آثار ایران ولی نه در ایران
لطفا تاريخمان را پس بدهيد
راننده تاكسي كه پيچ راديو را ميچرخاند، گوينده خبري از سرقت آثار تاريخي در گوشهاي از كشورمان ميدهد. راننده كه خبر را كامل نميشنود بيتفاوت ميگويد: «بهتر بذار ببرنش. اينجا كه كسي به فكرشون نيست. اونجا حداقل موزههاي بزرگي دارند كه نگهش دارن. »
جامعهشناسان معتقدند گفتن اين جمله شايد مهمترين عامل براي سرقت آثار تاريخي در هر كشوري به شمار رود زيرا وقتي دغدغه هويت از ميان برود ديگر سرقت هويت و ميراث تاريخي امري مذموم شناخته نميشود. مهم نيست اين جمله در خيابانهاي كداميك از شهرهاي دنيا به زبان بيايد، مهم ميراث تمدني است كه به هر دليلي به سرقت ميرود.
اما اين پايان ماجرا نيست زيرا تنها يك سوي ماجراست و سوي ديگر، موزههاي بزرگي قرار دارند كه تشنه نگهداري آثاري هستند كه سرقت شده و به جايي براي نمايش نيازمندند. چندي پيش ايتاليا ماسك تاريخي 3 هزار سالهاش را از انگليسيها ميخواست. مصريها هم بيكار ننشستند تا سنگ رزيتاي تاريخيشان را از اين انگليسيهاي دوستدار آثار تاريخي ديگران! پس بگيرند.
اصلا گويا كشورهاي صاحب تمدن هميشه اين مشكل را داشتهاند كه براي تماشاي تاريخ تمدن و فرهنگ خودشان بايد آن را از كشورهاي ديگر تقاضا كنند. اين روزها شايد بازپسگيري آثار تاريخي از كشورهاي ديگر عمدهترين دغدغه ميراثداران كشورهاي صاحب تمدن و فكر باشد.
ايران هم يكي از همين كشورهاست. گوشهگوشه دنيا را كه بگردي ميتواني بيشمار اثر تاريخي از ايران و ايراني بيابي كه روزگاري به هر دليلي از اين كشور رفتهاند تا زينت بخش موزههاي كشورهاي ديگر شوند. حال ما كه در ايران دغدغه هويتمان يك سر و گردن از ديگر كشورهاي جهان بالاتر است بايد تلاش موثرتر در زمينه بازگرداندن آثار تاريخي خودمان به ايران داشته باشيم. درمتن زير اين چالش مورد بررسي قرار گرفته است.
مصر ، پيشقراول دنياي باستان
در سال گذشته، مصريها جنبشي راه انداختند تا به هر نحو شكل آثار تاريخي كشورشان را از ديگر كشورهاي جهان باز پس گيرند. اين مساله با مجادله سياسي مسوولان مصري با مسوولان آلمان بر سر يك نيم تنه باستاني از يك فرعون آغاز شد؛ مجسمهاي رنگي از نفرتيتي ـ همسر فرعون آخناتن (Akhenaten) ـ كه در سال 1912 ميلادي در مصر كشف شد و از سالها پيش در موزه برلين نگهداري ميشود. دولت مصر از دهه 30 ميلادي بهدنبال برگرداندن اين اثر تاريخي بود.
پيش از اين ماجرا نيز اعلام شده بود مسوولان موزه لوور در فرانسه 5 ديوارنگاره مصري چندهزار ساله را پس خواهند داد و مسوولان موزه متروپليتن در آمريكا نيز بخشي از يك مقبره مصري را با 4هزار سال قدمت به مصر بازميگردانند.
شايد بازگرداندن سنگ (كتيبه) رزيتا را بايد شاهكار مصريها در بازگرداندن آثار تاريخي خود دانست. سنگ رزيتا در سال 196 پيش از ميلاد مسيح(ع) خلق شده است و در سال 1799 ميلادي توسط نيروهاي ارتش فرانسه در مصر كشف و 2 سال بعد به دولت انگليس تحويل داده شد.
