نگاهي به آيين هاي نوروزي در استان سمنان

هر سال وقتي در آستانه سال جديد قرار مي گيريم اگر خانه تكاني پيش از عيد،خريد تنقلات و شيريني جات، ديد و بازديد اقوام ، شادي هاي ايام نوروز و به خصوص عيدي گرفتن از بزرگترها كه همگي بخشي از آيين هاي نوروز است نباشد، عيد آن سال انگار چيزي كم دارد.

در همه جاي سرزمين باستاني ايران، ايام نوروز به شيوه اي خاص گرامي داشته مي شود كه گاهي در برخي نقاط بسيار شبيه و گاهي بسيار متفاوت است اما در بطن همه اين آيين ها، روح شادي و روشنايي نهفته است كه با ايران و ايراني قرابتي ديرينه دارد.

در استان پهناور سمنان كه از نظر وسعت ششمين استان كشور است نيز مردم در شهرستان هاي مختلف اين استان به روش هاي مختلف به استقبال سال جديد مي روند كه نوروز خواني، كاشت سبزه، چهارشنبه سوري، عيدانه و ... از جمله آيين هاي مردم اين استان در اين ايام است.

با توجه به اينكه آشنايي با پيشينه و قوميتها در استان سمنان براي شناخت هر چه بهتر آيين هاي نوروزي در اين استان موثر است، به معرفي اجمالي سمنان پرداخته مي شود: سمنان در دوره بعد از اسلام جزو سزمين تاريخي قومس ( كومش) به شمار مي آمد.

نام جغرافيايي قومس تا اواخر دوران قاجاريه بر سر زبان ها بود، در سال 1340 از نظر تقسيمات كشوري به نام فرمانداري كل سمنان نامگذاري شد و بعد ها در سال 1355 به استان سمنان تبديل شد كه در حال حاضر داراي پنج شهرستان به نام هاي سمنان، شاهرود، گرمسار، دامغان و مهديشهر است.

اين استان محل سكونت ايلات و اقوام مختلفي همچون ايل سنگسري، اليكايي،هداوند، چوداري،اصانلو و...است.

بيشتر ساكنين اين استان به لحاظ قوميت فارس بوده اما بنابه دلايل تاريخي اقوام مختلف ترك،كرد،بلوچ،عرب و....ازگذشته هاي دور تاكنون دراين منطقه ساكن شده اند.

زبان عمده سكنه اين استان فارسي بالهجه ها و گويش هاي مختلف محلي است در سمنان و توابع آن گويش سمناني و سنگسري، در گرمسار تركي زنجاني و در شاهرود گويش شاهرودي رواج دارد.

آيين هاي نوروزي در اين استان به دو بخش پيش و پس از نوروز تقسيم مي شود و در اين گزارش نيز به معرفي آيين هاي نوروزي در استان سمنان كه توسط 'حميد رضا حسني' كارشناس پژوهشهاي مردم شناسي سازمان ميراث فرهنگي، گردشگري و صنايع دستي استان سمنان جمع آوري شده است، پرداخته مي شود.

* نوروزخواني:

يكي از آداب استقبال از نوروز در استان سمنان نوروزخواني است،اين آيين كه درگذشته رواج بيشتري داشته بيشتر از نيمه دوم اسفندماه آغاز مي شود.
نوروزخوانان بصورت فردي و يا درگروه هاي دو و سه نفره درمحله هاي شهر و روستا گردش كرده و با خواندن ابياتي فرارسيدن نوروز باستاني را نويد مي دهند.
صدسلام وسي عليك صاحب خانه سلام عليك
سلام من بگيرعليك ازجانب مُلا بيگ
نوروزسلطان آمده گُل درگلستان آمده
مژده دهيدبه دوستان نوروزسلطان آمده
بهارآمد، بهارآمدخوش آمد علي باذوالفقارآمدخوش آمد


نكته جالب اينجاست كه درميان ابيات و اشعار نوروزخواني در استان سمنان، مضاميني در ارتباط با مدح مولا علي (ع)و ديگر امامان وجود دارد.
مرسوم است كه صاحبخانه اقلامي چون برنج،شيريني،نقل،گردو و يا وجه نقد به نوروز خوانان هديه داده و وي نيز در مقابل براي سلامتي اهل خانه و برآورده شدن حاجات آنان دعا مي كند.

