تاریخچه چاپ و چاپخانه

ریشه لغویواژه چاپ احتمالا از کلمه

chappn

(چاپنا) که کلمه‌ای هندیاست گرفته شده است. ولی عده ای معتقدند که از «چاو» مقولی گرفته شده است «چاو ،نام نوعی پول در عصر ایرانیان بوده است). از لغات دیگری که برای چاپ بکار رفته میتوان به «طبع» و «باسعه» اشاره کرد. تعریف چاپ impressionچاپ به معنی اعم ، فن و صنعت تکثیر صورت نقوش دوبعدی «حروف ، ارقام ، خطوط و تصاویر) بوسیله انداختن اثر این نقوش بر روی کاغذ ،پارچه یا مواد دیگر و بالاخص چاپ مواد خواندنی بر روی کاغذ است.تعریف نشر pablicationعمل چاپ و ارایه یک کتاب یا مدرکی دیگر به عموم کهبه آن انتشار تیر گویند.
نشر در واقع تلاتی گاه پدید آورندگان و خوانندگان است. دید کلیصنعت نشر کتاب به معنای تولید صنعتی کالایی فرهنگیبه نام کتاب است. امروزه شیوه‌هایی که در روند تولید کتاب و تکثیر آن به کار میرود، کاملا صنعتی است. از اینرو نشر کتاب ، صنعتی است در کنار صنایع دیگر و نهکمتر از آنها. صنعت نشر کتاب در حال گسترش است البته به شرطی که کتاب ، رسانهاطلاعاتی و ارتباطی کار آمدی باشد. به طور کلی انتشار کتاب ، اشاعه گسترده یکی ازموثرترین و سهل ترین رسانه‌هاست.تاریخچههمان گونه كه در این نوشته خواهیم دید، چگونگیپیدایش صنعت چاپ- با آن كه غربی ها آن را به نام خود می دانند- چندان آشكار وبدیهی نیست، اما به گفته ای باید كشور چین را مبدأ آغاز چاپ دانست. در ایران نیزظهور صنعت چاپ و ورود چاپخانه، به دورانی بیش از صد سال بازمی گردد. برخی چاپ درایران را به دوران مغول مربوط می دانند. با این حال، صنعت چاپ به شكل جدید به دورهقاجار بازمی گردد.
قبل از اختراع چاپ، كتاب ها را با دست تكثیر می كردند. در آتن، اسكندریه و روم،عده ای از نسّاخان، شاهكارهای ادبی را استنساخ می كردند و این كار در سراسر قرونوسطی ادامه داشت. كتاب به اندازه ای گرانبها بود كه تعداد كمی از مردم تواناییتهیه آن را داشتند. مسلمین، راز تولید كاغذ را از چینی ها آموخته بودند.
منشا هنر چاپ را باید در چین جست وجو كرد، گرچه اشپیل فوگل در كتاب خود هیچ اشارهای به نقش مشرق زمین و به طور اخص، چین در ابداع چاپ ننموده است و آن را ازمهمترین ابداعات فناوری تمدن غربی می شمارد، اما بسیاری از مورخان و نویسندگانهمانند هنری لوكاس، نقش چین را در چاپ نادیده نگرفته اند و بر این باورند كه اینهنر از چین به اروپای غربی رسیده است. به این ترتیب، مراحل تحول چاپ در هاله ای ازابهام قرار دارد، اما براساس آنچه عبدالحسن آذرنگ در كتاب خود می نویسد: «در حدودسال ۱۰۴۰ میلادی، كیمیاگری چینی به نام «پی شنگ» از گل و نوعی چسب مخصوص، تركیبیبه وجود آورد و با آن حروفی متحرك ساخت و سپس این حروف را پخته و سفت كرد. پی شنگحروف را كنار هم قرار می داد و با وسیله ای فلزی محكم می كرد و بر روی آن مخلوطیاز رزین، موم و خاكستر می مالید و صفحه حروف را به آرامی حرارت می داد. پس ازانتقال نقش صفحه بر كاغذ و تكثیر آن، باز حروف را به آرامی حرارت می داد و از همجدا می كرد كه این ابتكار پی شنگ را راه حل حروفچینی با حروف متحرك می دانند».
