بایدها و نبایدهای تشویق کودکان
بدون هیچ تردیدی یکی از مهم ترین و کارآمدترین ابزارهای تربیتی، تشویق کردن است. از آنجا که کودک تمایل بسیار زیادی به جلب توجه و تاییدشدن دارد، به تشویق و تحسین واکنش مثبت نشان می دهد و به او اطمینان خاطر می دهد که موردتوجه قرار گرفته است. از این رو تشویق کردن، نه تنها موجب تقویت و پرورش رفتارهای مثبت می شود بلکه آرامش و نشاط کودک را درپی خواهد داشت.
متاسفانه با تمام آثار مثبتی که تشویق و ترغیب کودک به دنبال دارد، اغلب افراد کمتر آن را به کار می گیرند. تصور کنید که شما می خواهید پیچی را باز کنید. با اینکه پیچ گوشتی مناسبی در جعبه ابزار خود دارید اما بدون توجه به آن تلاش و تقلا می کنید که با چنگ و دندان و چاقو، پیچ را باز کنید. طبیعی است که یا موفق نمی شوید و یا با صرف انرژی فراوان و خستگی زیاد این کار را انجام می دهید.
تشویق کردن، ابزاری بسیار عالی در جعبه ابزار تربیتی شماست که باید از آن بهره فراوان ببرید. اما گاهی به نظر می رسد تشویق های ما موثر واقع نمی شود و یا اینکه نتیجه معکوس می دهد. گله و شکایتی که برخی والدین در مشاوره ها دارند این است که می گویند هرچه فرزندمان را تشویق می کنیم اثر چندانی ندارد.
پاسخ اینجاست که چه بسا این ابزار به شیوه ای درست و صحیح به کار گرفته نمی شود. ما در این بحث، به بایدها و نبایدهای تشویق می پردازیم و اینکه در تشویق کودک چگونه باید عمل کنیم تا بیشترین فایده را از آن ببریم و در نهایت به رشد و بهبود صفات مثبت او منجر شود.
1- فراوان تشویق کنید
متاسفانه برخی والدین در استفاده از ابزار تشویق، صرفه جویی می کنند و به سختی و به ندرت این کار را می کنند. البته علت آن هم بیشتر در دو نکته نهفته است: اول اینکه تشویق کردن، یک رفتار اکتسابی است که فرد باید از خانواده و والدین خود آموخته باشد. فردی که در خانواده و به خصوص از ناحیه والدین خود تشویق نشده باشد و چه بسا در محیطی که پر از تنبیه و تحقیر و سرزنش بوده بزرگ شده باشد، هرگز تشویق کردن را نمی آموزد و نمی تواند مشوق خوبی برای فرزند خود باشد.
2- او را غافلگیر کنید
یکی از نکات مهم در تشویق، این است که باید تلاش کنید وقتی کودک به کار خوب و مثبتی مشغول است، او را غافلگیر کنید و بگویید رفتار خوبش را دیده اید. متاسفانه برخی از والدین کاری به کار کودک ندارند اما به محض آنکه خطایی از او می بینند مچ او را می گیرند. تصور کنید کودکی با همبازی اش آرام مشغول بازی است و پدر و مادرش به او اعتنا و توجهی ندارند اما به محض اینکه در حین بازی متوجه می شوند کودکشان حرف زشتی زد و یا کار خطایی کرد، او را مواخذه می کنند که این چه حرف و رفتاری بود که از تو سر زد. در صورتی که درست باید عکس این باشد. در خطاها تا آنجا که می شود باید اغماض کرد و در عوض رفتار مثبت را دید و تشویق کرد. برای مثال وقتی کودک مشغول مرتب کردن اسباب بازی هایش است سرزده به اتاق او بروید و گویید، «آفرین، دیدمت که داشتی اتاقتو مرتب می کردی.»
3- تشویق باید به اندازه و متناسب با کار باشد
اگر تشویق کردن های شما به اندازه و متناسب نباشد به طور حتم آثار مخربی به دنبال خواهد داشت. فرض کنید فرزند شما کار خوبی انجام داده است و شما می خواهید او را تشویق کنید، نخست باید ببینید چه اندازه و میزانی از تشویق با این کار تناسب دارد. اگر اندازه تشویق از مقدار کار بیشتر باشد، باعث پرتوقعی فرزند می شود. به عنوان نمونه والدینی که بسیار علاقه مند به درس خواندن و قبولی فرزندشان در کنکور هستند، گاهی به او وعده های عجیب و غریب می دهند. برای مثال، «اگر دانشگاه قبول بشی، برایت فلان ماشین را می خرم»!!! بی شک این اندازه از پاداش و تشویق با کار او تناسبی ندارد. تصور کنید او درس خواند و در آزمون ورودی دانشگاه هم پذیرفته شد و شما هم برای او ماشین خریدید، اما برای تقویت رفتار خوب بعدی، باید نرخ و میزان پاداش را بالا ببرید. حتی در تشویق های کلامی هم باید اندازه را رعایت کرد.
4- تشویق باید متنوع باشد
در تشویق همیشه تنوع به خرج دهید. اگر همیشه به یک شکل کودک را تشویق کنید، دچار دردسر می شوید. گاهی او را در آغوش بگیرید و ببوسید. گاهی او را با کلام خود تشویق کنید. گاهی باری او جایزه بخرید. گاهی برای تشویق او را به پارک یا میهمانی ببرید. گاهی برای او خوراکی بخرید. گاهی امکانی را در اختیار او بگذارید و گاهی با او بازی کنید. اگر در تشویق تنوع داشته باشید، کودکتان وابسته نمی شود. دقت کنید که اگر همیشه به منظور تشویق، برایش خوراکی بخرید شکمو می شود، اگر همیشه او را به گردش ببرید به اصطلاح ددری می شود و مدام از شما می خواهد که بیرون برود.
