سونامي، تعداد اندكي جسد جانور پيدا شده است.
• دانشمندان بقاياي برخورد يك سنگ آسماني بسيار بزرگ را پيدا كرده اند كه حدود 5/3 سال پيش باعث بزرگ ترين سونامي تاريخ كره زمين شد. در آن سونامي همه سطح زمين ، به جز كوه ها، را آب فرا گرفت.
سونامي در گذر زمان
1775 سونامي درياي آتلانتيك پس از زلزله ليسبون، 60 هزار نفر را در پرتغال، اسپانيا و شمال افريقا كشت.
1782 سونامي پس از زلزله درياي جنوب چين، 40 هزار نفر را كشت.
1883 سونامي درياي جاوا پس از فوران آتشفشان كاركاتوا در اندونزي، بيش از 36 هزار نفر را كشت.
1868 سونامي شمال شيلي بيش از 25 هزار نفر را كشت.
1999 سونامي بزرگ درياي مرمر پس از زلزله ايزميت تركيه، خرابي هايي به بار آورد.
2004 سونامي جنوب شرق آسا پس از زلزله اقيانوس هند، حدود 300 هزار نفر را كشت.
نشانه هاي خطر
زمين‌لرزه هشدار طبيعي سونامي است. اگر از وقوع زمين‌لرزه در نزديكي محلي آگاه شديد كه احتمال وقوع سونامي در آن جا بالا است، مثل بندرها، جزيره ها و شهرهاي ساحلي، در آن جا نمانيد. به خاطر داشته باشيد زمين‌لرزه مي تواند موج هاي سونامي را به صدها و گاهي هزاران كيلومتر دورتر بفرستد.
شاهدان گزارش كرده اند سطح آب دريا پيش از رسيدن سونامي به نحو چشم گيري بالا و پايين مي رود. اگر آب دريا به طور نامعمول و به صورت ناگهاني عقب نشيني كرده است، احتمال وقوع سونامي وجود دارد. بي درنگ به مكان هاي مرتفع برويد.
سرعت موج هاي سونامي خيلي زياد است( 160 كيلومتر در ساعت). اگر منتظر بمانيد تا نخستين موج را ببينيد، ممكن است بسيار دير شده باشد.
چون طول موج هاي سونامي زياد است، موج بعدي ممكن است ساعتي ديگر فرا برسد. با فرونشستن نخستين موج، مكان ايمن خود را ترك نكنيد.
موج سونامي در نقطه اي از ساحل ممكن است كوچك و اندكي آن طرف تر بسيار بزرگ باشد. بنابراين، اگر گزارش شد در نقطه اي موج هاي كوچكي به ساحل نزديك شده اند، تصور نكنيد در مكاني كه شما قرار داريد نيز چنين خواهد بود.
سونامي ممكن است به درون رودهايي كه به دريا مي ريزند نيز كشيده شود. هنگام وقوع سونامي از اين رودخانه ها فاصله بگيريد.
بهتر است همواره بسته كمك هاي اوليه، شامل دارو، آب و مواد غذايي كافي براي 72 ساعت، را آماده داشته باشيد.
براي اطلاعات بيش تر و مشاهده عكس هاي فاجعه سونامي جنوب شرق آسيا به پايگاه هاي اينترنتي زير مراجعه كنيد:
Time for Kids | Specials | ASIA'S TSUNAMI
The Pacific Tsunami Museum
NOVA | Wave That Shook the World | PBS
FEMA FOR KIDS -- -- Disaster Connection: Kids to Kids -- Tsunami Warning"
Daily Nature and Science News and Headlines | National Geographic News
