-
علل ظهورانقلاب مشروطیت
علل ظهورانقلاب مشروطیت متعاقب قرن ها سلطه حکومت مطلقه درایران، قریب یکصدسال پیش، تحت تاثیر شالوده های داخلی و برخی همراهی های خارجی، نهضتی درایران شکل گرفت که نفرت ازستم های موجود، امید به بهسازی ساخت سیاسی ونجات جامعه ازآلام ودردهای عدیده، پیام آن وحصول به حداکثرعدالت ممکنه آرمان آن بود. نهضت فوق، نهضت مشروطه خواهی درایران بود. مهمترین عواملی که درایجاد و پیدایش مشروطیت درایران تاثیرگذاشت می توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1- ازدست رفتن ایالات ایران:
یکی ازعوامل مهم ناراحتی و ناخشنودی مردم از دست رفتن سرزمین هایی از چهار سوی ایران بود. اگر به نقشه ایران امروز بنگریم به خوبی درک می کنیم که از سرزمین اصلی ایران آنچه باقی مانده درحقیقت نواری است درحاشیه کویر لوت وکویر مرکزی، یعنی، سرزمین هایی که باخشکی وکم آبی و بی حاصلی روبرو است. دره های سرسبز و حاصلخیز و مصفای گرجستان و قفقاز، سواحل آباد و زرخیز رودخانه جیحون و خلاصه زمین های شرق وغرب ساحل دریای مازندران که از نقاط آباد جهان به شمارمی روند، براثر بی سیاستی فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه واطرافیان آنها به تصرف روس ها درآمد. 2- کشته شدن ناصرالدین شاه : کشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضاکرمانی درسال 1313 ه.ق که نتیجه آن ریشه کن شدن درخت کهن استبداد وظلم بود، این اقدام دلیرانه درتمام جهان به خصوص ایران دارای تاثیر بسزا بوده و باعث تکانی درافکارعمومی گردید و به سلطنت رسیدن فرزند سست و ضعیف الحالش مظفرالدین شاه زمینه را برای شروع نهضت مشروطیت ایران آماده کرد. 3- سلطنت مظفرالدین شاه: شاه که فطرتاً مهربان بود وقوه اراده، سنگدلی وشدت عمل پدر را نداشت وتمایلی به سختگیری واستبداد مطلق نداشت طبعاً نمی توانست مثل او از تشکیل آزادیخواهی جلوگیری یا اینکه آزادیخواهان را سرکوب کند ودوره سلطنت او افق ایران را روشنی بخشیده وبه ترویج معارف جدید وتاسیس مدارس ملی رونق گرفته وبسیاری ازجوانان ایرانی برای تحصیل وتربیت به اروپا رفته اند ونیزمطبوعات خارجی آسان تر ازدوره ناصرالدین شاه به سمت ایرانیان روشنفکر با سواد می رسیده است. از وام های اخذ شده ازخارج نه دولت ونه ملت بهره ای نمی دیدند وتمام وام ها درخارج صرف هزینه های بی مورد شده است. بدین دلیل وام های خارجی عاقبتی نداشته بلکه درنتیجه ورود سرمایه خارجی با طریقی ساده، ایران تبدیل به یک کشورنیمه مستعمره شد 4- واگذاری امتیاز به خارجی ها و دریافت وام: امتیازی که دولت های روس وانگلیس بارقابت درایران به دست می آوردند وقرضه هایی که به دلایل خاص وشرایط اسارت بار اخذ می شد. استقراض های خانه برانداز مکرر وکمرشکن از روس و انگلیس با شرایط بسیار بد مانند استقراض سال 1381ه.ق (5/22 میلیون روبل) به شرط سلب اختیاردولت ایران ازاستقراض خارجی درآتیه بدون اجازه دولت روس واستقراض سال 1320 ه.ق ( 10 میلیون روبل ) با همان شرایط قرض سابق واتلاف عایدی هریک ازاین قرض ها در اندک زمانی واستقراض (290 هزار لیره) ازحکومت هند درسال 1322 ه.ق بود. درمقابل فروختن منابع ثروت مملکت به خارجیان وتحکیم سلطه اقتصادی آنان و گروگذاشتن عایدات شیلات خزر و تلگرافخانه های همه ایران وگمرکات ولایت جنوبی ایران که این اوضاع منتهی به افلاس کامل دولت شده وحتی مشاغل ومناصب والقاب نیزبه حراج گذاشته شد.
