سال چگونه نو می‌شود؟ زمان سال تحویل
سال چگونه نو می‌شود؟
ساعت 20 و 27 دقیقه و 7 ثانیه پنجشنبه بیست و نهم اسفند 1392، سال نوی هجری شمسی فرا می‌رسد؛ درست با گذر ظاهری خورشید از نقطه‌ای به نام اعتدال بهاری در آسمان. پیشینیان ما که تقویم امروزی ما حاصل دسترنج آنهاست، تصور می‌کردند زمین مرکز عالم است و خورشید به دور آن می‌چرخد.
این تصور در محاسبه تقویم و گاهشماری خللی ایجاد نمی کند و به همین دلیل با این که می دانیم زمین به دور خورشید می چرخد، با پسوند «ظاهری»، حرکت خورشید در آسمان را شرح می دهیم.
گویی خودروی پرسرعت در حال حرکت را ثابت فرض کنیم و تصور کنیم جاده زیر چرخ های خودرو در حال حرکت در جهت عکس است. برای شناخت چگونگی نو شدن سال و حرکت ظاهری خورشید باید ابتدا نظم حرکت زمین و خورشید را بخوبی بشناسیم.
انحراف محور زمین
هر جای نیمکره شمالی که باشیم (غیر از نواحی قطبی که خورشید شش ماه یکبار طلوع و غروب می کند) اگر هر روز، مکان طلوع و غروب خورشید را بر افق نشانه بگذاریم از نظمی خاص آگاه می شویم؛ خورشید در طولانی ترین روز سال، یکم تیر، از شمال شرق طلوع و در شمال غرب غروب می کند و در کوتاه ترین روز سال (مصادف با شب یلدا) از جنوب شرق طلوع و در جنوب غرب غروب می کند. با علامت گذاری روی افق متوجه می شویم خورشید در نهایت 5 / 23 درجه از نقطه دقیق شرق در افق به سمت شمال در ابتدای تابستان و در نهایت 5 / 23 درجه از نقطه دقیق شرق در افق به سمت جنوب در ابتدای زمستان طلوع می کند و به همین ترتیب و فاصله زاویه ای در غرب غروب می کند، اما این 5 / 23 درجه از کجا نشات می گیرد؟ زاویه بین محور گردش زمین به دور خودش با صفحه ای که زمین به دور خورشید می چرخد، 5 / 23 درجه از حالت عمود انحراف دارد. این انحراف که بازمانده حرکات و برخورد اجرام در ابتدای پیدایش منظومه شمسی حدود 5 میلیارد سال پیش است، سبب رخداد پدیده های بسیاری در زمین شده است؛ نابرابری طول روز و شب در یک سال، تفاوت فصول در دو نیمکره شمالی و جنوبی و همچنین تغییر زاویه تابش خورشید طی یک سال که به تغییر فصول منجر می شود.
همان طور که اشاره شد، تغییر زاویه تابش خورشید در نهایت 5 / 23 درجه به سوی شمال یا به سوی جنوب است، پس اختلاف زاویه تابش خورشید در یکم تیر (ابتدای تابستان) نسبت به یکم دی (ابتدای زمستان) دو برابر این مقدار یعنی 47 درجه است. علاوه بر این، به علت انحراف محور چرخش زمین، خورشید در تابستان مسافت بیشتری را در آسمان می پیماید و حضور بیشتری دارد تا زمستان. نتیجه این که همین تفاوت 47 درجه ای تابش خورشید سبب می شود زمانی گرما و زمانی سرما بر نیمکره شمالی چیره شود. فراموش نکنیم به دلیل انحراف محور زمین در نیمکره جنوبی، تمام آنچه اشاره شد برعکس اتفاق می افتد و در این نیمکره، شب یلدای ما برابر با آغاز تابستان و روز نخست سال هجری شمسی، روز اول پاییز آنها خواهد بود و نه بهار!
حرکت در زمینه ستاره ای
حتما شنیده اید می گویند خورشید این ماه در این برج قرار گرفته است! همان طور که ابتدا اشاره کردیم، پیشینیان تصور می کردند زمین ثابت است و خورشید به دور آن می چرخد. به همین علت، زمانی که زمین در گردش سالانه خود جابه جا می شد و جایگاه خورشید نسبت به ستاره های دوردست تغییر می کرد، می پنداشتند خورشید در حال گذر از میان ستاره هاست. در آن زمان به ظاهر خورشید از میان 12 صورت فلکی یا برج می گذشت و خورشید از دید زمینی ها در هر برج که قرار داشت، نام آن برج را بر آن ماه می نهادند. نتیجه آن که مسیر حرکت ظاهری خورشید (که امروزه می دانیم ناشی از حرکت زمین به دور خورشید است) در آسمان را «دائره البروج» می نامیدند. به دلیل انحراف محور زمین، زمانی که امتداد استوای زمین در آسمان کشیده می شد و بر کره آسمان مداری به نام «استوای سماوی» (استوای آسمانی) به ظاهر شکل می گرفت، این دو مدار (دائره البروج و استوای سماوی) با هم 5 / 23 درجه اختلاف زاویه داشتند و به همین علت فقط دوبار در سال این دو مدار همدیگر را قطع می کردند. نقطه تقاطع این دو مدار، این معنا را می دهد که خورشید در حرکت ظاهری سالانه خود در آسمان، در دو شبانه روز در امتداد استوای زمین اقامت می کند. به عبارتی، درست از شرق طلوع و از غرب غروب می کند و اعتدال رعایت می شود. نام نقطه ای را که خورشید پا به بهار و روز های طولانی تر می گذاشت، اعتدال بهاری گذاشتند و نام نقطه دیگر را که خورشید پا به پاییز و روزهای کوتاه تر می گذاشت، اعتدال پاییزی.
تحویل سال
مبنای نو شدن سال در تقویم هجری شمسی، گذر ظاهری خورشید از نقطه اعتدال بهاری است. چون زمین، جدای از حرکت وضعی (چرخش به دور خود) و انتقالی (گردش به دور خورشید)، حرکات ریز دیگری مانند حرکت ترقصی (مانند فرفره، محور زمین در آسمان جابه جا می شود و یک دور کامل آن حدود 26 هزار سال طول می کشد) دارد، هر سال لحظه تحویل سال یا همان طور که اشاره شد گذر ظاهری خورشید از نقطه اعتدال بهاری مورد محاسبه و استخراج قرار می گیرد. به این ترتیب است که تقویم هجری شمسی را دقیق ترین تقویم در میان تمام تقویم های بشری می دانند؛ چراکه با وجود نظم بسیار، لحظه تحویل سال با دقت ثانیه استخراج می شود و همیشه آغاز سال، با آغاز واقعی بهار منطبق است.