در هر صورت ورود واژه چاپ به زبان فارسی را به اواخر قرن هفتم هجری و به زمانسلطنت گیخاتوخان پسر اباقاخان مغول نسبت می دهند و آن پول كاغذی بوده كه به آن چاویا كااو (Cao) می گفتند. برخی هم برآنندكه واژه چاپ، همان چهاپ یا چهاپه كه در زبان هندی به مفهوم مهری بوده كه بر رویپارچه می زدند و آن را منقوش می ساختند، بوده است.
در سال ۱۶۴۰ میلادی در دوره صفویه، بازرگانی ارمنی كه از ارامنه ساكن آمستردامبود، دستگاه چاپی را با حروف ارمنی خریداری و به جلفای اصفهان وارد كرد. به دنبالآن، عده ای از بزرگان و پادشاهان صفوی به فكر ایجاد چاپخانه با حروف فارسی و عربیافتادند كه پس از چندی به فراموشی سپرده شد تا دوران عباس میرزای نایب السلطنه كهاولین چاپخانه سربی با حروف فارسی و عربی توسط میرزا زین العابدین در تبریز دائرشد و اولین كتاب منتشرشده آن، رساله جهادیه میرزاعیسی خان قائم مقام بود كه در سال۱۲۳۳ در جریان جنگ ایران و روسیه و پس از عهدنامه گلستان به چاپ رسید. این رسالهحاوی فتاوای جهاد علمای آن زمان بود. در همین چاپخانه كتاب «مآثرالسلطانیه» و بعضیكتب دیگر از جمله «رساله آبله كوبی» به طبع رسیده است.
اما این چاپخانه نیز در سال ۱۲۴۵ تعطیل شد. در آن زمان هنوز واژه چاپ متداول نشدهبود و به این خاطر آن را باسمه خانه، بصمه خانه و مطبعه و دارالطباعه و دارالطبعمی نامیدند.
اما قدیمی ترین كتابی كه به زبان فارسی در جهان به طبع رسیده است، دو كتاب به نامهای «داستان مسیح» و «داستان سن پیدرو» است كه هر دو با ترجمه لاتین در سال۱۶۳۹(۱۰۹۴ هجری) یعنی یازده سال پس از وفات شاه عباس اول در شهر «لیدن» توسط فردیبه نام Ludovico ce dieuطبع شده است. همین شخص صفحاتی چند از ترجمه انجیل به زبان فارسی را هم به چاپرسانده است. كتاب های فارسی پیش از اینكه در ایران به چاپ برسد در ممالك هندوستان،عثمانی، مصر و شهرهای اروپایی به چاپ رسیده است. در هندوستان توسط ماموران انگلیسیمقیم كلكته، نخستین چاپخانه برای طبع كتب فارسی در ۱۲۲۵ دائر شد. از قدیمی ترینكتاب های فارسی چاپ عثمانی، «فرهنگ شعوری» است كه در سال ۱۲۵۵هجری چاپ شده است. درمصر(مطبعه بولاق) هم كتب فارسی چاپ می كرده اند كه اولین كتاب به نام «مفاتیحالدریهفی اثبات القوانین الدریه» در سال ۱۲۴۲ از چاپ خارج شده است. دیگر از كتاب هاییكه در آنجا چاپ شده است، یكی «گلستان سعدی» و دیگر «پندنامه عطار» است كه هر دو درسال ۱۲۴۴ به چاپ رسید. در شهرهای اروپایی مانند لندن، رم، پاریس، ونیز، لیدن،پطرزبورگ و... نیز كتب فارسی به نفاست به چاپ رسیده است.