بازگشت اين آثار در شرايطي انجام شد كه بر اساس اعلام رسمي دولت مصر در سالهاي اخير، با پيگيري مستمر دولت مصر، نزديك به 5 هزار اثر تاريخي اين كشور به مصر بازگردانده شد. اما اين نكته تنها به همينجا ختم نشد، زيرا مصريها فقط ميخواستند در مناظرههايشان به اين مساله برسند كه چنين آثاري به طور غيرقانوني از كشورشان خارج شده است.
چون بر اساس قوانين جهاني اين نكته كه آثار تاريخي بهطور غيرقانوني از يك كشور خارج شدهاند ميتواند برگ برنده كشوري باشد كه براي بازگرداندن اثر تاريخي خود قدم پيش گذاشته است.
اما در ميان تمامي كشمكشهاي كشورهاي مختلف دنيا براي بازگرداندن آثار تاريخي كشورشان مصر موفقترين عملكرد را داشته باشد تا جايي كه توانسته است از سال 2002 تاكنون، 31 هزار اثر تاريخياش را از موزهها و موسسات حراجي ديگر كشورها پس بگيرد.
ايران و تاريخي كه در جهان معلق است
در مورد ايران و شاهكارهاي تاريخ باستانش كه در كشورهاي مختلف جهان نگهداري ميشود، اما موضوع كمي فرق ميكند. عمده كشورهايي كه آثارشان به هر دليلي در موزهاي در كشور ديگر نگهداري ميشوند، كشورهايي هستند كه آثارشان به راههاي مختلف به سرقت رفتهاند و اكنون زينتبخش مجموعهها و موزههاي شخصي و غيرشخصي است.
ولي اين موضوع در مورد ايران كمي فرق دارد زيرا بسياري از آثار تاريخي از كشورمان كه اكنون در موزههاي كشورهاي مختلف جهان نگهداري ميشوند، آثاري هستند كه زماني پيشتر و به دليل ضعف قوانين حقوقي خريد و فروش آثار تاريخي از كشورمان خارج شدهاند.
اين موضوع را به اين مساله اضافه كنيد كه برخي از آثاري كه اكنون در موزههاي مختلف دنيا از تاريخ ايران باستان نگهداري ميشوند، آثاري هستند كه از سوي حاكمان وقت بويژه در دوره حكمراني شاهان قاجار به بسياري از دولتمردان اروپايي هديه داده شدهاند.
در اين زمينه ميتوان به هديه نقش برجسته سرباز هخامنشي به موزه آرميتاژ سنپترزبورگ روسيه اشاره كرد كه به طور رسمي در سال 1935 ميلادي از سوي دولت ايران به اين موزه اهدا شده است يا آنكه در اين زمينه ميتوان به قراردادهاي ننگيني كه دولت قاجاريه در زمينه خروج آثار تاريخي از كشور بست، اشاره كرد.
اين قراردادها آنقدر سبك مغزانه بوده كه در دنياي باستانشناسي فاجعه از آن بالاتر نميتوان تصور كرد. به عنوان مثال در قراردادي، در قبال كاوشهاي باستاني مقرر ميشد بخشي از طلا و جواهرات كشف شده به درگاه ملوكانه شاه قاجاري برود و مساوي با آن به كشفكننده آثار تاريخي ميرسيد و از كشور خارج ميشد. در اين زمينه حتي روايات بسيار مستند ديگري نيز وجود دارد كه ميتوان به موردي اشاره كرد تا شايد عمق فاجعه در اين زمينه مشخص شود.
همسر يكي از نخستين كاوشگران آثار تاريخي در دوره قاجاريه را كه خود نيز در زمينه كشف آثار تاريخي در ايران دستي در كاوش داشته است پس از كاوشهاي باستاني در محدوده تختجمشيد هرچه تلاش ميكند نميتواند يك قطعه بزرگ از سرستونهاي تخت جمشيد را كه براي حمل به سمت بندرعباس و خروج از ايران ميرفته، داخل مجموعه عظيم آثار كشف كرده خود جا دهد.