تنباکو-امتیز-تاریخ 5- اعطای امتیاز توتون وتنباکو:
این امتیازبرای ایران بسیار زیانمند بود، زیرا فروش همگی توتون وتنباکوی کشورچه درداخل وچه درخارج به یک نفر انگلیسی سپرده می شد ودرمقابل آن قراربود که سالانه پانزده هزارلیره وازسود ویژه چهاریک به دولت ایران بپردازد. درحالی که درعثمانی که توتون وتنباکوی آن کمتر از ایران بود تنها فروش درداخل کشورکه به یک کمپانی واگذارشده بود و قرار بود در برابر آن سالانه هفتصد هزارلیره و از سود ویژه پنج یک به دولت عثمانی بپردازد. مردم این حساب را نمی دانستند، ولی به عنوان اینکه بیگانگان پا به درون کشورمی گشایند. بیمناک بودند. ازطرف دیگر برای ایشان سنگین بود که توتون وتنباکویی راکه می کارند به یک شرکت بیگانه با بهای کمی بفروشند وسپس ناگزیر باشند برای مصرف با بهای گرانی بخرند، منجر به مقاومت منفی مردم در برابر آن امتیاز و تحریم استعمال توتون و تنباکو ازطرف روحانیون که لغو امتیاز را باعث گردید. 6- مسافرت پرخرج گزاف سلاطین وصدراعظم ها به اروپا: دراین زمان خزانه دولت ازخزانه شاه جدا نبود وعواید دولتی را شاه به مانند ثروت مشخص خود در هر جایی که دلش می خواست خرج می کرد. یکی از طرق تحصیل عایدات برای تامین هزینه دربار، وام بود. شاهان، عایدات حاصل از اعطای امتیازات. دریافت وام وغیره رابه خود تخصیص می دادند. از وام های اخذ شده ازخارج نه دولت ونه ملت بهره ای نمی دیدند وتمام وام ها درخارج صرف هزینه های بی مورد شده است. بدین دلیل وام های خارجی عاقبتی نداشته بلکه درنتیجه ورود سرمایه خارجی با طریقی ساده، ایران تبدیل به یک کشورنیمه مستعمره شد. 7- انتشار روزنامه ها درخارج از ایران: دراین هنگام روزنامه هایی که درایران به چاپ می رسید، به لحاظ نظارت شدیدی که برمطبوعات اعمال می شد، اجازه نداشتند درباره سیاست چیزی بنویسند و نوشته های ایشان منحصر به اخبار کشور و موضوعات ادبی بود. اما در روزنامه هایی که درخارج از مرزهای ایران به زبان فارسی به چاپ می رسید، باآنکه عمرش کوتاه بود، در روشن کردن افکارایرانیان وبنیاد اساس عدل وداد سهم بزرگی داشته است. کشته شدن ناصرالدین شاه به دست میرزا رضاکرمانی درسال 1313 ه.ق که نتیجه آن ریشه کن شدن درخت کهن استبداد وظلم بود، این اقدام دلیرانه درتمام جهان به خصوص ایران دارای تاثیر بسزا بوده و باعث تکانی درافکارعمومی گردید ازجمله این روزنامه ها به ثریا و پرورش که هر دو به مدیریت میرزا علی محمد خان کاشانی درقاهره منتشرمی شد، روزنامه اختر به مدیریت محمد طاهر تبریزی دراستانبول، روزنامه حبل المتین به مدیریت موید الاسلام کاشانی درکلکته، روزنامه ارشاد به مدیریت احمدآقایف درقفقاز و روزنامه قانون به مدیریت میرزا ملکم خان ناظم الدوله درلندن را نام برد. این روزنامه ها به طور قاچاق به ایران وارد می شد و درمیان مردم منتشرمی گردید وافکارعمومی را بر ضد دولت برمی انگیخت، ازمعروف ترین روزنامه هایی هستند که نام خود رادرتاریخ مشروطیت باقی گذاشتند. 