معنای اصیل و واقعی آریایی

نخستین زبان آریایی نوشته‌شده، زبان هیتی است و در همین‌جا هم به نخستین نشانه­ها از عبارت آریایی بر می­خوریم. در این زبان واژه­ای وجود دارد به شکل “اَرا” که می­تواند نرینه یا مادینه باشد، و “دوست، همتراز، عضوِ گروه، خودی” معنا می­دهد. ترکیب‌هایی که از این ریشه در دست است نیز همین معنا را آشکار می­سازد، مثلا عبارت “یکدیگر” در این زبان به صورت “اَرَن-اَرَش” بیان می­شده است. احتمالا از همین بن، واژه­ی دیگری وجود داشته به شکلِ “آرَه” که درست، هنجار، و همگانی معنا می­داده است. در برخی از زبانزدهای هیتی معلوم است که انحراف از آرَه ویژه­ی بندگان و مجرمان بوده است. به همین دلیل هم واژه­ی
“آراوا” در این زبان “آزاد” معنا می­داده است و اسم استانی هم بوده است.


ریشه­ی یادشده را در بسیاری از زبان‌های هند و اروپایی می­توان بازجست، بی‌آن‌که لزوما به هویت جمعی گروهی خاص دلالت داشته باشند. مثلا در ایرلندی کهن aire به معنای شریف، بهترین و آزاد بوده است. در زبان‌های سلتی‌قاره­ای هم همین معنا را می‌بینیم. چنان‌که نام Eremon و Ariomanus را در اساطیر سلتی زیاد می­بینیم که حالت ملکی همین واژه است. مثلا نخستین شاه و فاتح اساطیری ایرلند، با این نام شناخته می­شده است. در وداها آری و آریا به معنای راست، وفادار و فداکار به کار رفته است و در اوستایی “آر” زیبنده، شایسته و درست بوده است.
چنان‌که آرام در اوستایی و آرامتی در سانسکریت “به راستی، به شایستگی” معنا می­داده است. بنِ یادشده را در متون دینی ایرانی می­توان دید که در اسمِ سپندارمذ (آرمَئیتی = آرِم + مَئیتی: یعنی اندیشه­ی شایسته و درست) به یادگار مانده است.

کهن‌ترین سندی که از کاربرد واژه­ی آریایی به عنوان برچسبی هویتی در دست است، ریگ وداست که تاریخ نگارش آن را در حدود ۱۷۰۰ پ.م می­دانند. در وداها، آریا/ آریه واژه‌ای است که بارها برای نامیدنِ قبیله و نژاد نویسندگان وداها به کار گرفته شده است. سرایندگان جملات ودایی، خود را به قبیله، نژاد یا قومیتی به نام آریا منسوب و دشمنان خویش را با نام داسیه مشخص می­کردند. در سراسر ریگ ودا، عبارت داسیه و آریه هم‌چون یک جفت معنایی متضاد به کار گرفته شده است. چرا که در عبارت‌هایی مانندِ “وی جاین هی آریان یکَه داسیاوَه” (خوب بشناس (تفاوتِ) آریا را از داسَه) این دو در برابر هم قرار گرفته­اند و چنین است در واپسین بندِ سرود برای ایندرا و ایندرانی.

با مرور کاربرد این واژه در وداها، آشکار می­شود که بی­تردید نویسندگان این متن هویت جمعی خویش را زیر این عنوان صورت‌بندی می­کرده­اند. چراکه مثلا در سرود برای ویشنو از “مردم آریایی” سخن رفته است:

“حتی آن موجود آسمانی که برای همراهی آمد، ویشنو به ایندرا، خدایی به خدایی اصیل تر، که سازنده­ی دارنده­ی تخت در سه جهان است، مردم آریایی را کمک می­کند و به پرستنده سهمش را از قانون مقدسش می­بخشد.” در همین متن، هند شمالی که در زمان نگارش وداها به‌تازگی به چنگِ قبایل هند و ایرانی نو آمده افتاده بود، آریاوَرتَه یعنی مسکن آریایی­ها نامیده می­شود و این نشانگر آن است که مفهوم آریایی علاوه بر دلالت زبانی یا نژادی،معنایی جغرافیایی­ای را هم در پیوند با محل سکونت این مردم حمل می­کرده است.