او پس از اين ماجرا با ديدن اين وضع با عصبانيت فراوان با تيشه و چكش به جان سر ستون ميافتد تا به هر حال بتواند تكهاي از آن اثر را به عنوان سهم خود از كاوش از كشور خارج كند. اين يك داستان يا يك رويا نيست، بلكه قسمتي از خاطرات اين باستانشناس انگليسي است كه اكنون چند بار نيز تجديد چاپ شده است.
آثار ايراني در موزههاي جهان
سر سرباز هخامنشي در موزه آرميتاژ نگهداري ميشود يا نقش برجسته ارابهران از پلكان شمالي آپادانا در جولاي سال 1811 توسط رابرت گوردون، از اعضاي هيأت سياسي سر گور اوزلي از تخت جمشيد انتقال داده شد. جالب آن است كه سر اسبان اين نقش توسط سر گور اوزلي به پسرش هديه شد كه وي اين اثر تاريخي ايران را در سال 1985 به موزه ميهوي ژاپن فروخت تا نشان به آن نشان باشد كه تمدن ايراني حتي به مذاق مردمان كشور آفتاب تابان نيز خوش آمده است.
البته در موزه ميهوي ژاپن يك حجاري ديگر از تخت جمشيد وجود دارد؛ نقش اسبان ارابه است كه اثري در جاي خود منحصر به فرد به شمار ميرود.
عمده كشورهايي كه آثارشان به هر دليلي در موزهكشورهاي ديگر نگهداري ميشوند كشورهايي هستند كه آثارشان بهراههاي مختلف بهسرقت رفتهاند و اكنون زينتبخش مجموعهها و موزههاي شخصي و غيرشخصي است
البته در اين ميان، موزههاي آمريكايي نيز بينصيب نيستند تا جايي كه نقش برجسته ملازمين تخت جمشيد هم اكنون در موزه متروپوليتن نيويورك نگهداري ميشود و در عين حال قطعات سنگي تخت جمشيد همچون نقش برجسته سرباز هخامنشي، نقش برجسته يك نجيب زاده مادي و 2 هديه آور و نقش برجسته يك ملازم در موزه بوستون نگهداري ميشوند.
در موزه بروكلين نيز در اين زمينه آثار منحصر به فردي نگهداري ميشود كه از آن جمله ميتوان به نقش برجسته نگهبان هخامنشي اشاره كرد. قطعه سنگي ديگري از تخت جمشيد به همراه نقش برجسته يك خدمتكاردر موزه ديترويت موجود است.
اما در ميان تمام موزههاي دنيا، شايد موزه شرق شناسي دانشگاه شيكاگو يك استثناست. رديفي از شيرهاي غران تخت جمشيد همراه سر ستوني از تخت جمشيد و سر ستون ايوان شمالي كاخ صد ستون، اكنون در موزه دانشگاه شيكاگو نگهداري ميشوند اما شاهكار اشياي باستاني ايراني در اين موزه را شايد بتوان سر سنگي گاو نر از جبهه شرقي رواق شمالي كاخ صد ستون دانست كه شايد بيمثالترين اثري است كه با آن عظمت در دنياي باستان ميتوانسته خلق شود.
در چند سال گذشته تلاشهايي از سوي كشورمان براي بازپس گيري آثار تاريخي كشورمان صورت گرفته است.
سر سرباز هخامنشي كه قرار بود در انگليس به حراج گذاشته شود يا آن كه مجموعه الواح هخامنشي كه در موزه شرق شناسي شيكاگو نگهداري ميشود و قرار شد به نفع يك يهودي به حراج گذاشته شود نمونههايي از تلاشهايي بود كه در اين زمينه صورت گرفت، اما هيچ كدام به نتيجه نرسيد.
قوانيني كه بايد لازم الاجرا شوند
حتي اگر خروج آثار باستاني كشورمان را نتوان به هر دليلي كنترل كرد، اما شايد بتوان با راه حلهاي حقوقي آنها را باز پس گرفت.
كارشناسان معتقدند ضعف قانون در زمينه خريد يا فروش آثار تاريخي در كشور مهمترين آسيبي است كه اكنون باعث شده بسياري از آثار تاريخي به سرقت بروند و در موزههاي خارجي جا خوش كنند.