8- ترقیات سریع ژاپن: ازعوامل موثردرتنبه افکار ایرانیان بوده است زیرا مردم ایران که ژاپنی ها رابا خود هم قاره می شمردند از ترقی وعظمتی که ژاپن درمدت کوتاهی یافته بود دچار یک نوع انفعال و شرمندگی شدند و احساس حقارت و زبونی بیشتری نمودند وگناه تمام عقب ماندگی های خود را به گردن حکومت استبدادی انداختند وچون حکومت ژاپنی ها سال ها بود مشروطه شده بود خیال می کردند که رستگاری وترقی جزدر سایه مشروطیت میسر نخواهد بود و بسط تمدن ودانش جزدر پرتو نور عدالت و قانون به دست نیاید.
مظفزالدین شاه 9- جنگ ژاپن و روس:
این جنگ درسال های آخر پادشاهی مظفرالدین شاه درسال 1323 ه.ق رخ داد. روس ها وژاپنی ها درکشورچین اصطکاک منافع پیدا کردند وباهم به جنگ پرداختند، جنگ یک سال ونیم طول کشید وروس ها شکست هایی فاحش وپی درپی خوردند . فتح ژاپنی ها وشکست روس ها اگرچه یک حادثه جهانی بود یعنی تمام جهان را تکان داد اما تاثیرآن درکشور ما بیش از سایر نقاط بود ویکی ازمهمترین عامل بیداری ایرانیان شد وعلت تاثیر آن درایران این بود که درآن زمان دولت استبدادی روس به اوج اقتدار رسیده ونفوذ سیاسی ومداخلات غیرمشروع آن دولت درتمام ممالک همجوار روزافزون وقدرت روسیه به پایداری رسیده بود که بیم آن می رفت کشورایران مورد تاخت وتازآن دولت مقتدرقرارگیردواستقلال وتمامیت ارضی خود را از دست بدهد. لذا شکست بزرگترین دولت نظامی اروپا به دست ژاپن صغیر به تقویت روحیه ایرانیان برای سرنگون ساختن کاخ استبدادی سرعت بخشید. 10- آمادگی مردم برای انقلاب: مردم آن روز که اکثراً مسلمان معتقد ودیندار واقعی بودند وقتی می‌دیدند (کفارفرنگ) و اروپائیان نامسلمان درکلیه شئون زندگی آنها رسوخ کرده و زمام کلیه امور را دردست گرفته اند ودین آنان درگرداب درماندگی فرو رفته است متاسف ومتاثر می شدند واین همه بدبختی وناتوانی را ازچشم حکومت نالایق وناتوان خود می دیدند. لذا آمادگی گروه های زیادی ازمردم را برای تحول که آزمایش آن رادرواقعه تنباکو نشان داده بودند سوق می داد. منابع : 1- علیرضا امینی وحبیب اله ابوالحسن شیرازی، تحولات سیاسی اجتماعی ایران، تهران : قومس، 1389. 2- موسی نجفی وموسی فقیه حقانی ، تاریخ تحولات سیاسی ایران، تهران: موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران، 1381 3- علی اصغرشمیم، ایران دردوره سلطنت قاجار، چ 9، تهران: مدبر، 1379. ویرایش و تلخیص:آکاایران
