بيستون در خطر نابودي

نوشدارو پس از مرگ سهراب

هشتمين اثر تاريخي ثبت شده در فهرست ميراث جهاني پس از كش و قوسهاي فراوان ميان مسوولان ميراث فرهنگي و دادگاه قضايي همچنان در معرض تهديد خطرات ناشي از ايجاد دو كارخانه پتروشيميو پليمر قرار دارد.

قد علم كردن دو كارخانه تنها در فاصله 5 كيلومتري حريم بيستون اگرچه مانع ثبت جهاني بيستون نشد، اما بيستون دوستان گمان ميكردند كه پس از جهاني شدن اين اثر منحصر به فرد تاريخي حداقل نمايندگان سازمان ميراث فرهنگي همانطور كه به يونسكو قول داده بودند مانع از احداث كارخانه دوم يعني كارخانه پليمر در حريم آن شوند، اما ماجرا شكل ديگري به خود گرفت و نه تنها كارخانه پليمر بساطش را از حريم بيستون جمع نكرد، بلكه فعاليتهاي اين كارخانه در كنار كارخانه اوره و آمونياك شركت پتروشيمي همچنان ادامه دارد.

در حقيقت بيستون در شرايطي به ثبت جهاني رسيد كه مسوولان سازمان ميراث فرهنگي با نظر هيات راهبردي در برابر توضيحات خواسته شده يونسكو به آنها اطمينان دادند كه كارخانه دوميكه قرار بود در حريم اين اثر ساخته شود، قرار است برچيده شده و اين كارخانه به مكان ديگري منتقل شود.

اما بيستون تنها يك ماه پس از ثبت جهاني نفس راحتي از دست ساخت و سازهاي شركت پليمر كشيد و پس از آن مسوولان كارخانه پليمر اصرار بر ماندن داشتند و نتيجه اين شده است كه امروز پس از گذشت 5 سال دو كارخانه پتروشيمي و پليمر همچنان به فعاليتهاي خود ادامه ميدهند؛ هيچ حكم قضايي نيز فعاليت آنها را متوقف نميكند.

وقتي از مسوولان سازمان ميراث فرهنگي درباره دلايل ماندن اين كارخانه در حريم بيستون سوال پرسيده ميشود، ميگويند هزينههاي زيادي صرف ساخت كارخانه شده و جابهجايي آن به همين راحتيها نيست.

ملاحظات سازمان ميراث فرهنگي براي كارخانهها

داوود دانشيان مدير پايگاه ميراث فرهنگي بيستون در اين باره ميگويد: «پس از صحبتهاي انجام شده با كارشناسان، آنها نظراتي را درباره فعاليت اين دو كارخانه داده و اين نظرات نيز به مسوولان كارخانهها منتقل شده و قرار است كه فعاليت آنها مطابق با ضوابط ميراث فرهنگي صورت بگيرد.»

او درباره نكاتي كه بايد اين دو كارخانه رعايت كنند، ميگويد: « تغيير رنگ كارخانه پتروشيمي، ايجاد فضاي سبز و ممانعت از آلايش كوهها از جمله ملاحظاتي است كه كارخانه پتروشيمي موظف به رعايت كردنشان است. همچنين ما موفق به جابهجايي حفر چاه توسط كارخانه پليمرشديم. چرا كه موقعيت جغرافيايي چاههاي مورد نظر آنها صدماتي را به آبهاي زيرزميني اين محوطه ميزد.»

به گفته دانشيان اين ملاحظات و نكات مورد نظر ميراث فرهنگي به مسوولان دو كارخانه ارائه شده است و قرار شده بتدريج اين ملاحظات رعايت شود.

اين گفته دانشيان به اين معني است كه هنوز پس از گذشت 3 سال و اندي از زمان جهاني شدن اين اثر، مسوولان 2 كارخانه اين ملاحظات را رعايت نكرده و تنها قول همكاري با سازمان ميراث فرهنگي را دادهاند.

از مدير پايگاه ميراث فرهنگي بيستون درباره نظر كارشناسان يونسكو سوال ميشود، كه او اينگونه پاسخ ميدهد: «كارشناسان يونسكو سال گذشته بازديدي از محوطه داشته و خواستار پيگيريهاي سازمان ميراث فرهنگي براي اجرايي شدن نكات و ملاحظات مشخص شده توسط كارخانهها شدهاند.»

زماني نامشخص براي اجراي ملاحظات

دانشيان درباره اينكه ملاحظات و نكات ابلاغ شده چه زماني صورت اجرايي به خود ميگيرد، تنها به گفتن اين نكته بسنده ميكند كه اين اقدامات قرار است بتدريج انجام شود.
پس از صحبتهاي انجام شده با كارشناسان آنها نظراتي را درباره فعاليت اين دو كارخانه داده و اين نظرات نيز به مسوولان كارخانهها منتقل شده و قرار است كه فعاليت آنها مطابق با ضوابط ميراث فرهنگي صورت بگيرد

همچنين او درباره اينكه اگر دو كارخانه نكات ابلاغ شده را رعايت نكنند، سازمان ميراث فرهنگي چه واكنشي نشان خواهد داد، ميگويد: «اگر اقدامات عمراني آنها خارج از چارچوب و ضوابط ميراثي انجام شود، ميراث فرهنگي هم كوتاه نخواهد آمد و قطع به يقين دوباره از طريق مقامات قضايي اقدام خواهيم كرد.»