به گفته كارشناسان، متأسفانه تمام قوانيني كه در كشور در حوزه ميراث فرهنگي وجود دارند، ناقص هستند. درحاليكه اين قوانين كه بسياري از آنها به 40 يا 50 سال پيش مربوط هستند، بايد بازخواني و حتي دگرگون شوند تا قوانين جديدي وضع شوند.
دولتهاي ديگر ميگويند وقتي هنوز قوانين محدود كننده لازم الاجرا در خود ايران در خصوص خريد و فروش آثار تاريخي وجود ندارد، چگونه به فكر بازپسگيري آثاري هستيد كه در كشورهاي ديگر به هر نحوي وجود دارند.
عباس برزگر كه يك وكيل دادگستري است، درباره استرداد آثار تاريخي معتقد است سازمان ميراث فرهنگي طبق قانون در بيشتر موارد نهاد پيگيري كننده براي استرداد اشياي تاريخي ـ فرهنگي خارج از ايران محسوب ميشود و ميتواند به عنوان شاكي يا مدعي خصوصي اقدام كند.
به گفته وي، قانوني به عنوان قانون الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به كنوانسيون مؤسسه بينالمللى يكنواختسازى حقوق خصوصى در خصوص اعاده اشياي فرهنگى مسروقه يا غيرقانونى خارج شده، مصوب 30/5/79 وجود دارد و دولت ايران براساس قراردادها و ارتباطاتي كه با كشورهاي ديگر دارد ميتواند اين اشيا را مسترد كند.
حرفهاي وي در حالي است كه در خصوص آثار فرهنگي، تاريخي و اشياي عتيقه، فصل نهم قانون مجازات اسلامي با عنوان تخريب اموال تاريخي ـ فرهنگي از مواد 558 تا 569 مجازاتهايي براي صور مختلف و فرضهاي مختلف پيش بينيكرده است.
برزگر درباره قوانين مربوط به استرداد اشياي عتيقهاي كه به صورت قانوني خارج ميشود به ايسنا ميگويد: در مواردي كه شيئي به صورت قانوني خارج ميشود مسوولاني كه اين كار را ميكنند مكلف هستند آن را برگردانند. در صورتي كه برنگردد يا كشور خارجي ممانعت كند، با استفاده از شيوههاي ديپلماتيك و مقررات كنوانسيونهاي بينالمللي كه كشورها ملتزم به آن هستند ميتوان براي استرداد آن اقدام كرد.
بر اساس قانون، كساني كه به اشياي عتيقه داخلي لطمهاي بزنند يا به موردي كه در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده يا جزو آثار فرهنگي، تاريخي و مذهبي باشد، طبق ماده 558 علاوه بر جبران خسارات وارده، به حبس از يك تا 10 سال محكوم ميشوند.
حسين ساعتچي يزدي، ديگر وكيل دادگستري اما در اين زمينه اعتقاد دارد كه براي بازگرداندن اشياي عتيقه خارج شده از كشور، ميتوان از طريق كنوانسيونهاي بينالمللي كه ايران نيز به آنها پيوسته است، اقدام كرد.
به گفته وي، ايران نيز به اين كنوانسيونها ملحق شده است، از جمله قانون الحاق دولت جمهوري اسلامي ايران به كنوانسيون بينالمللي، يكنواختسازي حقوق خصوصي درباره اشياي فرهنگي مسروقه يا غيرقانوني است، همچنين كنوانسيون مربوط به يونسكو و كنوانسيون بينالمللي، كمكهاي متقابل اداري به منظور پيگيري و جلوگيري از تخلفات گمركي را در اين زمينه فراهم ميكنند.
ساعتچي اظهار كرد: بر اساس قوانين بينالمللي چون اشياي عتيقه متعلق به يك ملت هستند، به نظر ميرسد بتوان برگرداند؛ هر چند سالها گذشته باشد، البته در قوانين پيشبيني شده است بيش از 50 سال نباشد هر زمان معلوم شد شيئي عتيقه بوده و به دست شخصي رسيده است، ميتوان بر اساس همين كنوانسيونها براي استرداد آن اقدام كرد.
مهدي نورعليشاهي
گروه فرهنگ و هنر
