بررسی فن نویسندگی در پنج اثر از محمد محمدعلی

هدف اصلی این نوشته تشخیص تكنیك نویسندگی «محمد محمدعلی» و تمیز ویژگی های خاص نویسندگی او در پنج اثر: نقش پنهان، باورهای خیس یك مرده، برهنه در باد، آدم و حوا و قصه ی تهمینه است .
اساس این بررسی برپایه ی مطالعه ی جنبه های ذكر شده در كتاب «جنبه های رمان» اثر «ادوارد مورگان فورستر» قرار گرفته. هرچند نگارنده خود را تنها به این جنبه ها محدود نساخته و پا را فراتر نهاده و سعی به جست وجو و كشف جنبه های دیگری در آثار محمدعلی داشته است:

1 - داستان :
نقل یك واقعه بر حسب توالی زمانی «بعد چه پیش می آید و حس انتظار» وظیفه ای است كه این جنبه از رمان برآوردنش را به عهده می گیرد هر پنج اثر محمدعلی متضمن داستان است و داستان هر پنج رمان این توانایی را دارد كه حس كنجكاوی خواننده را برای دنبال كردن رمان تا به انتها زنده و فعال نگاه دارد.

2 - اشخاص :
اساس رمان بر پایه مطالعه ی انسان ها و روابط فیمابین آن ها است. اشخاص رمان های محمدعلی با آن كه با دقت پرداخت می شوند ولی همگی جامع نیستند، اغلب اشخاص او شخصیت های ساده ای هستند كه در جاهایی بسط می یابند ولی پس از مدت زمانی باز به همان شخصیت ساده ی آغازین بازمی گردند به عبارتی اشخاص داستان های او خیلی زود تبدیل به كاریكاتور و تیپ می شوند با این وجود نمی توان شخصیت های جامعی چون«منصور پاچناری» در برهنه باد، «صفیه خانم» در نقش پنهان و «تهمینه» در قصه ی تهمینه را نادیده گرفت. شخصیت هایی كه از ابتدا تا انتهای رمان هم چنان پیچیدگی خود را حفظ كرده و حتی این پیچیدگی را بسط می دهند. در اینجا لازم است نسبت به این جنبه از كار محمدعلی تامل بیشتر بكنیم. او، داستان گویی شخصیت پرداز و یا دقیق تر و درست تر شخصیت پردازی داستان گو است. عمده عامل پیش برنده ی داستان های او شخصیت های جذاب، جالب و در عین عام بودن و خاص متفاوت اوست. به جز دو رمان آدم و حوا و باورهای خیس یك مرده كه توانسته اند خود را از سیطره ی شخصیت ها بیرون بیاورند در بقیه ی آثار داستان به شدت تحت تاثیر شخصیت ها قرار گرفته. شخصیت های رمان های محمدعلی همگی شخصیت های پرداخت شده ای هستند كه از فصل دوم به بعد درگیری هایی با قهرمانان داستان ایجاد می كنند و اساس رمان های او را پی می ریزند. گویی هدف اصلی نویسنده تحلیل و شناخت این انسان ها است تا تحلیل وقایع. اتفاقات در درجه دوم اهمیت قرار دارند. اتفاق و حادثه برای محمدعلی وسیله ای برای شناخت بهتر اشخاص و دانستن نحوه عمل و كنش آن ها در قبال وقایع است.

3- طرح :
تكیه بر موجبیت و روابط علت و معلول؛ این وظیفه ای است كه این جنبه از رمان یعنی طرح به عهده می گیرد. لازمه طرح هوش و حافظه در خواننده و گنجاندن چراها در رمان توسط نویسنده است. چراهایی كه به هیچ وجه تصادفی نیست. در هر پنج اثر، طرح وظیفه اصلی خود ایجاد شگفتی در خواننده را به خوبی انجام داده است. یك عامل موثر در حافظه علاقه خواننده به دنبال كردن رمان استفاده از پرش های زمانی است. پرش هایی كه از حال به گذشته و بالعكس انجام می گیرد و به یاری این پرش ها كندوكاوی عمیق در تمامی جوانب وقایع صورت می گیرد. محمدعلی این پرش های زمانی را به یادآوری خاطرات گذشته نقش پنهان یا از طریق خواب و رویا باورهای خیس یك مرده و یا از طریق داستان، فیلم نامه و متن نوشته شده توسط یكی از اشخاص داستان برهنه در باد یا مطالعه بخشی از یك كتاب، یادداشت و یا نامه توسط یكی از اشخاص داستان نقش پنهان و باورهای خیس یك مرده به خوبی انجام می دهد. محمدعلی برای حفظ علاقه از ابزار دیگری هم استفاده می كند و آن استفاده از تعلیق در شخصیت و تعلیق در واقعه است. به این ترتیب كه با ایجاد حس انتظار و كنجكاوی در خواننده از آن چه شخصیت داستان در آستانه ی انجامش قرار گرفته و راهنمایی نكردن خواننده برای حدس امكان وقوع چه نوع حادثه هایی برای شخصیت داستان و یا حتی عدم امكان حدس و تشخیص نوع واقعه احتمالی توسط خواننده و در آخرین مرحله استفاده از گمراه كردن و منحرف كردن توجه خواننده به شخصی دیگر كه به هیچ وجه مدنظر او محمدعلی نیست، به منظور نهایی كه همان جلب توجه خواننده برای دنبال كردن داستان و جلوگیری از خسته شدن اوست دست می یابد. وارد كردن اشخاصی كه خواننده كمترین احتمال حضور آن ها را می داده، وقوع حوادث جذاب و بكر، بازخوانی حادثه ای كه خواننده از آن مطلع است و نگاه كردن به آن حادثه از زاویه ی دیگر ابزارهایی هستند كه به ایجاد این حس یعنی تعلیق كمك می كند كه محمد علی به خوبی از این ها استفاده كرده.