متاسفانه بسیاری از والدین تنها روی یک نوع تشویق تمرکز می کنند و این اثر تشویق را خنثی می کند؛ به خصوص مراقبت باشید تشویق روی «پول» استوار نباشد. از آنجا که والدین دقت کافی و یا حوصله لازم را ندارند اغلب سعی می کنند پاداش ها و تشویق ها مالی باشد، که این فرزند را متوقع می سازد.
5- وعده ندهید
در تشویق کردن، مراقب باشید کمتر وعده بدهید که «اگر چنین نکنی و چنان کنی، فلان کار را برایت انجام می دهم» - برای مثال اگر غذایت را بخوری، به پارک می برمت، اگر در میهمانی مودب و آرام باشی، برایت بستنی می خرم و اگر اسباب بازی ات را به دختر خاله ات بدهی فردا برایت عروسک می خرم. تشویق و پاداش اگر با وعده و وعید همراه باشد کودک کاسب می شود. می گویند پدری به کودکش گفت: «اگر دست هایت را بشویی دویست تومان بهت می دهم و اگر دست و پاهایت را باهم بشویی چهارصد تومان.» کودک گفت: «بابا اگر حمام بروم چقدر می دهی؟»
6- تشویق بلافاصله بعد از عمل باشد
توجه داشته باشید که هدف ما از تشویق کردن این است که یک رفتار خوب در کودک ما تداوم و توسعه یابد. درواقع، تشویق حکم تقویت کننده رفتار را دارد. هرچه فاصله بین عمل خوب و تشویق کمتر باشد، این رفتار بیشتر تقویت می شود و تشویق موثرتر است و هرچه فاصله بیشتر شود، دیگر آن پاداش، چندان تقویت کننده نیست.
اگر کودک شما امروز در میهمانی رفتار بسیار خوب و مودبانه ای داشت، وقتی از خانه برگشتید بلافاصله اظهار رضایت کنید و به عنوان پاداش این کار خوب، نیم ساعت با او از جان و دل بازی کنید؛ هرچه زودتر، بهتر.
7- تشویق طلایی شما، مقایسه ای نباشد
مراقب باشید هیچ وقت کودک را در مقام مقایسه با کودکان دیگر تشویق نکنید. برای مثال هرگز نگویید: «آفرین، از همه بچه های فامیل مودب تر هستی، از همه همکلاسی هایت نمره بهتری گرفتی یا از خواهرت مسوولیت پذیرتر هستی.» چنین صحبت هایی، کودک را مدام در مقام مقایسه ذهنی قرار می دهد و روحیه برتری طلبی بیمارگونه ای به او می دهد که در نهایت باعث غرور او می شود. اگر هم می خواهید این کار را بکنید او را با گذشته خود مقایسه کنید و تشویق کنید. برای مثال بگویید: «آفرین، نسبت به ماه گذشته در درس خواندن جدی تر شده ای.»
8- تشویق باید مشخص و دقیق باشد
بی شک باید برای کودک مشخص کنید چه رفتارهایی برای شما مطلوب و ارزشمند است و باعث خوشحالی و رضایت شما می شود و چه رفتاری را تشویق می کنید.
گفتن این جمله که «آفرین، امروز خیلی دختر خوبی بودی»، به هیچ عنوان فایده ای ندارد و باعث تقویت رفتار خوب او نمی شود. باید خیلی دقیق و مشخص بگویید: «من امروز خیلی راضی هستم، چون دیدم در میهمانی با اینکه خیلی دوست داشتی چندتا شیرینی برداری و بخوری ولی به یک شیرینی قناعت کردی.»
9- تشویق باید در حضور کودکان دیگر متعادل باشد
ممکن است شما دو فرزند داشته باشید که این لحظه، یکی از آنها رفتاری بسیار خوب و در خور تحسین انجام داده است و می خواهید او را تشویق کنید. مراقب باشید حالا که نگاه دقیق فرزند دیگرتان هم به شماست، در تشویق اعتدال را رعایت کنید. برخی والدین برای آنکه فرزند دیگرشان را به کار خوب ترغیب کنند، از فرزند اول خود به طور ویژه و فوق العاده، تجلیل می کنند و او را بسیار مورد تشویق قرار می دهند. چنین رفتاری نه تنها فرزند دوم شما را به کار خوب تحریک نمی کند بلکه زمینه ساز حسادت می شود.
10- تشویق، زمینه لغزش و خطا نشود
نکته بسیار مهم و آخر اینکه مراقب باشید تشویق به خودی خود زمینه ساز یک خطا و انحراف جدی نشود. متاسفانه برخی از والدین برای آنکه فرزندشان فلان کار خوب را انجام دهد، پاداش های خطرناکی می دهند که بسیار ویرانگر است. این نوع تشویق متاسفانه درباره فرزندان بزرگ تر شیوع بیشتری دارد. پدر و مادر برای تشویق فرزند خود برای او وسیله ای خوب می خرند و یا به او یک آزادی عمل عجیب می دهند و اینها اغلب هم با وعده های محکم همراه می شود. «اگر دانشگاه قبول بشی می تونی شب تا دیروقت بیرون باشی، با دوستات مسافرت بری و...»
همیشه با خود بگویید آیا پاداشی که می دهم، وسیله ای که می خرم یا آزادی عملی که می دهم، به خود خود تباهی و ویرانی به دنبال دارد یا نه.
