نام درياي شمال ايران ، كاسپي است
نام درياي شمال ايران ، كاسپي است
«خزر» نامي اشتباه
نام درياي شمال ايران ، كاسپي است
جام جم آنلاين: اظهار بي‌اطلاعي علي‌اف رييس‌جمهور پيشين جمهوري آذربايجان از محل قرار داشتن درياي مازندران، مهم‌ترين انگيزه براي بررسي‌ها و پي‌گيري‌هاي يك پژوهشگر تاريخ و جغرافيا درباره نام اصلي درياي شمال ايران و انتشار كتابي به نام «درياي شمال ايران» بوده است.
دكتر عنايت‌الله رضا در گفتگو با ايسنا ، اين مسأله را انگيزه‌اي براي تحقيق درباره اينكه آيا واقعا اين ناحيه، نام مازندران را دارد و آيا به درياي شمال ايران هم مازندران گفته مي‌شده است، دانست.
مشاور مركز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي با اشاره به بررسي مأخذهاي متعدد مربوط به اوايل دوره اسلامي مانند خداي‌نامه‌ها، شاهنامه فردوسي و كتاب‌هاي ديگري كه به زبان پهلوي بوده و به مرور ترجمه و تفسير شده‌اند، گفت: به اين نتيجه رسيدم كه اصلا سرزمين شمال ايران، در طول تاريخ نام مازندران نداشته، بلكه نخست «تپوران» و بعدها در دوره اسلامي «طبرستان» ناميده مي‌شده است. درحالي‌كه مازندران نام ناحيه‌اي در شرق سيستان در شمال هند و در نزديك ناحيه رود سند بوده است.
او با اشاره به بررسي مأخذ قديمي‌تر براي پيدا كردن نام واقعي منطقه مازندران، بيان كرد: مأخذ قديمي‌تر مانند «معجم البلدان» ياقوت حموي در اين‌باره به صراحت مي‌نويسد، «من بسيار تلاش كردم تا ببينم نام مازندران از كجا بر اين ناحيه در شمال ايران وجود داشته و هرچه گشتم، دليلي بر اين كار پيدا نكردم، معلوم است كه اين نام نوساخته است». همچنين در كتاب تاريخ طبرستان «ابن اسفنديار» نيز مي‌گويد «نام محدث است».
وي با تأكيد بر منتفي شدن نام درياي مازندران به‌عنوان نخستين نام براي درياي شمال ايران پس از بررسي منابع قديمي‌تر، افزود: پس از آن، تصميم گرفتم چگونگي پيدايش نام درياي خزر را بررسي كنم.
اين پژوهشگر افزود: براي من اين مسأله پيش آمد كه «خزران» قومي بود كه در زمان خسرو انوشيروان در قرن ششم ميلادي از بقاياي آن‌ها به ناحيه شمال قفقاز آمد و به‌طور كلي در منطقه‌ي بخش وسطا و جنوبي رود ولگا زندگي مي‌كرد و اين، هيچ ربطي به درياي شمال ايران نداشته و فاصله قوم خزر تا اين دريا بسيار زياد بوده است.
رضا در توضيح انتخاب نامي كه در زمان‌هاي گذشته براي هر دريا گذاشته مي‌شد، گفت: از نوشته‌هاي قديم مي‌توان درباره چگونگي نام‌گذاري براي هر دريا اطلاع يافت. در آن زمان، دريا را به نام اقوامي كه در ساحل آن زندگي مي‌كردند، نام مي‌گذاشتند، مثلا طبرستاني‌ها، گرگاني‌ها يا هيركاني‌ها در قديم در كنار اين دريا بوده‌اند. به همين دليل، اسم اين دريا به نام‌هايي مانند هيركاني‌ها، طبرستان يا درياي پتوران شناخته مي‌شده است. همچنين درياي گيلان، ديلم، آلباني‌ها در قفقاز و درياي كاسپي نيز به اين نام‌ها ناميده شده‌اند.