4 - فانتزی :
متضمن عنصر مافوق طبیعی است، اما به آن نیازی ندارد. واقعه و شخصیت فانتزی نمی تواند رخ بدهد، اما نویسنده اول از ما می خواهد كه این امكان را پذیرفته و سپس قبول كنیم. در آدم و حوا ما ردپایی از فانتزی می بینیم، علاوه بر آن رگه هایی از فرابینی پیامبرگونه آن چنان كه فورستر در كتابش می گوید نیز در این كتاب هست. برهنه در باد نمونه خوبی برای فانتزی است چرا كه آشفتگی كه لازمه فانتزی است در آن به وضوح نمایان است، همچنین شگفتی هایی كه نویسنده از ما انتظار دارد آن ها را در وهله اول قبول كنیم و سپس بپذیریم: عملی كه خرس نسبت به منصور پاچناری مرتكب می شود، مرگ عمو رجب خراط، شخصیت و مرگ سیما و خواب های منصور در بیمارستان نمونه های خوبی برای این جنبه از رمان است كه محمد علی در برهنه در باد به زیبایی از پس آن بر آمده است.

5 - فرابینی :
فروتنی در برابر نویسنده ی پیامبر، تعلیق حس مطایبه در خواننده و مددجویی نویسنده از چیزی اعتلابخش خصوصیات رمانی است كه واجد فرابینی شده. فرابینی خصوصیتی است كه رمان را در مرتبه عالی تر از آن چه كه هست و می نماید قرار می دهد. در میان آثار محمد علی باورهای خیس یك مرده و تا حدود كمی نقش پنهان شامل این تعریف می شوند. و با توجه به این جنبه متعالی رمان می توان رمان باورهای خیس یك مرده را در رده ای بالاتر از چهار اثر دیگر قرار داد باورهای خیس یك مرده چیزی بالاتر از تلاشی برای دست یافتن به آب در اعماق خشك و تیره و مرگبار زمین است. و حتی چیزی فراتر از یاری خواستن از شخصیت اشرافی مآب «مقنی باشی» كه در سكرات موت قرار دارد و لیكن با خروج از اعماق تیره زمین جایگاه واقعی و شایسته اش جانی تازه می گیرد. آری كمك خواستن مردم از مقنی باشی یاری خواستن از روی بیچارگی از نیرویی است كه با حیات یافتن قصد سلطه و حكمرانی بر آن ها را در سر می پروراند، چرا كه نهاد و سرشت او این گونه است و این فرابینی محمد علی در این رمان زیبا و جذاب است كه باورهای خیس یك مرده را در مرتبه ای بالاتر و متفاوت از دیگر آثارش قرار می دهد.

6 - انگاره :
حس زیبایی را تحت تاثیر قرار می دهد تا به رمان به عنوان یك كل واحد نظر كنیم. انگاره با اتمسفر داستان پیوند دارد و امساك در تعدد اشخاص در كمیت و صفاتشان به سود انگار است. انگاره باز هم در بهترین نمونه خود در باورهای خیس یك مرده رعایت و لحاظ شده، جایی كه تشخیص كتاب به عنوان یك كل واحد نسبت به سایر آثار آسانتر است. و این مرهون شخصیت های اندك و البته ساده داستان و همچنین جو و اتمسفر حاكم بر كل كتاب است.

7 - ریتم :
تشخیص و تعریف ریتم در رمان كاری دشوار می نماید ولی با این وجود فورستر ریتم را تكرار و تغییر با استفاده از نمونه های تصویری می داند. رمانی كه واجد بسط یافتن است واجد ریتم نیز هست. به این ترتیب نقش پنهان، برهنه در باد و با كمی چشم پوشی باورهای خیس یك مرده دارای ریتمی مناسب و زیبا هستند.

ویژگی های خاص محمد علی
در اینجا بررسی فن نویسندگی محمد علی با توجه به هفت جنبه ای كه ارائه شد تمام می شود.ولی فن نویسندگی محمد علی شامل ویژگی های خاص او است كه به ذكر آن ها می پردازیم :

الف – شیوه ی روایت
اولین ویژگی بارز نویسندگی «محمدعلی» شیوه ی روایت اوست. شیوه ای كه در هر پنج اثر رعایت و لحاظ شده: و آن نقل داستان توسط «اول شخص مفرد» است.

