معماري پهلوي
معماري پهلوي
آهن و شيشه، معماري پهلوي را دگرگون کرد
مواد و مصالح ساختماني در هر دوره از تاريخ معماري ايران، سبک و سياق و شکل خاصي به معماري بخشيده به گونه اي که در صورت بررسي مواد و مصالح بناهاي متعلق به دوره هاي مختلف تاريخي، مي توان ميزان دسترسي معماران و استادکاران به امکانات ساخت و احداث بنا را مورد بررسي قرار داد.
«علي رضا بهرمان» کارشناس ارشد مرمت و استاد دانشگاه که در پروژه هاي بزرگي مانند کارگاه مرمت کاخ شهرباني، مسجد سپهسالار، مرمت سنگ و تزيينات بنا را برعهده داشته در حوزه تزيينات معماري بناهاي تاريخي متخصص است در مورد تزيينات و مواد و مصالح به کار رفته شده در معماري دوران قاجار و پهلوي اول مي گويد:
* آغاز معماري ايران به چه دوره اي بر مي گردد؟
- ايرانيان به لحاظ شرايط اقليمي ويژه کشور اغلب براي ساخت بناها از مصالح و مواد مقاوم بهره مي گرفتند و بر همين اساس در زمينه ساخت بناها تبحر کافي پيدا کردند و به سرعت توانستند به هنر معماري در معناي واقعي آن دسترسي پيدا کنند. چنانچه آثار و ابنيه تاريخي به جاي مانده از تاريخ کهن ايران مانند چغازنبيل نشاني از اين حکايت است. همچنين در دوره هاي پارتي و ساساني سبک و سياق معماري سنگي به شناخت بهتر مواد و ساخت بناهاي عظيم، طاق ها و کتيبه ها منجر شد که اين روند در اواخر دوره ساساني به شکل کاملي بروز پيدا کرد. با آغاز دوره اسلامي روند معماري ايران پوياتر شد تا جايي که در دوره سلجوقي، با تکميل شدن مباحث سازه اي، معمارها فرصت پيدا کردند تا از آجر، ملاط و تزيينات در ساخت بناها استفاده کنند که اين هنر به ويژه در دوران اسلامي، در سطوح عالي آن به چشم مي خورد. در اواخر دوره مغول اطلاعات مربوط به سازه و بنا تکميل و معماري بنا از نظر فضاها کامل شد و بناهاي به جا مانده از اين دوره به عنوان يکي از کامل ترين نمونه هاي فضاهاي معماري شهري، جلوه گر شد. پس از مغول و در دوران تيموريان کاشيکاري با سبک و سياق کاشي معرق و به شکل بي نظير به کار گرفته شد که اين سبک در دوره صفويه نيز ادامه پيدا کرد، در اين دوره سرعت ساخت و ساز استفاده از کاشيکاري هفت رنگ را جايگزين استفاده از کاشي هاي معرق کرد.
* در دوره قاجار با چه شکل خاصي از معماري و تزيينات بنا روبرو هستيم؟
- سبک هاي آذري و اصفهاني که به ويژه در دوران صفويه و با استفاده از کاشي هاي هفت رنگ و لعاب هاي رنگارنگ معمول بود، به دوران قاجار نيز راه يافت و به ويژه بهره گيري از سبک اصفهاني در بناهاي عام المنفعه و مذهبي کاملا مشهود بود.
در دوره هاي مياني قاجار، تحولات جهاني و گسترش صنعت در جهان بر بخش هايي از معماري ايران تاثير گذاشت به طوري که با آغاز قرن 19 نوعي آميختگي معماري اصيل ايراني با معماري مدرن، به چشم مي خورد.
اختراع ماشين و احداث کارخانه ها، توليد انبوه و به دنبال آن توليد مواد و مصالح جديد ساختماني از جمله آهن را به دنبال داشت، که با توليد آهن به طور انبوه، معماران از اين ماده جديد در ساخت و ساز و احداث بناها استفاده کردند.
