آشنايى با اديان بزرگ(کتاب)

نام نويسنده : حسين توفيقى
سخن ناشران
يكى از فوايد مهم همكارى مراكز علمى و پژوهشى در تهيه متون درسى ، آن است كه با استفاده از امكانات محدود مى توان در مسير افزايش سطح كيفى و كمى متون و منابع درسى ، و جلوگيرى از دوباره كارى گام برداشت . سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انسانى دانشگاهها (سمت )، وظيفه تدوين كتابهاى مبنايى و درسى و در زمينه علوم انسانى را بر عهده دارد. موسسه فرهنگى طه نيز يكى از وظايفش تهيه متون آموزشى حوزه و دانشگاه در عرصه علوم اسلامى است . همچنين يكى از وظايف مركز جهانى علوم اسلامى ، كه تعليم طلاب خارجى را بر عهده دارد، تدوين كتاب درسى است . اين سه مركز اميدوارند كتاب حاضر نمونه اى نيك براى همكارى مشترك و پرهيز از دوباره كاريها و فعاليتهاى هم عرض ‍ باشد.
كتاب آشنايى با اديان بزرگ ، به منظور معرفى اديان بزرگ و زنده جهان در قالب دو واحد درسى ، براى دانشجويان الهيات و همچنين جهت استفاده طلاب علوم دينى ، تدوين يافته است . دانش پژوهان در اين كتاب ، علاوه بر شناخت اهم عقايد، شعائر، اخلاقيات و ديگر موضوعات مطرح در اديان بزرگ جهان ، با تاريخچه مختصر آنها و تاءثير آنها بر فرهنگ بشرى آشنا مى شوند.
نويسنده محترم كتاب ، كوشيده است تا در بررسى هر يك از اديان ، به تناسب اهميت آنها، نكات مهم و برجسته آن را گوشزد كند و از ذكر موارد غير مهم و غير ضرورى بپرهيزد.
اشتراك ما مسلمانان در پيشينه و زمينه هاى فرهنگى با دو دين يهود و مسيحيت ، موجب شده است تا شناخت دقيقتر آن دو دين براى ما اهميت بيشترى پيدا كند. از طرفى سيطره فرهنگ غرب مسيحى ، و ضرورت مواجهه صحيح و از سر آگاهى با آن ، اقتضاى شناخت بيشترى از مسيحيت را دارد. افزايش ارتباطات و بيشتر شدن ضرورت گفتگوى اديان ، بويژه اديان ابراهيمى ، بر اهميت آشنايى با يهوديت و مسيحيت مى افزايد. به همين دليل حجم بيشترى از كتاب به اين دو دين ، بويژه به مسيحيت ، اختصاص يافته است .
از آنجا كه اين كتاب براى كسانى نوشته مى شود كه با اسلام ، آشنا هستند و بحث كردن در اين سطح پيرامون اسلام براى آنان ضرورتى ندارد، در اين كتاب از دين مبين اسلام بحثى به ميان نيامده ، مگر در پاره اى عقايد مسيحيان و يهوديان كه اشاره اى به نگرش اسلام نيز شده است .
اميد است اين كتاب علاوه بر طلاب علوم دينى و دانشجويان ، مورد استفاده عموم دوستداران دانش و فرهنگ قرار گيرد. از استادان گرانقدرى كه كتاب را شايسته تدريس مى بينند، خواهشمنديم با تذكرات سودمند خود، ما را در افزايش غناى آن براى چاپهاى بعد يارى دهند.
پيشگفتار
انسانها در حالى به قرن بيست و يكم گام مى نهند كه ارتباطات جهان را تسخير كرده است و كتاب ، مطبوعات ، كامپيوتر، راديو، تلويزيون ، فيلم و ماهواره ، همچنين سرعت و سهولت سير و سفر مردم را به گونه اى با يكديگر پيوند داده است كه مى توانند به خوبى از احوال يكديگر آگاه شوند و براى زيستن شيوه هاى تازه ايى برگزينند.
يكى از دستاوردهاى عصرارتباطات آگاهى يافتن مردم از باورهاى دينى ديگران است . اكنون كه سدهاى پولادين جدايى فرو ريخته است ، رهبران و مذاهب بيشتر و بهتر از گذشته با يكديگر ارتباط مى گيرند و براى تفاهم مى كوشند. اين شيوه بر رفتار پيروان اديان تاثير خواهد گذاشت و آنان نيز با يكديگر رفتارى مسالمت آميز خواهند داشت و براى يكديگر حق حيات قائل خواهند شد.
وضعيت جديد براى كسانى كه از سرچشمه زلال اسلام سيراب مى شوند، ابدا تازگى ندارد و سنت پيامبران الهى ، بويژه پيامبر بزرگوار اسلام و خاندان پاك او پيوسته همين بوده است و منابع اسلامى بر آن گواهى مى دهد.
در اين نوشته ، در باره دين مبين اسلام بحث نمى شود؛ زيرا خوانندگان گرامى با اسلام آشنا هستند و بحث كردن پيرامون اسلام در اين سطح براى ايشان مفيد نيست .