پس از عباس میرزا، میرزازین العابدین استاد چاپ در سال ۱۲۴۰ به فرمان فتحعلیشاه بهتهران فراخوانده شد تا به كمك منوچهرخان معتمدالدوله، اولین چاپخانه سربیدارالخلافه را راه بیندازد. كتاب «محرق القلوب» از آثار آن است. نخستین كتاب چاپسنگی تهران، «معجم» است كه در ۱۲۵۹ به چاپ رسید. چاپ سنگی هم مانند چاپ حروفی وسربی، اول در تبریز به دستور عباس میرزا و همت میرزاصالح شیرازی از روسیه به تبریزوارد شد و آغاز به كار كرد. اولین كتاب هایی كه توسط چاپ سنگی به چاپ رسید، قرآنیبه خط میرزا حسین خوشنویس معروف، به سال ۱۲۵۰ بود و از دیگر كتاب ها می توان به«زادالمعاد» تالیف علامه محمدباقر مجلسی چاپ شده در ۱۲۵۱ق و «حدیقه الشیعه»ملااحمد مقدس اردبیلی در سال ۱۲۶۰ق اشاره كرد.
پس از مدت ها امیركبیر روزنامه وقایع اتفاقیه را كه پس از قتل او روزنامه دولتعلیه ایران و سپس به نام ایران نامیده شد، منتشر كرد.
فرمان ها و دستورات شاه و وقایع و حوادث هر هفته كه غالباً مربوط به دستگاه سلطنتبود، در آن روزنامه چاپ می شد و در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه، این روزنامه بهوسیله میرزاابوالحسن خان صنیع الملك نقاش باشی، مصور گردید.
ناصرالدین شاه در سفر اول خود به اروپا، هنگام بازگشت به ایران یك دستگاه چاپخانهسربی با حروف فارسی و لاتین خرید و به ایران فرستاد. این چاپخانه مدتی به علتنبودن سرپرست و حروفچین معطل ماند تا آنكه در سال ۱۲۹۲ هجری، بارون لویی دونرمانفرانسوی از ناصرالدین شاه امتیاز روزنامه لاپاتری را به زبان فرانسه گرفت وچاپخانه به وسیله او به كار افتاد. در این دوره، چاپخانه های دیگری در تبریز وبوشهر و اصفهان دائر شد و روزنامه هایی از قبیل روزنامه ملتی و روزنامه علمی ومریخ انتشار یافت. در شیراز، یك روزنامه نیمه فارسی و نیمه عربی به وسیله طبیبمخصوص ظل السطلان در حدود سال ۱۲۸۹ هجری تاسیس شد كه بعداً فقط به فارسی منتشر میشد. توجه ناصرالدین شاه به امر تاریخ نویسی و ترغیب نویسندگانی چون رضاقلی خانهدایت و محمدحسن خان صنیع الدوله و لسان الملك سپهر به نوشتن كتب تاریخی، یك امرطبیعی بود زیرا او می خواست حوادث دوران سلطنت قاجاریه- خاصه وقایع دوره سلطنتخودش- را در كتاب ها ثبت و ضبط كند.