* حضور معماري مدرن و تلفيق آن در معماري کهن ايراني تا چه ميزان بر هويت معماري ايراني تاثير گذاشت و آيا در اين دوره بناهايي را مي توان شاهد بود، که هنوز تاثير معماري اصيل ايراني بر ساختارشان به طور کامل ديده شود؟
- معماري مدرن به راحتي در زواياي معماري کهن ايراني رخنه کرد به طوري که در معماري بناهاي دوران قاجار تاثير اين سبک معماري به وضوح ديده مي شود، اما به هر حال تاثير معماري مدرن بر بناهاي سنتي، همچون ساير بناها نبود. براي مثال مي توان از مسجد سپهسالار نام برد که هر چند ساخت آن به اواسط دوره قاجار و تاثير معماري مدرن بر معماري آن روز ايران باز مي گردد، اما بناي مسجد، در قالب يک مکان مذهبي، نمايانگر ارزش هاي معماري اسلامي و ايراني است. هر چند مسجد سپهسالار براساس طرح ها و نقشه هاي يکي از نخستين فارغ التحصيلان ايراني در حوزه معماري از اروپا ساخته شد اما در اين بنا سبک اصفهاني با تزيينات اسلامي قابل مشاهده است.
* تغيير در ساخت و ساز بناهاي جديد در دوره قاجار چگونه به وجود آمد؟
- تغيير در مواد و مصالح معماري، تغيير در شکل و ساختار معماري بناها را در اين دوره به دنبال داشت. به گونه اي که با توجه به تغييرات ايجاد شده در عصر صنعت و نياز به امکانات جديد شهري، ساخت برخي از بناها از جمله ايستگاه هاي راه آهن، نمايشگاه ها و کارخانه ها از سوي معماران مورد توجه قرار گرفت.
* تلفيق سبک معماري کهن ايران و معماري مدرن چگونه صورت گرفت؟
- به دنبال سفر شاهان قاجار به اروپا به علاقه آنان به ساخت بناهايي مشابه آنچه در فرنگ ديده بودند، منجر شد و پس از آن معماران ايراني با بهره گيري از تصوير کارت پستال هايي که شاهان قاجار از بناهاي اروپايي به ايران آورده بودند، بناهايي را احداث کردند که نشانگر تلفيقي از معماري کهن ايران و معماري مدرن اروپايي بود. به ويژه در دوره اميرکبير، نخست وزير اصلاح طلب دربار قاجار با نگرش هاي نورپردازانه تحولاتي در سيماي شهر تهران به وجود آورد، که از جمله اين تحولات مي توان به سامان دهي ميدان ارگ و احداث ميدان توپخانه و بناهاي جديد اشاره کرد.
* وضعيت معماري اواخر دوران قاجار به چه شکل بود؟
_ در اواخر دوران قاجاريه حضور معماري اروپايي در فضاها و در تمامي بخش هاي ساختمان ها به چشم مي خورد. معماران اروپايي در اين دوران به ساخت بناهايي در ايران پرداختند که شکل ظاهري و معماري آن با بناهاي پيشين ساخته شده در ايران متفاوت بود. در اواخر دوران قاجار و به ويژه با به قدرت رسيدن رضاخان استفاده از مواد و مصالح جديد که در اروپا رايج بود، جايگاه ويژه اي در معماري پيدا کرد که پس از پنج سال و با تشويق و حمايت رضاخان معماران ايراني از اين مواد و مصالح جديد براي ساخت و احداث بناها استفاده کردند.
* در دوران حضور رضاخان در ايران چه شکل خاصي از معماري در بناهاي ساخته شده در آن دوران به چشم مي خورد؟
_ در دوره رضا شاه با توجه به نگرش هايي که وي به سيستم اداري و حکومتي در ايران داشت، تلاش شد سامان دهي شکل اداري حکومتي ايران منطبق با اشکال موجود در اروپا باشد. در نخستين گام احداث ساختمان هايي که پاسخگوي شرايط جديد اداري باشند در قالب سه نوع متفاوت کاربري اداري، آموزشي و صنعتي مورد توجه قرار گرفت.
* چه بناهاي خاصي در دوره رضا شاهي که نمايانگر شکل اداري جديد در ايران است، به وجود آمد؟
_ احداث کارخانه هاي مختلف از جمله کارخانه نساجي در دوره رضا شاهي و ديگر بناهاي اداري، شکل خاصي از معماري و استفاده از مواد و مصالح اروپايي را به دنبال داشت، به خصوص حضور سبک نئوکلاسيک در اين دوره در احداث بناها مشهود است و از آنجا که در اين دوره براساس اعتقادات ناسيوناليستي سران حکومتي، بازگشت به معماري دوران پرشکوه تاريخ ايران از جمله دوره هخامنشي و ساساني مد نظر قرار گرفت. براي مثال يکي از شرط هاي گزينش طرح هاي ارايه شده از سوي معماري براي ساخت بناهاي اداري و دولتي در اين دوره ميزان توجه به عناصر معماري تزييني دوران پيش از اسلام و به ويژه دوره هخامنشي و ساساني بود.