مطالب اين كتاب كلى است و اشاره به منابع آن در پاورقى ضرورت ندارد؛ از اين رو، به كتابنامه هاى آخر هر بخشى اكتفا شده است . كتابنامه ها نيز اندكى از منابع فراوان اين رشته را معرفى مى كنند و آوردن همه يا عمده آنها در اين اثر ممكن نيست .
1 - كليات
1- تعريف دين ، مذهب ، ملت و شريعت
با پيشرفت دانش ، معلوم شده است كه درباره هيچ يك از پديده هاى جهان نمى توان تعريف كاملى ارائه داد. تعريف بايد جامع و مانع باشد؛ يعنى همه موارد خودى را دربرگيرد و همه موارد بيگانه را بيرون كند. در گذشته تصور مى شد ارائه تعريف جامع و مانع امكان دارد، اما اكنون روشن شده است كه هيچ تعريفى جامع و مانع نيست و تعريفها برخى از جوانب موضوعات را نشان مى دهند.
بعضى موضوعات آسانتر و بعضى دشوارتر تعريف مى شوند. يكى از موضوعاتى كه به سختى تعريف مى شوند، دين است . علت اين امر تنوع بسيار زياد اديان در جوامع بشرى است . دانشمندان براى پيدا كردن يك يا چند وجه اشتراك در تعريف اديان كوشيده اند، ولى كارشان به جايى نرسيده است . اين امر موجب شده است كه تعريفهاى بى شمارى براى دين ارائه شود كه هيچ كدام از آنها جامع و مانع نيست . برخى گفته اند دين به معناى اعتقاد به يك امر قدسى است و برخى آن را ايمان به موجودات روحانى دانسته اند. گروهى ديگر گفته اند دين عبارت است از ايمان به يك يا چند نيروى فوق بشرى كه شايسته اطاعت و عبادت هستند.
مذهب در گذشته به مكتبهاى فكرى درون يك دين (مانند مذاهب چهارگانه يا پنجگانه فقه اسلامى ) اطلاق مى شد. در مغرب زمين ، واژه ((Religion)) به معناى مكتبهاى درون يك دين و به معناى خود دين به كار مى رود و حدود نيم قرن است كه متجددان كشور ما تحت تاءثير اين موضوع ، كلمه ((مذهب )) را به هر معنا استعمال مى كنند.
در اين نوشته واژه ((دين )) و ((اديان )) در مورد همه آيينها، اعم از صحيح ، منسوخ ، محرف و جعلى به كار مى رود، همان طور كه خداى متعال به كافران فرموده است : لكم دينكم ولى دين (كافرون : 6).
ملت در لغت به معناى روش و آيين است و اصطلاحا به مجموعه اديان توحيدى اطلاق مى شود. در علم كلام اسلامى به پيروان اديان توحيدى مليين مى گويند و هر گاهم يكى از اهل كتاب مسلمان شود؛ سپس از اسلام برگردد، مرتد ملى ناميده مى شود. همچنين علماى اسلام واژه ((ملت )) را اختصاصا براى اسلام به كار مى برند. حدود يك قرن است كه كلمه ((ملت )) در زبان فارسى به معناى توده مردم استعمال مى شود و اين كاربرد احتمالا از كشور تركيه به ايران سرايت كرده است .
شريعت معمولا به معناى احكام و قوانين آسمانى است و گاهى به معناى دين به كار مى رود.
2- دين از نظر جامعه شناسان
اگر دين را با چيزى مانند پزشكى مقايسه كنيم ، حكم خواهيم كرد كه دين يك امر اجتماعى است و پزشكى يك موضوع فردى . البته به سبب ارتباط محكم و متقابل فرد و اجتماع ، مى توان هر موضوع فردى را اجتماعى و هر موضوع اجتماعى را فردى نيز ناميد. جامعه شناسان دين را يك نهاد اجتماعى مى دانند و به همين دليل ، درباره آن بحث مى كنند، ولى پزشكى يك نهاد نيست و جامعه شناسان با آن كارى ندارند.
رويكرد جامعه شناسان به مبحث دين رويكردى علمى است . علوم در گذشته به ماوراءالطبيعه وابسته بودند و همين وابستگى موجب پديد آمدن رشته هايى مانند علوم غريبه و مانع پديد آمدن رشته هايى چون جامعه شناسى مى شد. علوم غريبه (مثلا كيمياگرى ) قابل تبيين نبود و صرفا شيوه هايى را پيشنهاد مى كرد و مدعى مى شد كه به نتيجه معينى مى انجامد. در فضاى فكرى قديم كه رازورى حاكم بود، علم جامعه شناسى كه به توضيح پديده ها مى پردازد، جايى نداشت . از اواخر قرون وسطى ، زمزمه جدايى علم از ماوراءالطبيعه پيدا شد و به تدريج اين شيوه پا گرفت و از مغرب زمين به سراسر جهان سرايت كرد.
از اين رو، دور از انتظار نيست كه جامعه شناسان هنگام سخن گفتن درباره دين ، كارى به جنبه آسمانى آن نداشته باشند و آن را ساخته ذهن بشر و تكامل يافته جادو بدانند كه براى تاءمين نيازهاى معيشتى ساخته شده است ؛ زيرا ديدگاه علمى هر چيز را از آسمان فرو مى كشد و آن را تشريح و تبيين مى كند.