ب - دست به قلم بودن راوی داستان
دومین ویژگی مشترك در هر پنج اثر اهل مطالعه و احیانا دست به قلم بودن راوی داستان است. راوی آثار محمد علی یا خود نویسنده است؛ آدم و حوا، برهنه در باد، قصه تهمینه، نقش پنهان یا به نویسندگی علاقه دارد و زمانی دستی به آتش داشته؛ باورهای خیس یك مرده و حتی آن جایی كه شخص دیگری غیر از راوی اصلی وظیفه پیش بردن داستان را به عهده می گیرد او نیز از این قاعده مستثنی نیست. سرهنگ در برهنه در باد این نحوه داستان گویی و اصرار به استفاده از آن این پرسش را در ذهن ایجاد می كند كه آیا محمد علی سعی به آن داشته خود را پس اشخاص رمان هایش پنهان دارد و آیا در واقع ما خواننده و شاهد دیده ها، شنیده ها و تجربیات خود او و اطرافیان او هستیم چرا كه حتی در آن جایی كه «محمدعلی نویسنده» صراحتا وجود خود را اعلام نمی دارد باز هم اوست كه بر همه چیز آگاه و مشرف است.

ج - تعدد راویان
قرار گرفتن پس دو یا بیشتر تعداد راوی نویسنده دیگر ویژگی برخی آثار محمد علی است. به این ترتیب كه خواننده داستانی را می خواند كه پیش از این توسط شخصی اغلب قهرمان داستان روایت و یا نوشته شده، این حدیث نفس یا شرح ماوقع توسط شخص دومی به نگارش در آمده و یا تصحیح و به نوعی تكمیل شده و سرانجام شخص سومی نویسنده نهایی و داناتر به فن نویسندگی آن را به این شكل نهایی در آورده و در اختیار خوانندگان قرار داده است كه این شخص سوم كسی نیست جز محمد علی، به عنوان نمونه نقش پنهان مورد بسیار خوبی است. نویسنده اصلی داستان نه «ناصر رزاقی»، نه «خبرنگار» علاقه مند به پی گیری سرنوشت ناصر رزاقی و سرانجام ماجرای قتل پدرش كه خود محمد علی نویسنده است. تكنیكی كه در «قصه ی تهمینه» هم به كار گرفته می شود. به این ترتیب كه «تهمینه سمنانی» قهرمان اصلی داستان قصد دارد سرگذشت خود را بنویسد، اما از آن جا كه ناتوان از به سر انجام رساندن این كار است از دوست شاعرش یاری می طلبد. پس تا به این جا دو نفر داستان زندگی تهمینه را نوشته و بازنویسی كرده اند، یكی خود تهمینه و دیگر شاعر، اما كار به این جا ختم نمی شود. چرا كه حاصل كار آن ها را راضی نكرده و دست به دامان نویسنده سوم یعنی محمد علی می شوند و این اوست كه می بایست این كار را به سرانجام برساند. با توجه به مضمون و محتوای رمان های ذكر شده این سئوال مطرح می شود كه آیا ملاحظات چاپ و نشر سبب انتخاب و گزینش این تكنیك توسط محمد علی شده و یا میل محمد علی به استفاده از این پیچیدگی بوده است برای چندصدایی كردن رمان یا تعلیق راوی.

د – دوره های تاریخی
دیگر ویژگی آثار محمد علی دوره ی تاریخی داستان های اوست. این پنج اثر به جز آدم و حوا یا در سه دوره تاریخی شكل گرفته و یا به نحوی از آن تاثیر پذیرفته اند. دوره «رضاخانی»، دوران حكومت «محمدرضا» و بالاخره دوران «معاصر: انقلاب، جنگ، پس از جنگ و تاكنون». تمام این دوره ها دوران هایی هستند كه قهرمانان و اشخاص رمان های او آن ها را تجربه كرده اند. و ادبیات محمد علی تحت تاثیر این دوره های تاریخی مشحون از اصطلاحات نغز و البته سلیس و روان بوده كه گاه با به كارگیری الفاظ جالب، جذاب و به جا خواننده را غافلگیر می كند.

در انتها، به عقیده ی نگارنده در میان این پنج اثر به جز باورهای خیس یك مرده كه بلاشك در ردیف اول قرار می گیرد، برهنه در باد برتری تكنیكی محسوسی نسبت به بقیه ی آثار دارد. نقش پنهان از جمله آثار قابل تامل و زیبای محمد علی است. آدم و حوا از لحاظ دانش تاریخی مذهبی و جذابیت داستانی شایسته و بایسته بیش از یك بار خواندن است. و قصه ی تهمینه از این نظر در ردیف آخر قرار می گیرد، چرا كه محمد علی در قصه ی تهمینه به منظور بازخوانی داستانی امروزی در افسانه و اسطوره ای قدیمی می توانسته بسیار موفق تر از این باشد.

*************************************

نویسنده : سامی صالحی ثابت