* كاشت سبزه:
يكي ديگر از آيين هاي استقبال از بهار در استان سمنان، روياندن دانه گندم ،جو، عدس، شاهي و.... براي تهيه سبزه نوروزي است،زنان كدبانو سبزه را در ظروف مختلف و يا بر روي كوزه هاي گلي سبز مي كنند.
در شهر سمنان و برخي ديگر نقاط نهادن پياز گُل نرگس، سير و سُنبل در ميان كوزه هاي حفره دار مرسوم است.
*پخت سمنو:
از ديگر آيين هاي نوروزي در اين استان پخت سمنو در روزهاي پاياني سال است، آداب و رسوم مربوط به پخت سمنو در شهرهاي سمنان و مهديشهر به نسبت ديگر نقاط چشمگيرتر است.
كار تهيه سمنو اغلب با همياري زنان فاميل و يا محله صورت مي گيرد، برپايي مجلس روضه حضرت زهرا (س) و ذكر دعا و نيايش در هنگام پخت سمنو متداول بوده و بسياري از خانواده ها نيز بنابر نذر خود همه ساله اقدام به پخت سمنو و تقسيم آن بين آشنايان و اهل محل مي كنند.
* خانه تكاني:
با نزديك شدن سال نو اهالي اقدام به شستشو اثاثيه منزل ،فرش و... كرده و با پاكيزگي به استقبال از بهار طبيعت مي روند.
در برخي نقاط شهري و روستايي اين استان، زنان با تهيه دوغابي ازگل قرمز و يا سفيدرنگ به تجديد نماي ديوارهاي گلي خانه مي پردازند.
درشهرمُجن، روستاي هيكو و مناطق خطيركوه،كالپوش،كوه زر و خوارتوران مي توان تصاوير زيبايي از آيين استقبال از نوروز را در روزهاي پاياني سال مشاهده كرد.

* چهارشنبه سوري:

در غروب آخرين چهارشنبه سال نوجوانان با افروختن چند تَل آتش با شادي از روي آن پريده و مي گويند: 'زردي من از تو/ سرخي تو از من/ غم برو شادي بيا/ محنت برو روزي بيا/ نمد برو قالي بيا'
از ديگر آداب اين شب رسم 'فالگوش' است كه بنابر آن برخي افراد حاجت مند با فالگوش ايستادن درمحل گذر و يا ساير محل ها، براساس شنيده هاي خود برآورده شدن حاجتشان را تعبير مي كنند.
رسم 'شال اندازي' نيز در برخي روستاهاي گرمسار و منطقه كالپوش شاهرود در اين شب انجام مي شود، براي اين منظور جوانان شال خود را درخانه هاي اهل محل انداخته و به انتظار مي نشينند، صاحب هر خانه با ديدن شال مقداري ميوه، شيريني، نقل و ... در ميان شال نهاده و به صاحبش مي دهد.
در ديگر نقاط، جوانان با پوشاندن چهره خود و اجراي رسم 'قاشق زني' به درخانه ها رفته وبا زدن مداوم قاشق به كاسه فلزي صاحب خانه را از حضور خود براي دريافت هديه مطلع مي كنند.
انجام بازي هاي محلي، شكستن كوزه به نشانه رفع بلا، پخت آش در آخرين چهارشنبه سال به نيت طلب حاجت و بخت گشايي و نيز تهيه سبزي پلو و ياخورش سبزي براي شام از ديگر آداب اين شب درنقاط مختلف استان است.

*عَلَفه (عرفه):
دربرخي نقاط استان اهالي دو شب مانده به آغاز سال نو را در اصطلاح عرفه (علفه) اموات ناميده و در اين شب براي شادي روح درگذشتگان خود خيرات مي كنند.
پخت نان روغني موسوم به' گولاچ' و زيارت قبور دراين مناسبت متداول است، يك شب مانده به سال نو به نام علفه زنده ها ناميده شده و آداب خاصي دراين شب برگزار مي شود.

شاهرودي ها باجمع كردن نوعي سبزي صحرايي براي شام علفهِ 'شنگي پلو' و در سمنان و دامغان زنان سبزي پلو و يا رشته پلو مي پزند.
چيدن گياهان صحرايي ازجمله شنگ، گندمك و سلمه از ديگر آداب اين روز است، در شهر سرخه نيز پخت غذايي متشكل از هفت نوع ماده غذايي و در برخي نقاط با 13 نوع، درشب علفه انجام مي شود.

* عيدانه(عيدونه):
يكي ديگر از آيين هاي نوروزي ارسال هدايا و عيدانه براي دختران نامزد دار و يا عقدي توسط خانواده داماد است.
براي اين منظور تعدادي از زنان فاميل همراه با مجمع هاي حاوي كفش، روسري،چادر، كله قند قطعه اي طلا و.... با شادي و سرور به خانه دختر رهسپار شده و هدايا را تقديم مي كنند. تهيه و ارسال عيدانه داماد نيز توسط مادرعروس انجام مي شود.