به نظر جامعه شناسان ، دين ، دست كم در مراحل نخستين خود، سخت به جادوى ابتدايى مى ماند؛ به اين معنا كه جادوگر و ديندار، هر دو مى كوشند تا با تدبيرى هستى را بر سر مهر آورند و آسايش خود را تاءمين كنند. پس هر دو ندا در مى دهند و از نيروهاى مطلوب خود يارى مى جويند؛ با اين تفاوت كه اولى نيروهاى يارى رسان و راحت بخش را در طبيعت مى داند، ولى دومى آنها را در ماوراى طبيعت مى جويد. تفاوت ديگر اينكه اولى براى دست يافتن به نيروهاى دور دست غير طبيعى ، راهى جز تضرع نمى يابد. جادوگر بر نيروهاى طبيعى عمل مى كند و آنها را به همراهى مى خواند، اما ديندار از نيروهاى غيرطبيعى مى خواهد كه او را در مقابل نيروهاى طبيعى دريابند. جادوگر شى ء مورد عمل خود، آمرانه مى گويد:((يار من باش !))، ديندار صرفا استرحام مى كند.
3- مراحل دين
دين مانند هر پديده ديگر رو به تكامل بوده است و دانشمندان با پيروان اديان در اين نظر موافقند؛ جز اينكه دينداران مراحل دين را مانند كلاسهاى درس رو به تكامل مى دانند، ولى دانشمندان مى گويند دين از جادو و پرستش طبيعت و شرك به مرحله توحيد رسيده است . هم اكنون گونه هايى از اديان اوليه در نقاط دور افتاده جهان وجود دارد و پژوهشگران براى تحقيق در مراحل دين ، آنها را مورد توجه قرار مى دهند.
4- فايده تاريخ اديان
نخستين انگيزه مطالعه و بررسى هر موضوعى ارضاى حس كنجكاوى است و به همين دليل ، دانشمندان هنگام تحقيق درباره پديده ها، ارزش ‍ اقتصادى يا ساير منافع مادى را در نظر نمى گيرند و تنها پس از به نتيجه رسيدن تحقيق است كه منافع اقتصادى مورد توجه قرار مى گيرد. تشويق و همكارى دولتها در چنين مواردى نيز به اميد حصول نتيجه مادى است . خود دانشمندان با شور و هيجان به تحقيق مى پردازد، در حالى كه نمى دانند موضوع مورد بحث آنان به نتيجه مى رسد يا نه .
كسانى هم كه در تاريخ اديان مطالعه مى كنند تا از آن براى رشته هاى ديگر علوم انسانى سود بجويند؛ زيرا رشته هاى علوم به يكديگر پيوند دارند و اين پيوند ميان رشته هاى مشابه بيشتر است . دين به عنوان پديده اى كه هيچ گاه از انسان جدا نشده ، براى پژوهشگران اهميت فراوانى دارد. در اين هنگام ، تاءثير شگفت آور دين در زندگى بشر و نقش آن در رشد و شكوفايى علم و هنر روشن مى شود.
فايده ديگر مطالعه تاريخ اديان ، بهره بردن از آن در برقرارى ارتباط با افراد و جوامع گوناگون است . از اين رو، دولتهاى بزرگ براى تحميل سيطره خود بر دولتهاى كوچك ، به سراغ خاور شناسان مى روند و از آگاهيهاى آنان در باب روحيات و باورهاى ملتها استفاده مى كنند.
تحقيق در تاريخ اديان براى دينداران سود معنوى دارد و به باورهاى دينى ايشان عمق مى بخشد. آنان در بحث خود، كژيها و نابهنجاريهاى اديان رقيب را جستجو مى كنند و در صددند درستى دين موروثى و مقبول خويش را ثابت كنند.
همچنين در اين رشته ، فهم درست اعتقادات دينى ملتها ميسر گردد و تنها پس از آن مى توان راه راست را به آنان نشان داد و كاستيهاى آن اديان را تفهيم كرد.
5- دسته بندى اديان
اديان را مى توان از جنبه هاى گوناگون دسته بندى كرد:
اديان ابتدايى (مانند آنچه ميان اقوام ابتدايى ديده مى شود)، اديان قديم (مانند آيينهاى منقرض شده خاورميانه ) و اديان پيشرفته (مانند اديان بزرگ كنونى ).
اديان ساده (مانند آنيميسم ، توتيسم و فتيشيسم )، اديان فلسفى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و آيين كنفوسيوس ) و اديان وحيانى (مانند زردشتى گرى ، يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).
اديان غير توحيدى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و شينتو) و اديان توحيدى (مانند يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).
اديان سامى (مانند يهوديت ، مسيحيت و اسلام )، اديان آريايى (مانند اديان ايران باستان ، هندوستان ، روم و يونان قديم ) و اديان خاور دور (مانند آيين كنفوسيوس ، تاتوئيسم و شينتو).
