گایا، شعور زنده سیاره ما

گایا، شعور زنده سیاره ما
آیا ممكن است كل سیاره زمین، همانند یك درخت، موجودی زنده باشد؟ آیا ممكن است یك شعور زنده در تمامی سیاره ما جاری باشد؟
آیا ممكن است كل سیاره زمین، همانند یك درخت، موجودی زنده باشد؟ آیا ممكن است یك شعور زنده در تمامی سیاره ما جاری باشد؟ شاید باور نكنید اما این دقیقاً همان نظری است كه برخی از دانشمندان، مدتی است آن را مطرح كرده اند. اما صحبت از «روح زمین» ، آن هم از سوی دانشمندان - و نه مثلاً سرخپوستان - بسیار غیرمنتظره به نظر می رسد. اگر شما هم كنجكاو شدید، با این داستان واقعی همراه شوید . . .
در یك بعد از ظهر پاییزی در سال ،۱۹۶۵ یك دانشمند انگلیسی به نام دكتر جیمز لاولاك (۱) كه برای سازمان فضایی آمریكا (ناسا) كار می كرد، در دفتر كارش در كالیفرنیا نشسته بود و به سؤالاتی فكر می كرد كه مدت ها ذهن دانشمندان را به خود مشغول كرده بود. این سؤالات، همگی به موضوع شگفت انگیز استمرار «حیات» در سیاره ما بازمی گشت.
یكی از این سؤالات، در مورد مناسب ماندن شرایط حیات در دریاها بود. همان طور كه می دانید صدها میلیون سال است كه آب باران، سطح زمین را می شوید و مواد معدنی را در خود حل كرده و به دریاها می ریزد. سپس این آب، دوباره از سطح دریا تبخیر شده و بازهم به صورت باران درمی آید. اما با توجه به آنكه این چرخه، میلیون ها سال متوالی ادامه داشته، پس باید تاكنون آب دریاها از نمك، اشباع شده بود و همگی دریاها به شوره زار تبدیل می شدند اما چنین اتفاقی رخ نداده است.
و اما یك سؤال دیگر: «چرا با اینكه چند میلیارد سال از شكل گیری سیاره زمین گذشته است، اما هنوز هم گازی نظیر اكسیژن - كه به شدت فعال است - در آتمسفر آن وجود دارد؟ چرا طی این مدت بسیار طولانی، این گاز فعال (كه در ضمن، برای استمرار حیات در سیاره ما ضروری است)، با عناصر دیگر تركیب نشده و از حالت آزاد خارج نشده است؟» (۲)
چنین سؤالاتی مدت ها بدون پاسخ مانده بود اما اینك لاولاك معتقد بود كه پاسخی برای همگی این پرسش ها پیدا كرده است. او بر این باور بود كه تمامی این اتفاق ها نشانه ای از حضور نیرویی است كه سیاره ما را در بر گرفته است، نیرویی كه توانایی تغییر سیارات را دارد، نیرویی شگفت انگیز كه به صورت «حیات» متجلی می گردد. لاولاك، این نیرو را «گایا» (۳) نام گذاشت كه برگرفته از نام یونانی «الهه زمین» است.
ارائه نظریه «گایا» منجر به تحولات وسیعی در دیدگاه انسان نسبت به طبیعت شد. بدین ترتیب، جنبشی اساساً علمی به نام «جنبش زیست محیطی» (۴) شكل گرفت كه در واقع، نوعی بازگشت به طبیعت بود. بر همین مبنا، مكاتب معنوی جدیدی در دهه ۱۹۶۰ ایجاد شدند و نگاه «معبدگونه» به طبیعت را دوباره مطرح كردند، نگاهی كه لزوم «احترام به طبیعت» را بار دیگر زنده كرد(۵).