* تحويل سال:
در لحظات پاياني سال مرسوم است كه سفره هفت سين را درخانه گسترده و اقلام آن شامل سكه، سيب، سنجد، سماق، سبزه، سير و سمنو را در ميان سفره مي گذارند.
در بسياري از نقاط، اهالي علاوه بر موارد نامبرده سفره نوروزي خود را با نهادن آينه، قرآن، ظرف آب، نارنج، ماهي قرمز، شمع يا چراغ، نان محلي، انجير خشك، نخود و كشمش، گردو و بادام، گلاب پاش، تخم مرغ رنگ شده، ميوه، حلوا، نمك و گُل مزيّن مي كنند.

سفره نوروزي غالبا در اتاق مهماني گسترده شده و تا پايان تعطيلات براي پذيرايي ازمهمانان مهياست.

در برخي نقاط از جمله شاهرود عده اي از خادمان مساجد و تكايا اقدام به تهيه 'آب دعا ' در ساعت پاياني سال مي كنند.
براي اين منظور آيات قرآن، اسماءالله و ذكر هفت سلام (سلام قولا من رب الرحيم، سلام علي نوح في العالمين، سلام علي موسي و هارون، سلام علي آل ياسين، سلام علي ابراهيم، سلام عليكم طبتم فادخلوها خالدين، سلام عليكم طبتم بما صبرتم فنعم عقبي الدار)با مركب زعفران بر روي سطح ظروف چيني تحرير شده و سپس در ميان تشت آب فرو برده مي شود، در اولين دقايق سال نو آب دعا به نيت تبرك و شفا بين حاضرين تقسيم مي شود.
حضور پر شمار اهالي در امامزاده ها، اماكن مذهبي وگلزار شهدا در هنگام تحويل سال نيز در كليه نقاط استان مرسوم است.
پس از حلول سال نيز افراد خانواده با يكديگر ديده بوسي مي كنند و با دعاي خير براي همگان بهار طبيعت را جشن مي گيرند، پدر خانواده با گشودن قرآن مبلغي پول به هريك از اعضاي خانواده عيدي مي دهد كه اين وجه را در اصطلاح 'دست لاف' مي گويند.
در همين لحظات برخي خانواده ها ورود فردي خوش قدم با عنوان 'شگون' يا'شگوم' را انتظار مي كشند، اين شخص كه غالبا نوجوان و از سادات فاميل يا محله است همراه با سيني حاوي كوزه آب، سبزه، قرآن، نمك و.... در اولين دقايق سال نو به عنوان اولين شخص به خانه قدم نهاده و با تبريك فرا رسيدن نوروز، عيدي خود را از پدر خانواده دريافت مي كند.

انتخاب شخص شگون كه اهالي به قدم خير و با بركت او باور دارند بنا بر تجربه و يا استعانت از استخاره صورت مي گيرد،در بين دامداران و عشاير نيز مرسوم است كه شگون بّره سفيد كوچكي را به باور بركت دام و حشم با خود به خانه مي آورد.

* ديد و بازديد:
ديد و بازديد ازدوستان و آشنايان نيز با گذشت دقايقي از تحويل سال آغاز شده و تا پايان تعطيلات نوروزي ادامه مي يابد.
مرسوم است كه در ابتدا كوچكترها به ديدن بزرگان فاميل و طايفه رفته و سال نو را به آنها تبريك مي گويند، در برخي نقاط نيز ديد و بازديدهاي نوروزي توسط مردان وزنان بصورت جمعي وجداگانه انجام مي شود.
ديدار از علماء، خانواده شهدا و كساني كه به تازگي عزيزي را از دست داده اند نيز همواره بين مردم استان سمنان مرسوم است.
دادن عيدي به كوچكترها، زيارت قبور، صله رحم و انجام بازي هاي محلي از ديگر آداب نوروزي در اين استان است.

*سيزده به در:
آخرين روز از تعطيلات نوروزي نيز به تفرّج در دامن طبيعت اختصاص دارد، اين روز فرخنده را اعضاء خانواده و فاميل در دامن كوه ،صحرا و باغات سپري مي كنند.
پخت انواع آش وغذاهاي محلي ازجمله سبزي پلو، ته چين، آش رشته ، آش انار، انجام بازي هاي محلي و تاب سواري ،خواندن ابيات و ترانه هاي محلي و نيز انداختن سبزه هاي نوروزي در آب روان از جمله آداب اين روز است،گره زدن سبزه به نيّت حاجت طلبي و بخت گشايي از ديگر باورهاي اهالي دراين روز است