اديان شرقى (مانند هندوئيسم ، بوديسم و شينتو) و اديان غربى (مانند يهوديت ، مسيحيت و اسلام ).
دسته بنديهاى ديگرى نيز در منابع دين شناسى وجود دارد.
كتابنامه
1- الياده ، ميرچا، اسطوره ، رويا، راز، ترجمه رويا منجم ، تهران : انتشارات فكر روز، 1375.
2- الياده ، ميرچا، رساله در تاريخ اديان ، ترجمه جلال ستارى ، تهران : انتشارات سروش ، 1372.
3- الياده ، ميرچا (ويراستار)، فرهنگ و دين ، ترجمه هياءت مترجمان ، تهران : طرح نو، 1374.
4- حكمت ، على اصغر، تاريخ اديان ، تهران : انتشارات ابن سينا، 1345.
5- زرين كوب ، عبدالحسين ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، 1357.
6- كريشنان ، رادا، اديان شرق و فكر غرب ، ترجمه رضازاده شفق ، تهران : انتشارات دانشگاه تهران : 1344.
7- كريشنان ، رادها، مذهب در شرق و غرب ، ترجمه فريدون گرگانى ، تهران : سازمان كتابهاى جيبى ، 1344.
8- گئر، جوزف ، حكمت اديان ، ترجمه و تاءليف محمد حجازى ، تهران : كتابخانه ابن سينا، 1337.
9- گئر، جوزف ، سرگذشت دينهاى بزرگ ، ترجمه ايرج پزشك نيا، تهران : نشر انديشه ، 1350.
10- مصطفوى ، على اصغر، اسطوره قربانى ، تهران : انتشارات بامداد، 1369.
11- ناس ، جان بى .، تاريخ جامع اديان ، ترجمه على اصغر حكمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، 1370.
12- sharma, arvind (ed.), our religions, new york : harpercollins publishers, 1993
2- اديان ابتدايى
1- دين نزد انسان ابتدايى
از نظر پژوهشگران علوم انسانى ، نخستين نشانه هاى موجود از دين گرايش ‍ به پرستش طبيعت است . نمونه هايى از اين گرايش هم اكنون در مناطق دور افتاده جهان ، ميان انسانهاى ابتدايى مشاهده مى شود. در اين گرايش به منظور رام كردن نيروهاى طبيعت ، بايد از آن نيروها تجليل كرد و از آنها درخواست لطف و احسان داشت . انسانهاى ابتدايى عصر ما مراسمى دينى دارند كه در آن لباسهاى عجيب و غريبى مى پوشند، ماسك بر صورت مى زنند و به حركات موزونى مشغول مى شوند و ضمن آن از گونه اى مناسب و به دور از طغيان و طوفان آنان را سيراب كند و به زمين مى گويند بروياند و از مزارع و درختان مى خواهند كه محصول بهتر و بيشترى بدهند و مانند اينها.
2- عناصر مشترك اديان ابتدايى
با آنكه اديان ابتدايى در بيغوله هاى جهان پراكنده شده اند و نمى توان ميان آنها هيچ ارتباطى تصور كرد، شگفت آور است كه آن اديان باورهايى مشابه يكديگر دارند. برخى از عناصر مشترك اديان ابتدايى به قرار زير است :
1-2. خدا و خدايان
بايد توجه داشت دينداران به خدايى بسيار والا و فوق تصور بشر عقيده دارند. آنان معتقدند علم و قدرت خدا بى نهايت است و هر گاه در متون دينى چيزى بر خلاف آن يافت شود، براى تاءويل آن تلاش مى كنند.
از قرآن مجيد به روشنى مى فهميم كه مشركان نيز پيوسته به چنين خدايى معتقد بوده اند. به ادعاى برخى مشركان ، خدا از بس بزرگ و پاك و منزه است ، با جهان مادى ارتباطى ندارد؛ از اين رو، بايد براى حاجت خواستن به شركاى او مراجعه كنيم . آنان اين موجودات را كارگزاران امور جهان مى دانستند و رجوع به آنها را عظيم الشاءن به مردم مى گفتند اين شريكان از جانب خداى متعال تعيين نشده اند و به همين دليل ، هيچ قدرتى ندارند و نبايد به آنها متوسل شد.
تاريخ نشان مى دهد كه شرك به خداى متعال سابقه اى ديرينه دارد و بشريت پيوسته به آن مبتلا بوده است . در عصر حاضر نيز تقريبا نيمى از جمعيت جهان در قالب هندوئيسم ، بوديسم ، شينتو و اديان ابتدايى بت مى پرستند (واژه ((بت )) در زبان فارسى نيز از نام ((بودا)) گرفته شده است ). جامعه شناسان دوران شرك را مقدم بر دوران توحيد معرفى مى كنند، ولى پيروان اديان توحيدى با اين فرضيه به شدت مخالفند و شرك را انحراف از توحيد مى دانند.
به زعم برخى اديان ، خدايان در تاريخ براى انسان جلوه گر شده اند و بتان نمادى از آنها هستند. اين سنخ اديان به فرستادگان الهى يعنى انبيا (عليه السلام ) عقيده ندارند.