●گایا چه می گوید؟
برای اینكه ببینیم نظریه گایا چه دیدگاه جدیدی را در مورد «حیات» در سیاره ما مطرح می كند، بهتر است ابتدا نگاهی به دیدگاه پیش از آن بیندازیم. تا پیش از مطرح شدن نظریه گایا، دیدگاه متعارف زیست شناسان (به عنوان طبیعت شناسان عصر جدید) برای تبیین فرآیند شكل گیری و تحول حیات در سیاره ما، مبتنی بر نظریه ای بود كه ریشه در قرن نوزدهم داشت، یعنی نظریه تحول داروینی. بر اساس این نظریه كه توسط چارلز داروین، طبیعت شناس مشهور انگلیسی مطرح شده بود، حیات و موجودات زنده، خود را با شرایط محیطی سیاره ای كه در آن بسر می برند، تطبیق می دهند. به عبارت دیگر، در این دیدگاه، موجودات زنده، در تعامل با سیاره خود، صرفاً تأثیرپذیر هستند. اما گایا، دیدگاه كاملاً جدید و گسترده تری را مطرح نمود.
بر اساس گایا، موجودات زنده فقط جزئی از یك فرآیند كلی تر «حیات» در سیاره ما هستند. به عبارتی، این «كل سیاره زمین» است كه زنده محسوب می شود و هریك از موجودات، در واقع همانند سلول های این موجود زنده هستند. بدین ترتیب، نه تنها موجودات از محیط سیاره خود تأثیر می پذیرند (نظریه داروین) بلكه بر این محیط نیز به گونه ای تأثیر می گذارند كه فرآیند حیات، در كل سیاره همچنان استمرار بیابد (۶).
●گایا و علم
اما از آنجائی كه لاولاك یك دانشمند بود و گایا را به عنوان یك نظریه علمی مطرح كرده بود، باید با استفاده از شواهد علمی و معتبر نیز از نظریه خود دفاع می كرد. او اولین نظریاتش را در مورد «سیاره زنده» در ۱۹۶۵ منتشر نمود و سعی كرد تا بر مبنای نظریه گایا، تركیبات آتمسفری موجود زمین و علت عدم ازبین رفتن اكسیژن آزاد در جو را (كه برای استمرار حیات زمین ضروری است) توضیح دهد. وی بر همین مبنا، حتی طرحی را برای جستجوی حیات در سایر سیارات ارائه نمود.
در ۱۹۷۰ بود كه لاولاك، همكاری خود را با زیست شناسی به نام لین مارگولیس (۷) آغاز نمود. مارگولیس كه از محققان دانشگاه بوستون بود به نظریه گایا علاقه مند شده بود. وی معتقد بود كه احتمالاً میكروارگانیزم هایی نظیر باكتری ها، در طی میلیون ها سال گذشته، نقش مهمی در تعامل حیات با سیاره ما ایفا كرده اند و بنابراین، مطالعه بر روی آنها، شواهد بیشتری را برای تأیید صحت نظریه گایا بدست خواهد داد.
بر مبنای همین مطالعه بود كه لاولاك توانست اولین پیش بینی خود را بر اساس نظریه گایا مطرح كند (۸). این پیش بینی مربوط به تركیبات گوگرد (سولفور) بود كه عنصری حیاتی برای ارگانیزم های زنده محسوب می شود. در آن زمان همه می دانستند كه تركیبات سولفات (اكسید گوگرد) توسط باران از خاك شسته شده و در اقیانوس ها جمع می شود. اما بر اساس گایا، باید سیاره ما به گونه ای عمل كند كه با بازگرداندن این عنصر مهم به خاك، استمرار حیات را تضمین نماید. لاولاك معتقد بود كه این عمل باید توسط باكتری هایی انجام شود كه در اقیانوس ها زندگی می كنند.
بدین ترتیب، لاولاك برای اثبات صحت پیش بینی خود، یك سفر دریایی تحقیقاتی را آغاز نمود و همین سفر بود كه منجر به دیدگاه جدید علم نسبت به «چرخه گوگرد» در زمین شد. لاولاك كشف كرد كه تجزیه جلبك های دریایی توسط باكتری ها در اقیانوس ها منجر به آزاد شدن گازی به نام «دی متیل سولفید» (۹) می گردد.