كتب سنگی را در ایران، معمولاً بیش از ۷۰۰ یا ۸۰۰ نسخه چاپ نمی كردند، چراكه سنگچاپ بیش از این قابلیت استنساخ نداشته است، اگرچه «اكمال الدین» شیخ صدوق(تهران۱۳۰۱) را در یكهزار و هشتاد جلد به چاپ رسانده بودند. خطی كه در نوشتن كتاب برایچاپ سنگی به كار می رفت، بیشتر خط نسخ و نستعلیق و گاه شكسته بود. كاغذی كه برایچاپ استفاده می شد غالباً كاغذ روسی و روزنامه بود و گاه كاغذهای فرنگی كه از طریقخلیج فارس وارد می شد مورد استفاده قرار می گرفت. كاغذ آبی رنگ در بعضی از كتابهایی كه می خواستند صورت تزئینی داشته باشد به كار می رفت نظیر «منتخب دیوان كبیرشمس» كه به نام «شمس الحقایق»(تهران ۱۲۸۰) طبع شده است و نیز مرسوم بود كه در چاپبعضی از كتب، كاغذهای رنگارنگ به كار برند؛ یعنی هر چند صفحه را به یك رنگ مخصوصیچاپ می كردند؛ مانند «دیوان انوری» كه در سال ۱۲۶۴ در دارالطباعه دارالسلطنه تبریزچاپ شده است و ده رنگ كاغذ در آن استفاده شده است و اشخاص خیری كه بانی انتشار میشدند، آن را وقف عام می ساختند تا نسخ آن كتاب تماماً به كسانی كه استحقاق دارندمجاناً داده شود.
بنا بر آنچه گفته شد، با ورود چاپ و طراحی سنگی، چاپ حروفی و سربی به مدت ۲۲ سال در حاشیهقرار گرفت تا اینكه در اواخر قرن سیزدهم قمری، چاپ سربی در اغلب شهرهای بزرگ مانندتبریز، تهران، اصفهان، مشهد، رشت و چند شهر دیگر رواج یافت و تا پیروزی انقلاب،تنها روش چاپ در كشورمان محسوب می شد. با ورود كامپیوتر به كشور در دهه ۱۳۶۰ش اینوسیله برای حروفچینی و صفحه آرایی مورد استفاده قرار گرفت و فعالیت در حوزه نشر رابسیار تسریع و تسهیل كرد.
و در نهایت آنكه حروفچینی سربی چه به صورت دستی و چه حتی با دستگاه های سطرچین، ازحدود آغاز دهه ۱۳۷۰ روبه انقراض كامل نهاد.سیر تحولی و رشددگرگونی در چاپ و نشر ، پس از گوتنبرگ روندی کندداشت و تا سده هفدهم میلادی تغییر عمده ای در آن رخ نداد. در این قرن ، یوهانرینمان است که در آوگسبورگ آلمان ، پس از آشنایی با چاپ به نشر کتاب روی آورد وحدود 200 کتاب منتشرساخت. از سده هفدهم به بعد انقلاب صنعتی باعث و بانی پیشرفت‌هایعظیمی در متون چاپ شد. در سده هجدهم ، چاپ به رشد تدریجی خود ادامه داد و در اینقرن ، آمریکا به عنوان کانونی تازه اما پرتوان وارد صحنه نشر جهان شد و تاثیربسزایی در پیشرفت و نوآوریهای نشر داشت. در قرن نوزدهم ، تحولات چاپ و نشر کتاب بهحدی سرعت و کیفیت چاپ را افزایش داد که این قرن را عصر جدید کتاب نامیدند. در قرنبیستم ، عواملی بر چاپ تاثیر گذاشتند که مهم ترین آنها به این شرح هستند:
1. سرمایه کافی ناشران
2. دانش فنی و مهارتهای تخصصی
3. علاقه و دلبستگی فرهنگی
4. آرمانها و اهداف
5. مناسبات خوب
6. مخاطره پذیری و عامل بسیار مهم دیگر در این سده ، رواج کامپیوتر و ظهور پدیدهنشر رومیزی و همین طور انقلاب الکترونیک است.
کاربرد کامپیوتر ، چاپ را همانند فعالیتهای دیگر ، به خود وابسته کرده است.امکانات فراوان کامپیوتری برای چاپ و نشر کتاب به حدی است که تصور وابستگی نام چاپبه کامپیوتر پذیرفتنی تر است تا چاپ بدون کامپیوتر. امروزه فعالیت‌های اساسی وعمده چاپ در یک جا جمع شده است و اصطلاح نشر رومیزی (desktop publishing) را بر آن نهادند.