2-2. نياكان پرستى
ترس از مرگ خرافاتى را در جوامع ابتدايى پديد آورد و آن اقوام درباره ارتباط مردگان با زندگان عقايدى داشتند. برخى از مردم باستان از بازگشت اموات مى ترسيدند و مردگان را كاملا با طناب مى بستند و گورها را محكم مى كردند تا از بازگشت آنان جلوگيرى كنند. اين عقايد كم كم به نياكان پرستى تبديل شد كه در دورانهاى مختلف در سراسر جهان وجود داشته است و اكنون مظاهر آن در سرزمينهايى مانند ژاپن به چشم مى خورد. بتان در مواردى مجسمه نياكان بوده اند.
3-2- جادو
جادو در اديان با آنچه در تصور ماست تفاوت دارد. در آن اديان جادو عبارت است از مراسمى براى دلجويى و مددخواهى از نيروهاى طبيعت . در اين مراسم ، جادوگر فعاليت مى كند و رهبرى مراسم را بر عهده مى گيرد. از آنجا كه در جوامع ابتدايى علم و سواد مطرح نيست ، اين افراد نيز چيزى بيش از سايرين نمى دانند و تنها اعتقاد همگان به وجود نيروهايى در اين اشخاص آنان را از سايرين ممتاز كرده است .
جادوگران از نيروى خود براى معالجه بيماران نيز استفاده مى كنند. اين گونه جادوگران معمولا شمن (shaman) ناميده مى شوند.
جادوگران رياضتهايى نيز مى كشند و بسيار مى شود كه در بدن خود نشانه هايى پديد مى آورند و در مواردى خود را اخته مى كنند.
4- 2- قربانى
ميان اقوام سراسر جهان قربانى براى معبود انواعى داشت و از ريختن جرعه اى آب يا شراب تا اهداى گياهان و محصولات ، ذبح حيوانات و كودكان و بزرگسالان ، همچنين به آتش افكندن كودكان را شامل مى شد. آنان برخى اوقات براى آنكه جمعيت كاهش نيابد، براى تهيه قربانى به سرزمينهاى ديگر يورش مى بردند و افرادى را اسير و سپس در راه خدايان خود قربانى مى كردند. قربانى عفت ، يعنى فحشا دادن به احترام بتان (Hierodouleia) نيز نزد اقوام مختلف رواج داشت .
اهراق جرعه به عنوان قربانى همواره يكى از رسوم ميخوارى بوده و در تورات كنونى (خروج 29:41 و موارد ديگر) و در شعر عربى و فارسى بدان اشاره شده است :
شربنا و اهرقنا على الارض جرعة فللارض من كاس الكرام نصيب اگر شراب خورى جرعه اى فشان بر خاك از آن گناه كه نفعى رسد به غير چه باك در دورانهاى بعد قربانى انسان منسوخ شد و اندك اندك قربانى به حيوانات منحصر گرديد، ولى نمونه هايى از آن تا دورانهاى نزديك به ما وجود داشته است . اكنون كه قوانين كشورها چنين چيزى را اجازه نمى دهد، گاهى در گزارشهاى خبرى مى بينيم كه در برخى روستاهاى هندوستان و مناطق ديگر يك بت پرست به دور از چشم پليس ، فرزند خود را در پاى بتى قربانى كرده يا تصميم داشته قربانى كند، ولى ديگران از اين كار جلوگيرى كرده اند. البته مرتكبين اين جرم در عصر ما دستگير و مجازات مى شوند، ولى در گذشته هاى دور از آنان تقدير مى شده است . شايد فرمان آزمايشى خداى متعال به حضرت ابراهيم خليل (عليه السلام ) مبنى بر قربانى كردن فرزندش براى اين بوده كه معلوم شود موحدان نيز در عشق و علاقه به معبود حقيقى چيزى كم ندارند.
3-توتم
در اديان ابتدايى توتم (Totem) قبيله عبارت است از نشانى كه از قبيله حمايت مى كند. آن نشان ممكن است يك گونه حيوان ، نبات يا جماد باشد. حيوانات گوناگونى ميان اقوام مختلف احترام دارند و احيانا تصوير آنها را روى پرچم كشورها مى بينيم .
با مراجعه به تاريخ ملتها و مشاهده پرستش شير در آفريقا، ببر در هندوستان ، عقاب و خرس و سگ آبى در آمريكاى شمالى ، گاو نر در يونان و مصر، گاو ماده در هندوستان و آفريقا و اسكانديناوى ، گاوميش در جنوب هندوستان و كانگورو در استراليا، در مى يابيم كه حيوانات مذكور توتم آن اقوام بوده اند. هنوز هم مقدس شمردن كبوتر و مار نزد بسيارى از ملتها ادامه دارد. واژه ((توتم )) از زبان سرخ پوستان آمريكا آمده است .
4-تابو
تابو (Taboo) عبارت است از محرمات قبيله ، مانند مقررات ازدواج و تغذيه . ممكن است قبيله اى ازدواج درون قبيله را مجاز بداند و قبيله ديگر آن را حرام بشمارد. افراد اين قبيله بايد براى همسريابى به سراغ قبايل ديگر بروند. واژه ((تابو)) از زبان قومى ابتدايى در مجمع الجزاير پولينزى آمده است .