وي با اشاره به افراطي كه در ناميدن نام روستاهاي اطراف درياي شمال ايران روي اين دريا شده است، اظهار داشت: در نوشته‌ها آمده كه درياي «رودسر» به‌عنوان روستايي در گيلان يا درياي «كپورچال» كه در روستايي در نزديكي تالش بوده است، از روستاهايي بوده‌اند كه مردم آن‌ها به‌دليل نزديكي به دريا نام آن را به درياي شمال ايران نسبت داده‌اند.
مشاور مركز دايرة‌المعارف بزرگ اسلامي با اشاره به بررسي‌هايش براي پي بردن به دليل نام‌گذاري درياي شمال ايران به نام خزر و آوردن اسم خزر در متون عربي، بيان كرد: در بررسي‌هايم در متون قديمي متوجه شدم، تا قرن چهارم هجري قمري اصلا نام خزر بر درياي شمال ايران گذاشته نشده است. مثلا در كتاب «خوارزمي» و سفرنامه‌ي «ابن فضلان» اصلا اسمي از خزر نيست، پس اين پرسش براي من ايجاد شد كه اين اسم از كجا بر اين ناحيه گذاشته شده است؟
رضا توضيح داد: در دوره بني‌اميه كه حاكمان عرب، قفقاز را گرفتند، گروه مقابل خزر كه با رم شرقي و بيزانس متحد بود، هنوز به‌طور كامل شكل نگرفته بود و غارت‌گري مي‌كرد، از طريق رود كر به عرب‌ها حمله كرد، عرب‌ها به اين دليل كه آن‌ها از رود كر حمله كردند، گمان كردند، از دريا به اين رود آمده‌اند، پس استنباط كردند كه گويا اين دريا، درياي خزر است. به همين دليل، آن را بر مبناي گفته‌ها «بحر الخزر» ناميدند. درحالي‌كه اين نام را بر چند درياي ديگر نيز گفته‌اند.در متوني كه ما به زبان عربي مشاهده مي‌كنيم، اصلا نام خزر را تا قرن چهارم هجري قمري نمي‌بينيم.
رضا وجود نام درياي مازندران را در متون عربي، اسلامي و فارسي تا قرن چهارم هجري قمري رد كرد و گفت: من در بررسي‌هاي خود، دليل ناميدن درياي شمال را به نام درياي مازندران پيدا نكردم، ولي براساس اطلاعاتي كه دارم، مي‌دانم در سال 1316 و در دوران رضاشاه نام اين دريا را بدون هيچ سند و زمينه‌ي تاريخي، طبق دستوري كه معلوم نيست از كجا آمده و سند آن چه بوده است، درياي مازندران گذاشتند.
نويسنده كتاب «نام درياي شمال ايران» اضافه كرد: نام خزر براي نخستين‌بار در كتاب «حدود العالم» و در كنار نام درياي جرجان، طبرستان و ديگر نام‌ها ذكر شده، ولي هيچ دليلي بر اينكه اين دريا خزر گفته شود، وجود نداشته است اما در متون اسلامي و غربي قديم دو نام قديم و مشهور «هيركاني‌ها» يا «گرگان» كه بعدها در دوره‌ي اسلامي عرب‌ها آن را «جرجانيه» ناميدند و «كاسپي» وجود دارد.
وي در توضيح نام كاسپي با اشاره به اينكه كاس‌ها از هزاره‌ي دوم پيش از ميلاد تا دوره ساساني در جنوب غرب و جنوب درياي شمال ايران زندگي مي‌كردند، بيان كرد: برتولت يكي از بزرگ‌ترين خاورشناسان جهان در نوشته‌هايش «كاسپ» را جمع كاس خوانده و نوشته است، اسم اين قوم كاس بوده است. در گيلان هنوز هم اين نام مانند «كاس آقا» و «كاس خانم» براي افراد سفيدرو وجود دارد. اين اصطلاح هنوز در گيلكي وجود دارد. همچنين در متون جغرافيايي جهان در نوشته‌هاي استرابو، هرودت و ديگران، نام هيركاني‌ها و كاسپي وجود دارد.