در مورد معنای دقیق واژه­ی آریه در سانسکریت و هندی باستان، توافقی عمومی در میان صاحب­نظران وجود دارد. در این میان تنها پل تیمِه (۱۹۰۵-۲۰۰۱ .م) است که برداشتی متفاوت دارد. از دید او آریه به بیگانه­ی خویشاوند اشاره می­کرده و غریبه­ای که دوست است و مهمان می­شود را نشان می­داده‌است و این در برابر عبارت داسیه است که بیگانه­ی دشمن­خو و خطرناک را می­رساند. از دید تیمه، کاربرد ریشه­ی “آرِه” و “رِه” -به معنای “تو، آنجا”- در هندی میانی از این معنای کهن آریا برخاسته است. تیمه این نظر خویش را با ارجاع به ایزدی به نام آریامنه تقویت می­کرد که به زعم او در آن آریه “آشتی و دوستی و مهمان نوازی” معنا
می­دهد. برداشت تیمه البته جای بحث و نقد بسیار دارد. اگر به منابع هندی بنگریم،عبارت آریایی را به معنایی متفاوت و رایجتر بازخواهیم یافت. در واژه­نامه­ی هندی آماراکوشا که در حدود سال ۴۵۰ میلادی نوشته شده است، در برابر آریا چهار مترادف آورده شده است که عبارتند از: “مَهاکولاکولی­ناریام” (برخاسته از خاندانی اصیل و برجسته)، “سَبهیه” (رفتار
نجیبانه داشتن)، “سجَّنَه” (محترم و بزرگزاده بودن)، و “سادهَوَه” (درستکار یا پرافتخار بودن). در میان این فهرست، معنایی شبیه به‌ آن‌چه تیمه پیشنهاد کرده است دیده نمی­شود. بنابراین دست‌کم در هندِ قرن پنجم میلادی، آریا همان معنای مشهورِ امروزین خود به معنای اصیل و شریف را داشته است.

در میان متون بودایی نیز معنایی نزدیک به موارد بالا از آریا مراد شده است. چنان‌که چهار حقیقت اصیل بودایی در متون پالی “چَتّاری آریه سَکّانی” و در متون سانسکریت “چَتواری آریاسَتیان” نامیده می­شوند. عبارتِ بودایی راهِ هشتگانه­ی نجیبانه و شریف نیز در زبان پالی “آریو اَتهَنگیکو مَگّو” و در سانسکریت “آریه استَنگَه مارگَه” است. در تمام این موارد آریا “اصیل، ریشه­دار و راستین” معنا می­دهد.
واژه­ی آریا اما تنها در متون بودایی کاربرد ندارد. در چارچوب دین هندویی، این واژه از دیرباز برای اشاره به مردمی که در یکی از سه طبقه­ی کشَتریه، برهمنَه، و وَیشیه عضویت داشته باشند، به کار گرفته می­شده است. این سه، طبقات اجتماعی کهن جوامع هند و اروپایی هستند که با ارتشتاران، موبدان و صنعتگرانِ عصر ساسانی یکسان هستند. مهاجمان سپیدپوستی که در حدود زمان تدوین وداها به هند کوچیدند،پس از تسخیر این سرزمین، بر یک طبقه از رعیت­های نیمه‌برده فرمان می­راندند که داسیه نامیده می­شدند و کشاورزی را بر عهده داشتند. آشکارا، در نظام طبقاتی هندویی، آریا به معنای اشرافی و نخبه­ی پیروزمند است، در برابر بومیانِ شکست‌خورده و نیمه‌برده­ی کشاورز.

=============================

برگرفته از تارنمای «انجمن پژوهشي ايرانشهر»