5- مانا
در آيينهاى باستانى برخى از اشيا را داراى نيرو مى دانستند و مورد توجه قرار مى دادند.
ممكن است سنگى ، چوبى ، درختى يا حيوانى داراى خاصيت تلقى شود و از آن حاجت بخواهند و بدان تبرك بجويند. اين اشياء مانا (Mana) خوانده مى شوند. بقاياى اين تصور نيز در اديان و گرايشهاى ديگر موجود است . واژه ((مانا)) نيز از زبان قومى ابتدايى در مجمع الجزاير پولينزى آمده است .
6- آنيميسم
آيين باستانى بسيارى از اقوام گذشته جان پرستى (Animism) بوده است . بر اساس اين آيين همه مظاهر طبيعت روح دارند و براى بهره بردارى از آنها بايد به نيايش و سپاس و ستايش آنها پرداخت . پرستش زمين ، آسمان و اجرام سماوى ، آتش ، رعد، برق ، ابر، دريا، رودخانه ، طوفان ، جنگل ، گياهان و حيوانات ، بويژه گاو ماده ، مار كبرا، همچنين پرستش توتم قبيله و روح نياكان و بزرگان ، همراه با دلجويى از موجودات خطرناك ، مانند شيطان و جن (از ما بهتران !)، ميان اقوام باستانى رواج داشته است (گرايش به عبادت جن و پناه بردن برخى افراد نادان به آنها مورد نكوهش قرآن مجيد قرار گرفته است : انعام : 100، سباء: 41، جن : 6).
جان پرستان طبيعت را داراى شعور و انسانوار مى دانند و به گونه اى با آن راز و نياز مى كنند و براى آن قربانى تقديم مى دارند، گويا طبيعت تحت تاءثير اين امور قرار مى گيرد. بقاياى اين گرايش در برخى اديان بخصوص آيين هندو تا اين زمان مشاهده مى شود. برخى از بتان نماد قواى طبيعت هستند.
7- فتيشيسم
فتيش (Fetish) واژه اى پرتغالى به معناى جادو است . ايمان به فتيش ، يعنى احترام به يك شى ء مادى كه نيرويى جادويى در آن نهفته است ، در اقوام ابتدايى يافت مى شود. اين شى ء معمولا از سنگها و مواد معدنى است ، كه به عقيده آن اقوام همراه داشتن آن خوشبختى مى آورد.
8- اساطير
بشر هنگامى كه از كشف رازهاى جهان احساس ناتوانى كرد، براى توضيح پديده ها به اسطوره روى آورد و از قوه خيال كمك گرفت . اساطير ابعاد گوناگونى داشتند و از مهمترين ابعاد آنها ترويج فضايل و كمالات بود. بنابراين اساطير هم سازنده و هم ويرانگر بودند: سازندگى روح آدمى با فضايل و ويرانگرى انديشه آدمى در توضيح پديده ها. همان طور كه تفكر عموميت دارد، بدل آن نيز كه اسطوره باشد، در همه جوامع بشرى عموميت داشته است . نيمه اول شاهنامه فردوسى نمونه اى از اساطير است كه در آن قهرمانانى مانند رستم مطرح مى شوند. رستم يك ابرمرد است كه براى برانداختن كژيها و حاكم ساختن ارزشها مى جنگد.
از ديدگاه علمى ، فلسفه و دين تكامل يافته اسطوره هستند، ولى اين ادعا در مورد دين از ديدگاه دينى مردود است و اعتقاد به آن با ديندارى منافات دارد.
كتابنامه
1- حكمت ، على اصغر، تاريخ اديان ، تهران : انتشارات ابن سينا، 1345.
2- زرين كوب ، عبدالحسين ، در قلمرو وجدان ، تهران : انتشارات سروش ، 1375.
3- مصطفوى ، على اصغر، اسطوره قربانى ، تهران : انتشارات بامداد، 1369.
4- ناس ، جان بى .، تاريخ جامع اديان ، ترجمه على اصغر حكمت ، تهران : انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، 1370.
5- Eliade, mircea (ed.), The Encyclopedia of religion, new york: Macmillan publishing company, 1987
6- Hastings, james (ed.), Encyclopedia of religion and ethics, new york: charles scribners sons, d.n
7- parrinder, Geoffrey, Worship in the Worlds religions, London: sheldon press, 1976
3- اديان ملل گذشته
1- مصر
مصر يكى از كشورهاى بسيار معروف جهان باستان بود. اين سرزمين تمدنى بزرگ و حكومتهايى مقتدر داشت . نژاد مصريان قبطى بود و واژه (((Egypt))) كه در زبانهاى اروپايى براى مصر به كار مى رود، با كلمه قبطى در ارتباط است .
مصريان از مراحل مختلف اديان ابتدايى گذر كردند و به خدايان محلى كه معمولا به شكل حيوانات اهلى و وحشى بود روى آوردند. پرستش فرعونها و خدايان اساطيرى نيز معمول بود.
