نکاتی درباره دعای رجبیه

1 - «بسم‏الله‏الرحمان الرحیم‏» جزو دعا نیست،بلکه ذکر آن، به جهت استحباب شروع هرکار ارزش‏مندی با بسمله است.



2 - این دعا، در هر موقع از روز و شب و بعد از هر نماز - چه واجب و چه مستحب‏می‏توان خواند. از این سفارش، اهمیت دعای مذکور، معلوم می‏شود.
3 - لفظ «جمیع‏» در قبل از «شر» در عبارت و شر الاخره‏» -هرچند به عنوان‏نسخه‏ی بدل- وجود دارد.
4 - درباره‏ی زمان به دست گرفتن محاسن ، دو احتمال وجود دارد:
احتمال نخست این است که از ابتدای دعا، باید محاسن را به دست چپ گرفت، یعنی،منظور از «الدعاء» در «...و دعابهذا الدعاء»، همان «یا من‏ارجوه...» تاپایان دعا باشد و نه دعای «یاذالجلال و الاکرام ...».
احتمال دوم، این است که مقصود از «الدعاء» را در «دعا بهذاالدعاء»، قسمت‏«یاذالجلال والاکرام... می‏باشد و «ذلک‏» را در «ثم قال بعد ذلک‏» به در دست‏گرفتن محاسن‏» برگردانیم.
علامه‏ی مجلسی، رضوان‏الله‏علیه، همان طوری که ترجمه‏اش نشان می‏دهد، احتمال دوم راقبول دارد. و ظاهرا همین احتمال دوم درست‏تر باشد.
انتهای دعا; یعنی،«حرم شیبتی علی‏النار» نیز موید درستی احتمال دوم است.
5 - از مجموع روایت استفاده می‏شود که، «محاسن را به دست گرفتن‏» و «انگشت‏سبابه‏ی دست راست را حرکت دادن حالتی بوده است که در آن هنگام، به حضرت امام‏صادق(ع) دست داده است و نه این که جزئی از دعای «یامن‏ارجوه‏» باشد.
البته، اگر کسی، با دقت و تامل، در محتوای این دعا بنگرد، چه بسا، از او نیزاین حالت، سر زند.
در این‏جا، مناسب است‏یادآور شویم که این، یکی از حالت‏های دعا کننده است. اگربه کتاب «الدعاء»ی کافی مراجعه کنیم، حالت‏های دیگری را نیز برای شخص دعاکننده خواهیم یافت. برای نمونه، به این روایت توجه فرمایید:
عده من اصحابنا، عن احمدبن محمدبن خالد، عن ابیه، عن فضاله عن‏العلاء، عن‏محمدبن مسلم، قال: سمعت اباعبدالله(ع) یقول:
مر بی رجل و انا ادعو فی صلاتی بیساری فقال: یا عبدالله! بیمینک. فقلت:
یاعبدالله! ان‏لله، تبارک و تعالی، حقاعلی هذه کحقه علی هذه‏». و قال:
«الرغبه، تبسط یدیک و تظهر باطنهما و الرهبه، تبسط یدیک و تظهر ظهرهما. والتضرع، تحرک السبابه الیمنی یمینا و شمالا. والتبتل، تحرک السبابه‏الیسری‏ترفعها فی‏السماء رسلا و تضعها. و الابتهال، تبسط یدیک و ذراعیک الی‏السماء. والابتهال، حین تری اسباب البکاء.
امام صادق (ع) فرمود:
«مردی به من گذر کرد و من در نمازم دست چپ را برای دعا بلند کرده بودم.
پس گفت: یا عبدالله! با دست راست‏ات دعا کن، من گفتم: ای بنده‏ی خدا! راستی که‏خداوند تبارک و تعالی، براین هم حقی دارد، مانند حق او بدان. » و فرمود: «دررغبت، هر دو دست را بگشایی و باطن آن‏ها را بنمایی. و در رهبت ، هر دو دست رابگشایی و پشت آن‏ها را عیان داری. و در تضرع، انگشت‏سبابه‏ی راست را به راست وچپ بجنبانی. و در تبتل، انگشت‏سبابه‏ی چپ را بجنبانی و به آرامی آن را به بالا وپایین ببری و بیاوری. و ابتهال، این است که هر دو دست و هر دو ذراع را به سوی‏آسمان فرازداری. ابتهال، وقتی است که موجبات گریه فراهم شده است. (3)

