عوامل مرتبط با انقراض دایناسورها
کرة زمین در طول دوران گوناگون دستخوش دگرگونی‌ها و تغییرات بسیار بزرگ شده است. در این میان گونه‌های گیاهی و جانوری بسیاری از بین رفته و یا بطور ناگهانی از کرة خاکی محو شده‌اند. بطوری که آثار و سنگواره‌های آنها نیز در طبقات جوان‌تر زمین پدیدار نیست و تحت تأثیر انقراض گروهی۱ (Mass Extinction) قرار گرفته‌اند. گاهی این انقراض‌ها ناگهانی و چنان سریع بوده که در مدت زمان اندک انقراضی بزرگ روی می‌داد و گاهی نیز آرام و به تدریج صورت می‌گرفت به نحوی که تغییرات درونی در موجودات تحت تأثیر پاسخ به تغییرات خارجی رخ می‌داد و این تغییرات تدریجی باعث بقای جانداران شده است. اگر موجودات نتوانند خود را با شرایط و محیط تطبیق دهند از بین خواهند رفت. زمانیکه نابودی موجودات در یک وسعت بسیار بزرگ زیستی صورت گیرد آن ناحیه مستعد برای بوجود آمدن جانداران جدید دیگری خواهد شد.
در اواخر دوران مزوزوئیک۲ که خزندگان عظیم‌الجثه منقرض گشتند، محیط برای رشد و گسترش پستانداران محیا شد بدین ترتیب این موجودات در دوران سنوزوئیک۳ به حداکثر گسترش و شکوفایی خود رسیدند. زمانیکه حادثه‌ای سبب نابودی و انقراض عظیم در بین موجودات می‌شود، نابودی به نسبت صورت می‌گیرد. در یک انقراض نه تنها عوامل خارجی و محیطی بلکه ساختمان بدن موجود را نیز باید مورد توجه قرار داد برای نمونه در مورد انقراض دایناسورها عواملی چون بزرگی جثه، کمبود مواد غذایی، شیوع بیماری، پیدایش حشراتی که عامل انتقال بیماری بودند، پدید آمدن گیاهان سمی، نازایی و پیری‌نژاد، کوچکی مغز این جانداران نسبت به جثه تنومندشان، فراوانی پستاندارانی که از تخم دایناسورها تغذیه می‌کردند، عبور زمین از نقطه‌ای با تابش کیهانی زیاد در حین چرخش به دور مرکز کهکشان، تغییر در تابش نور خورشید، برخورد ستارگان با زمین، متلاشی شدن ستارگان و اینکه در حین نزدیکی به زمین سبب صدمه زدن به زمین شدند، انفجار ****نوآها۴ و صدمه زدن به لایة ازون و....
هنگامیکه دایناسورها بر روی کرة زمین زیست می‌کردند آب و هوا در همه جا گرم و ملایم بود. اما همه چیز کم‌کم شروع به تغییر کرد، باتلاق‌ها گرم و خشک شدند، هوا سرد گردید و گیاهان جدید و با گونه‌هایی جدید رشد نمودند. جانوران زیادی قادر به تحمل تغییرات بودند و بنابر این نمردند ولی به احتمال زیاد دایناسورها نمی‌توانستند در دنیای جدید به سر برند آنها خونسرد بودند و نمی‌توانستند به راحتی در هوای سرد زندگی کنند.
گیاهخواران نمی‌توانستند از گیاهان جدید که ساقه و برگ خشن‌تری نسبت به اولی‌ها داشتند تغذیه کنند، دریاها هم سردتر شدند، شاید این عامل در همان زمان منجر به مرگ خزندگان آبزی شد اما دانشمندان به این مشکل متقاعد نشده زیرا عده‌ای از خزندگان به ادامة حیات خود همت گماشتند. لاک‌پشت‌ها، مارها، سوسمارها و مارمولک‌ها تا به امروز وجود دارند ولی چرا تنها دایناسورها و دیگر خزندگان غول‌پیکر از بین رفتند؟
گروهی از دانشمندان کاهش یا افزایش حرارت کرة زمین را به عنوان عامل جداگانه در انقراض و نابودی موجودات در نظر می‌گیرند. اما تغییر حرارت و همچنین دیگر عوامل اکولوژیکی مثل دما، نور، PH، اکسیژن و عوامل دیگر باعث بوجود آمدن شرایط مرگ‌آور و در نتیجه نابودی موجودات زنده خواهد شد در واقع همانطور که شرایط مناسب محیطی سبب افزایش و تنوع گونه‌ها می‌شود شرایط نامناسب از تعداد گونه‌ها خواهد کاست در چنین شرایطی میزان انقراض گونه‌ها بر میزان ظهور انواع جدید فزونی خواهد یافت.
بعضی از گونه‌ها در برابر تغییرات دما انعطاف‌پذیری کمی نشان داده و برخی دیگر تحمل زیاد دارند. در مجموع موجوداتی که در دریا به سر می‌برند به علت اینکه نوع محیطی که در آن هستند (آب)، در برابر تغییرات ناگهانی هوا حساس‌تر می‌باشند. برعکس موجودات خشکی‌زی که در فصل‌ها و دماهای گوناگون از خود تغییر و تحول نشان داده‌اند و شرایط محیطی زیادی را تجربه کرده‌اند از مقاومت بالاتری برخوردارند.