1- 1- پيدايش دين و گوناگونى آن در مصر قديم
مصريان قديم به موجودات غيبى بسيارى معتقد بودند و خدايانى با اسما و صفات مختلف داشتند. هنگامى كه فراوانى خدايان موجب زحمت شد، از شمار آنها كاستند و حتى در دوره كوتاهى تنها به خداى آفتاب معتقد شدند. در آن دورانها اعتقاد به الوهيت حيواناتى مانند شير، تمساح و برخى پرندگان و جوندگان و برخى حيوانات اهلى مانند قوچ رواج يافت . پرستش ‍ گربه نيز نزد آنان بسيار اهميت داشت . ايرانيان دوره هخامنشى در يكى از جنگهاى خود با مصريان ، تصوير گربه را روى سپرهاى خود نقش كرده بودند؛ از اين رو، مصريان به احترام آن تصاوير از تيراندازى و شمشيرزنى خوددارى كردند و در نتيجه ، پيروزى نصيب ايرانيان شد.
موجوداتى خيالى با سر حيوان و تن انسان ، در اعتقادات ايشان وارد شد و بتهايى به اين شكل ساختند و پرستيدند. هنگام مسافرت در رود نيل ، براى مصونيت از خطر تمساحهاى آدمخوار، نخست به معبد بسيار شكوهمند تمساح مى رفتند و با پرداخت صدقه و نذرى ، به خيال خود تاءمين جانى مى گرفتند.
2 - 1- اسطوره خدايان سه گانه اوزيريس ، ايزيس و هوروس
مصريان قديم مى گفتند اوزيريس (خداى كشاورزى ) با خواهرش ايزيس ‍ (الهه مادر) ازدواج كرد و از ايشان فرزندى به نام هوروس (خداى آفتاب ) به دنيا آمد. اوزيريس به دست برادر خود به نام ست (خداى خشكسالى ) كشته شد. ايزيس جسد شوهر مقتول خويش اوزيريس را با زحمت فراوان به دست آورد و آن را به مصر برگرداند و پنهان كرد. هنگامى كه ست از اين قضيه آگاه شد جسد را پيدا كرد و آن را به چهارده قطعه پاره پاره ساخت و هر قطعه را در مكانى در مصر به خاك سپرد. آن مكانها به بركت پاره هاى آن جسد آباد و بارور شدند. هوروس كه اكنون بزرگ شده بود، به خونخواهى پدر، با عموى خود جنگيد و با آنكه يك چشم خود را از دست داد، بر عمو پيروز شد و او را اسير كرد و نزد مادر خويش ايزيس آورد. ايزيس برادر شوهر خود را بخشيد. آنگاه هوروس قطعات جسد پدر را به يكديگر پيوند داد و به كمك خداى حكمت او را زنده كرد. اوزيريس از آن پس ، در جهان نماند و اين عالم را به فرزندش هوروس سپرده به جهان زير زمين رفت و فرمانرواى مردگان شد.
3-1- پرستش آفتاب
پرستش آفتاب در مناطق مختلف جهان سابقه اى ديرينه دارد و در مواردى از قرآن مجيد (از جمله در سوره نمل ، آيه 24) به آن اشاره شده است . به راستى در ميان تمام خدايانى كه در كنار آفريدگار پرستيده مى شدند، هيچ يك از آنها بركات بى پايان خورشيد را نداشت . در مصر قديم براى ساعات مختلف روز، خدايانى كه نماينده خورشيد بودند، قرار داده شد: مثلا خداى بامداد خپرع ، خداى نيمروز رع و خداى شامگاهان اتوم بود.
همچنين سوسكى كه سرگين گردان ناميده مى شود، نماينده خورشيد در روى زمين به شمار مى رفت . مصريان قديم آن حشره را بسيار مقدس ‍ مى دانستند و تصوير او را در طلسمات و بر سينه و پيشانى مجسمه پادشاهان ترسيم مى كردند و از آن بركت و نيكبختى مى خواستند.
4 - 1- پرستش فرعون
پرستش پادشاهان در گذشته بسيار رواج داشت و آخرين نمونه آن در مورد امپراطور ژاپن بود كه به خواست خود وى در سال 1946 لغو شد. هم اكنون برخى از فرمانروايان مانند پادشاه تايلند مقدارى از آن سنت را حفظ كرده اند.
فرعونهاى مصر (مانند امپراطورهاى ژاپن ) خدايانى از نسل آفتاب به شمار مى رفتند و پرستش آنان به اين عنوان بود.
2- بابل
بابل براى ساليان درازى مركز تمدن و علم و فرهنگ بود و نام آن در كتاب مقدس يهوديان و مسيحيان بسيار آمده و قرآن مجيد (در سوره بقره ، آيه 102) از آن ياد كرده است . جبر و مثلثات و بسيارى از مسائل رياضى و علمى ديگر از تمدن بابلى به يادگار مانده است .
1-2- تحول و دگرگونى ديانت ابتدايى در بابل
در حفاريهايى كه در اماكن مختلف عراق صورت گرفته ، مجسمه خدايان بى شمارى از زير خاك بيرون آمده و به موزه هاى جهان منتقل شده است . اين خدايان صورت تكامل يافته آنيميسم ابتدايى بوده اند.