لیله‏الرغائب

در انتهای این مقاله، شایسته است‏بحث مختصری هم درباره‏ی‏«لیله‏الرغائب‏ » -به‏دلیل اهمیت آن- داشته باشیم.
در زمان «لیله‏الرغائب‏» اختلاف وجود دارد. برخی، معتقدند که لیله‏الرغائب، شب‏جمعه‏ای از ماه مبارک رجب است که پنج‏شنبه‏ی آن هم، از ماه مبارک رجب باشد.
و بعضی دیگر، می‏گویند که شب نخستین جمعه‏ی ماه مبارک رجب، لیله‏الرغائب‏است، چه‏پنج‏شنبه‏ی آن، از ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد.
برای روشن شدن مطلب، ابتدا، عبارت سید را از اقبال‏اش (4) نقل می‏کنیم:
فصل 10: فی مانذکره من عمل اول جمعه من شهر رجب. اعلم! ان مقتضی‏الاحتیاطللعباده و طلب الظفر بالسعاده، اقتضی ان نذکر، عمل هذه‏اللیله الجمعه فی اول‏لیله من هذاالشهرالشریف، لجواز ان یکون اول لیله منه، الجمعه.
فیکون قد اذکرناک فی اول الشهربها الی حین حضور اول لیله جمعه منه لتعمل‏بها.
وجدنا ذلک فی کتب العبادات مرویا عن‏النبی(ص) و نقلته انا من بعض کتب‏اصحابنا،رحمهم‏الله، فقال فی جمله الحدیث عن‏النبی(ص) فی «ذکر فضل شهر رجب‏»،ماهذا لفظه:
« ولکن لا تغفلوا عن اول لیله جمعه منه! فانها لیله تسمیها الملائکه‏«لیله‏الرغائب‏� �� �� �. و ذلک انه اذامضی ثلث اللیل، لم یبق ملک فی‏السماوات والارض،الا یجتمعون فی‏الکعبه و حوالیها و یطلع‏الله علیهم اطلاعه فیقول لهم: «یاملائکتی! سلونی ماشئتم!». فیقولون: «ربنا! حاجتنا الیک ان تغفر لصوام‏رجب.». فیقول الله‏تعالی:«قد فعلت ذلک.».
ثم قال رسول‏الله(ص): «مامن احد صام یوم‏الخمیس اول خمیس من رجب، ثم یصلی‏بین العشاء و العتمه...» الحدیث.
همان طور که مشاهده می‏کنید، تامل در عبارت سید، می‏رساند که «لیله‏الرغائب‏»یک مطلب است و روزه و نماز آن دوازده رکعت‏بین نماز مغرب و عشا، مطلبی دیگر.
توضیح این‏که، شب نخستین جمعه از ماه مبارک رجب، لیله‏الرغائب است چه پنج‏شنبه‏ی‏آن جزء ماه مبارک رجب باشد و چه نباشد و آن روزه و نماز، مربوط به نخستین‏پنج‏شنبه‏ی ماه مبارک رجب است.
به عبارت دیگر، رابطه‏ی منطقی بین این دو مطلب، عام و خاص من وجه است. درنتیجه، مثلا اگر جمعه‏ای، ابتدای ماه مبارک رجب بود، شب آن، «لیله‏الرغائب‏»است، اما زمان انجام دادن آن نماز و روزه نیست و پنج‏شنبه‏ای را که می‏آید، بایدروزه داشت‏و آن نماز را خواند.
حال، اگر کسی بپرسد: «درآن شب، چه اعمالی را باید انجام داد؟» خواهیم گفت‏که احیای آن شب، همراه با دعا و قرائت قرآن و ... پسندیده است.
البته، این احتمال را هم می‏توان داد که اگر پنج‏شنبه، جزء ماه مبارک رجب نبود،ولی روز بعد از آن -که جمعه باشد- ابتدای ماه مبارک رجب باشد، روزه‏ی پنج‏شنبه،ساقط می‏شود، ولی آن دوازده رکعت نماز پابرجا است و باید بین دو نماز مغرب وعشا خوانده شود و آن شب هم، «لیله‏الرغائب‏» است.
عارف کامل، جناب آقای حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، در کتاب مراقبات‏اش‏فرموده است:
والجمود علی‏الظاهر، انما یقتضی ان یقال: ان العمل بذلک فی ما اذا لم یکن‏اول‏الشهر جمعه. و اما اذا کان الاول جمعه، یکون العمل للجمعه‏الثانیه ولولم‏ینطبق بلیله‏الرغائب. و لیس فی‏الروایه تصریح باشتراط ذلک بلیله‏الرغائب.
و لکن الذی یقوی فی‏النفس، ان یکون‏العمل للجمعه الاولی و لکن بالغاءالصوم اذااتفقت الجمعه فی اول‏الشهر او بالغاء قید رجب من صوم خمیس فی هذه‏الصوره. (5)
همان‏طور که مشاهده می‏کنید، این بزرگوار، احتمال دیگری را تقویت کرده‏اند و نظرمبارک شان این است که اگر جمعه، نخستین روز ماه مبارک رجب باشد، بدون روزه‏گرفتن پنج‏شنبه، آن دوازده رکعت نماز، خوانده می‏شود و آن شب هم «لیله‏الرغائب‏»است.
پی‏نوشتها:
1- الاقبال، ج‏3، ص‏211.
2- زادالمعاد، تصحیح میرزا علی آقا شیرازی، صص 8-9.
3- اصول کافی، کتاب الدعاء، باب الرغبه والرهبه...، ح‏4.
4- الاقبال، ج‏3، ص 185-186 .
5- المراقبات، ص‏46.