اما کاهش یا افزایش حرارت و همچنین دیگر عوامل اکولوژیکی خود می‌تواند معلول بسیاری از موارد مانند تکتونیک صفحه‌ای۵، پیشروی و پسروی دریاها، برخورد اجرام آسمانی، وقوع آتشفشان‌ها و غیره باشد. در سال‌های اخیر دانشمندان اندازه، زمان و محل برخورد شهاب سنگ‌های بزرگ به زمین را معین کرده و گفتنی است در هر برخورد شرایط اکوسیستمی برهم خورده و بخش اعظم زنجیرة غذایی موجودات از بین رفته و در نتیجة آن حیوانات بسیاری منقرض گشتند. در طول ۵۷۰ میلیون سال گذشته به ترتیب در اواخر اردویسین۶، در اواسط دوره دونین۷، اواخر دوره پرمین۸، اواخر دوره تریاس۹ و اواخر دورة‌کرتاسه۱۰ یعنی پنج انقراض بزرگ رخ داده است. که غم‌انگیزترین انقراض‌ها در ۲۴۵ میلیون سال قبل یعنی اواخر دوره پرمین اتفاق افتاد. به عقیده دانشمندان در این دوره شهاب سنگی به قطر ۳۰۰ کیلومتر با حاشیة جنوبی قاره گندوانا۱۱ برخورد کرد که اثر این برخورد در جزایر فالکلند۱۲ دیده می‌شود. در این برخورد ۹۰ درصد موجودات زنده از بین رفتند. چنین رویدادی را ۶۵ میلیون سال قبل نیز زمین بار دیگر تجربه کرد و در این میان بیش از ۷۵ درصد از موجودات زنده از بین رفت که دایناسورها هم قسمتی از آنها بودند.
گروهی از دانشمندان زیست‌شناس و دیرین‌شناس عقیده دارند که اگرچه امروزه دایناسورها وجود ندارند اما نزدیک‌ترین اقوام آنها یعنی پرندگان در بین ما زیست می‌کنند.
گفتنی است که ممکن است با برخورد شهاب‌سنگ‌ها، فعالیت آتشفشان‌ها، تغییرات آب و هوایی یا عامل دیگری جهان بار دیگر در ابتدای بزرگترین انقراض کلی باشد و سنگواره‌های ایجاد شده در زمان ما نیز به اهمیت فسیل‌هایی باشد که در مرگ بزرگ یعنی انقراض کلی اواخر دوره پرمین پدید آمد.
پی نوشت ها:
۱ـ انفراض گروهی: از بین رفتن تعدادی از گونه‌های جانوری در دورهای از تاریخ زمین را گویند.
۲ـ مزوزوئیک: دورانی از تاریخ زمین که در حدود ۲۲۵ تا ۶۵ میلیون سال پیش بوده است.
۳ـ سنوزوئیک: دورانی از تاریخ زمین که به آن دوره نوزیستی نیز می‌گویند. این دوران که ما تاکنون در آن هستیم از ۶۵ تا ۰ میلیون سال قبل بوده است.
۴ـ ****نوآ: انفجار ستاره‌ای
۵ـ تکتونیک صفحه‌ای: حرکات وسیع پوسته زمین را گویند.
۶ـ اردویسین: دورهای از تاریخ زمین‌شناسی از دوران پالئوزوئیک است که در ۴۸۸ تا ۴۴۳ میلیون سال قبل بوده است.
۷ـ دونین: دورهای از تاریخ زمین‌شناسی از دوران پالئوزوئیک که در ۴۱۶ تا ۳۵۹ میلیون سال قبل بوده است.
۸ـ پرمین: دورهای از تاریخ زمین‌شناسی از دوران پالئوزوئیک که در ۲۹۹ تا ۲۵۱ میلیون سال قبل بوده است.
۹ـ تریاس: دورهای از تاریخ زمین‌شناسی از دوران مزوزوئیک که در حدود ۱۹۹ تا ۲۵۱ میلیون سال قبل بوده است.
۱۰ـ کرتاسه: دورانی از تاریخ زمین شناسی از دوران مزوزوئیک که در حدود ۶۵ تا ۱۴۵ میلیون سال قبل بوده است.
۱۱ـ گندوانا: میلیون‌ها سال قبل تمام قاره‌های دنیا به هم متصل بودند و یک قاره واحد به نام گندوانا را تشکیل می‌دادند.
۱۲ـ فالکلند: مجمع‌الجزایری در سواحل آمریکای جنوبی در اقبانوس اطلس است.
منابع:
ـ زمین‌شناسی تاریخی، غلامعلی شایگان و ابراهیم اشراقی، انتشارات دانشگاه پیام نور.
ـ جعرافیای دیرینه، خدیجه اسدیان، انتشارات دانشگاه تهران.
روزنامه اطلاعات