* چه بناهاي شاخصي از دوران حکومت رضاخان و با توجه به اصول معماري نئوکلاسيک (تلفيقي) در ايران به جاي مانده است؟
_ کاخ شهرباني سابق، اداره پست، ساختمان شرکت نفت ايران و انگليس و ساختمان بانک ملي، به عنوان بناهاي شاخص به جاي مانده از معماري دوران رضاشاهي مطرح هستند.
* در دوره پهلوي دوم چه شکل خاصي از معماري به چشم مي خورد؟
_ در دوران پهلوي دوم وجود مصالح جديد ساختمان سازي در ايران و به ويژه کاربرد سيمان که تا آن زمان ماده اي ناشناخته بود، امکانات ويژه اي را در زمينه احداث بناها در اختيار معماران قرار داد. سيمان از سال 1305 از ساير کشورها به ايران وارد شد که در سال 1312 و با توجه به نياز توليد سيمان در داخل کشور نخستين کارخانه سيمان در ايران احداث شد.
* استفاده از مواد و مصالح جديد و به ويژه سيمان چه امکانات ويژه اي را در اختيار معماران قرار داد؟
_ اين ماده به سرعت از سوي معماران، استادکاران و مهندسان ايراني مورد توجه قرار گرفت به گونه اي که در سال 1313 و تنها يک سال پس از احداث کارخانه سيمان، شيوه هاي مختلفي براي استفاده از اين ماده ساختماني از سوي معماران ابداع شد و همچنين اين ماده در احداث تنديس ها و مجسمه ها، بناهاي دولتي و اداري از جمله کاخ شهرباني مورد استفاده قرار گرفت.
* استفاده از شيشه چه تغييراتي را در معماري ايران به وجود آورد؟
_ در قرن 19، در اروپا و به لحاظ نياز شديد معماري به ساخت فضاهاي گسترده مثل نمايشگاه ها ديگر استفاده از مواد و مصالح سنگي يا آجري پاسخگو نبود بنابراين ضرورت ساخت سقف ها و سازه هاي فلزي از سوي معماران مورد توجه قرار گرفت که به منظور استفاده از پوشش هاي سبک براي پوشاندن اين سازه هاي فلزي، شيشه به عنوان ماده اي مقاوم از سوي معماران اروپايي مورد استقبال قرار گرفت.
در اوايل قرن 19، توليد شيشه به شکل انبوه و صنعتي آن در اروپا آغاز شد و پس از مدتي رضاخان، به منظور استفاده از شيشه در ساخت بناهاي جديد، کارخانه شيشه و بلور کرج را احداث کرد. در همين دوران استفاده از سنگ نيز از سوي معماران مورد توجه قرار گرفت.
* بهره گيري از سنگ به عنوان يکي از مصالح ساختماني که از گذشته نيز توسط معماران به کار گرفته مي شد در دوره پهلوي اول در معماري بناها چگونه مورد استفاده قرار گرفت؟
_ در دوره پهلوي اول، بهره گيري از برخي مواد و مصالح ساختماني که از گذشته نيز معمول بود، بار ديگر از سوي معماران و استادکاران مورد توجه قرار گرفت به ويژه در دوره پهلوي اول و بازگشت به سبک معماري دوران هخامنشي و ساساني، استفاده از سنگ در بناهاي اين دوره مشهود است، ساختمان سينگر که در امتداد خيابان سعدي به سمت ميدان امام خميني قرار گرفته است به عنوان يکي از بناهاي شاخص که در احداث آن به استفاده از سنگ توجه شده، مطرح است.
* پرداختن به نماي داخلي بنا در دوران قاجار به چه صورت انجام مي شد؟
_ در زمينه تزيينات معماري نماي داخلي بناها، در اوايل دوران قاجار استفاده از گچ بري و کاشيکاري در نماهاي داخلي بناها مشهود است، اما با عبور از اين دوره به ويژه با ورود به دوران پهلوي اول و دوم، استفاده از تزيينات پيچيده در فضاسازي داخلي کاهش پيدا مي کند تغيير در ميزان به کار بردن تزيينات داخلي بنا، با توجه به افزايش سرعت ساخت و ساز و استفاده از مواد و مصالح جديد در احداث بناها، به وجود آمد. براي مثال در کاخ شهرباني استفاده از گچ بري تنها در سرستون هاي بنا ديده مي شود