این گاز، نقش مهمی را در شكل گیری ابرها در آسمان ایفا می كند. بدین ترتیب و با بارش ابرها، سولفور دوباره به خاك بازمی گردد تا موجودات خشكی بتوانند از آن استفاده كنند. از سوی دیگر، همین بارش، منجر به شستن مواد معدنی از خاك و انتقال آن به اقیانوس ها نیز می شود كه این خود، تغذیه جلبك های دریایی را تأمین می كند. این كشف، در واقع تأیید محكمی بود بر صحت نظریه گایا و به خوبی نشان داد كه موجودات زنده در زمین، تنها تحت تأثیر (و مقهور) محیط پیرامون خود نیستند بلكه بر محیط نیز تأثیر می گذارند. آنها - به عنوان سلول های یك موجود زنده بسیار بزرگ تر _ به گونه ای عمل می كنند كه استمرار «حیات» در كل سیاره ممكن شود.
به عبارتی و در یك نگاه كلی، «زمین مادر» با چرخه های شگرف و هماهنگ خود، منجر به استمرار حیات در تمامی سیاره می شود.
پس از این موفقیت، لاولاك شروع به ارائه نمونه های جالب دیگری برای تحكیم صحت نظریه خود كرد. به عنوان مثال، او نمونه ای از میكروب های اولیه را یافت كه با رسوب دادن نمك در حاشیه سواحل كم عمق دریاها، در طول میلیون ها سال از شور شدن بیش از حد آب جلوگیری كرده اند . . .
این تلاش ها نهایتاً از اواخر دهه ،۱۹۷۰ جای نظریه گایا را به عنوان یك نظریه علمی در میان دانشمندان جهان باز كرد. شبیه سازی های رایانه ای اخیر نیز بیش از پیش بر صحت این نظریه دلالت دارند. دكتر جیمز لاولاك ۸۶ ساله معتقد است كه اكنون حتی اشخاصی كه زمانی از مخالفان سرسخت گایا بودند نیز این نظریه را جدی گرفته اند، نظریه ای كه زنده بودن زمین را در ذهن انسان زنده كرد.
ترجمه و تدوین: شهاب شعری مقدم
منبع: Focus magazine
پی نوشت:
۱- James E. Lovelock ‎/ ۲- در سیارات مرده ای نظیر مریخ و زهره، گاز اكسیژن، خیلی زود با عناصر دیگر تركیب شد و از جو این سیارات خارج شد. اما در زمین - در كمال شگفتی - چنین اتفاقی نیفتاده است.۳- Gaia۴- Environmentalism ‎/ ۵- مكاتب مبتنی بر گایا را می توان در رده مكاتب عصر نوین (New Age) تلقی نمود. البته در اینجا باید گفت كه خود لاولاك، گایا را یك «مكتب» محسوب نمی كند بلكه آن را یك دیدگاه كاملاً علمی نسبت به زمین می داند.۶- لاولاك، اولین دانشمندی نبود كه از «سیاره زنده» سخن می گفت. پیش از او در سال ،۱۸۷۵ جیمز هاتون (James Hutton)، زمین شناس اسكاتلندی (كه بسیاری او را پدر زمین شناسی مدرن می دانند) نیز زمین را به یك «اَبَرموجود زنده» تشبیه كرده بود كه وجود چرخه های مختلف، به استمرار حیاتش منجر می گردد. اما هاتون نتوانست برای اثبات نظریه خود، شواهد علمی ارائه دهد و به همین دلیل هم نظریه او از سوی سایر دانشمندان، جدی گرفته نشد. ۷- Lynn Margulis۸- اصولاً ارائه پیش بینی های قابل سنجش، برای ارزیابی صحت یك نظریه علمی، ضروری است.۹-( Dimethyl Sulphide (DMS