محيط زيست بيستون در خطر نابودي

اما در اين ميان شنيدن صحبت يكي از اعضاي هيات راهبردي كه در عين حال تحقيقاتي روي محيط زيست محوطه بيستون انجام داده است، خالي از لطف نيست. چرا كه اين كارشناس در كنار ديگر اعضاي هيات راهبردي و دوستداران ميراث فرهنگي بارها و بارها پس از بازديد از محوطه تاريخي بيستون نسبت به عواقب زيستمحيطي و فعاليتهاي اين دو كارخانه به مسوولان سازمان ميراث فرهنگي هشدار داده است؛ هشدارهايي جدي نسبت به تخريب كتيبه داريوش هخامنشي و تهديد ثبت جهاني آن، نابودي زمينهاي مرغوب كشاورزي و تهديد محيط زيست منطقه و رودخانه گامسياب.

اسماعيل كهرم استاد دانشگاه، كارشناس محيط زيست و عضو هيات راهبردي درباره خطرات ناشي از فعاليتهاي دو كارخانه در حريم بيستون ميگويد: «بيستون از 2 منظر تاريخي و طبيعي داراي ارزش است، اما همگان تنها متمركز روي ارزش تاريخي آن هستند. ضمن آنكه بايد به فكر آثار تاريخي كه در دل خاك بوده و هم اكنون امكان كاوش وجود ندارد نيز بود.»

به گفته او در محوطه و دشت بيستون انواع گياهان نادر، قوچ، ميش و كل وجود دارد كه اين جانواران و گياهان در نتيجه فعاليت اين دو كارخانه بتدريج از بين خواهند رفت. همچنين كارخانه پتروشيمي ثانيهاي 80 ليتر آب از رودخانه منطقه استفاده ميكند كه اين خود صدماتي را به سفرههاي آب زيرزميني و آثار موجود در دل خاك وارد ميكند. چه، آب در زيرزمين مانند ستون است براي آثار تاريخي نهفته در خاك و اگر ميزان آب برداشتي بيش از حد معمول باشد قطعاً بناها نابود شده و چيزي براي كاوش وجود ندارد.

گرد مرگ روي كتيبه جهاني بيستون

كهرم همچنان به عنوان يكي از اعضاي هيات راهبردي معتقد به انتقال كارخانهها به جاي ديگري است و در اين زمينه توضيح ميدهد: «فعاليتهاي شركت پتروشيمي منجر به ايجاد آلايندههايي به نام «واناليون» ميشود كه اين آلايندهها به «گرد مرگ» مشهور هستند و وقتي گردها روي كتيبه داريوش كه 2500 سال قدمت دارد بنشينند بتدريج باعث فرسايش و ترك خوردن آن ميشوند.»

اين كارشناس محيط زيست درباره فعاليتها، تحقيقات و نظرات جديد هيات راهبردي به مسوولان سازمان ميراث فرهنگي ميگويد: «پس از ثبت جهاني بيستون هيچ اقدامي مگر با راي و نظر هيات راهبردي انجام نميشد. اما هم اكنون گويا بخشنامهاي از سوي سازمان ميراث فرهنگي به مديران پايگاهها ارائه شده است كه تنها با اين هيات و كميته مشورت شده و در نهايت آنها خود راساً ميتوانند تصميمگيري كنند.»

كهرم با وجود آنكه همچنان مخالف فعاليتهاي اين دو كارخانه درمحوطه بيستون است، اما در نهايت نظر خود را درباره كاهش صدمات وارده به محوطه و كتيبه بيستون بيان ميكند: «هيچكس با احداث كارخانه پتروشيمي موافق نبود، اما با توجه به اينكه گويا يكي از طرحهاي مصوب استاني بوده است اين كارخانه احداث شد، اگرچه نظرخواهي از ما همان ضربالمثل نوشدارو پس از مرگ سهراب است، اما ميتوان ميان بد و بدتر انتخاب كرد و در حال حاضر سازمان ميراث فرهنگي و مسوولان مربوطه در استان ميتوانند با تعيين ضوابط خاص و ميزان آب برداشتي و خروج مواد سمي از كارخانهها اين صدمات را به حداقل برسانند.

كتيبه جهاني داريوش ودشت آرام و فرو رفته در سكوت بيستون كه در تابستان 2006 در فهرست آثار جهاني يونسكو با راي قاطع اعضاي كميته ميراث جهاني به ثبت رسيد، امروز پس از قرنها گويا در انتظار سرنوشت ديگري براي خود است؛ سرنوشتي تلخ و نابود كننده كه بتدريج گريبانگير هشتمين اثر جهاني ايران خواهد شد.