بابل نيز تحول و تكامل دين از فتيشيسم تا اعتقاد به خدايان را تجربه كرد. اين سير تقريبا چهار هزار سال طول كشيد و در پايان خدايانى كه نماينده ارواح ماه و خورشيد و سيارات بودند، در شهرهاى مختلف مورد پرستش ‍ قرار گرفتند. مردوخ در بيشتر زمانها برترين خدا بود.
2 - 2- خداى سه گانه
ميان خدايان بى شمار بابليان ، شش خدا معروف تر شدند كه در دو دسته سه تايى (تثليث ) مورد پرستش بودند. تثليث اول از آنو (خداى آسمان )، انليل (خداى فضا و جنگ ) و ائا (خداى آب ) و تثليث دوم از شمش ‍ (خداى آفتاب )، سين (خداى ماه ) و ايشتار (خداى مؤ نث ) تشكيل شده بود.
اين خدايان همسرانى داشتند و در زمانى خداى مؤ نث ايشتار به عنوان الهه بارورى بسيار مورد توجه قرار گرفت . شوهر ايشتار تموز ناميده مى شد.
هنگام اوج تمدن بابل خداى بزرگى به نام مردوخ مطرح شد كه تصوير او را همه جا رسم مى كردند. ساير خدايان بابل زير دست مردوخ به شمار مى رفتند.
3-2- خداى آشور
هنگامى كه بابل به دست قوم شمالى آشور سقوط كرد، مردوخ جاى خود را به خداى آشوريان به نام آسور داد و تصوير او را همه جا ترسيم كردند. بار ديگر بابليان بر آشوريان پيروز شدند و مردوخ را به منزلت پيشين خود برگرداندند و با سقوط بابل به دست كورش ، آهور مزدا جاى مردوخ را گرفت .
3- يونان
يونان شبه جزيره كوچكى در جنوب شرقى اروپاست كه از گذشته هاى دور مركز هنر، فرهنگ و انديشه بوده است . اين كشور در زبانهاى اروپايى ((Greece)) خوانده مى شود و كلمه عربى اغريق از اينجا مى آيد. نام يونان (Ionia) گرفته شده كه يكى از بخشهاى يونان است . يونانيان كشور خود را هلاس (Hellas) مى نامند كه نام افسانه اى نياى يونانيان است . از آنجا كه بيشتر اديان جهان با انديشه و اسطوره رابطه اى تنگاتنگ دارند، باورهاى دينى يونانيان در دين شناسى مهم است .
1-3- آيين يونانيان باستان
يونانيان قديم نيز به خدايان نرينه و مادينه معتقد بودند. بزرگترين خداى ايشان زئوس بود كه گاهى وى را زئوس پاتروس يعنى زئوس پدر مى ناميدند. اين خدا نزد هندوان باستان ديوس پيتار و نزد روميان قديم ژوپيتر خوانده مى شد. مجموعه خدايان مورد پرستش ايشان معمولا با خدايان آريايى قديم مشترك بود. برخى خدايان يونان عبارت بودند از:
آپولو(خداى آفتاب )؛
پوزيدن (خداى دريا)؛
هستيا(خداى مؤ نث و مادر خانواده )؛
دميتر (خداى مؤ نث ، مادر كشاورزى و غلات )؛
هرمس (خداى حكمت )؛
آرس (خداى جنگ ).
2 - 3- اساطير
بشر با قدرت تخيل و تلاش همه جانبه ، در طى قرون و اعصار گذشته سعى كرده است تا خود را از سرگردانى برهاند و به همين منظور نخست اساطير را پديد آورده تا به تصور خود براى سؤ الات خويش پاسخى بيايد. فلسفه ، ادبيات و برخى اديان زاييده اساطيرند و اساطير در سراسر زندگى فكرى انسانها نقش دارند. مثلا در كشور ما، اساطير شاهنامه در ذهن مردم وجود دارد و پيوسته مردم از خواندن آنها لذت مى برند. يونانيان نيز خدايان اسطوره اى خود را مى پرستيدند و براى آنها قربانى مى كردند. نام برخى از اين خدايان در بالا آمد و تهيه كردن فهرستى از خدايان اسطوره اى آنان يا ساير ملل باستانى كارى دشوار است .
يونانيان مردمى هوشمند و كنجكاو بودند و از آنجا كه به علم دسترسى نداشتند، با خلق اساطير ذهن جستجوگر خود را آرام مى كردند؛ همان طور كه به جاى پرستش آفريدگار آسمان و زمين ، به بتهاى گوناگون روى مى آوردند. همين قوم از اساطير به فلسفه پرداختند و پرچمدار دانش در عصر خود شدند، در حالى كه موفقيت اقوام ديگر در اين راه چشمگير نبود.
3 - 3- پيدايش فلسفه
حدود پنج قرن پيش از ميلاد، فيلسوفان بزرگى در يونان پيدا شدند و افكار تازه اى مطرح كردند. معروفترين آن فيلسوفان سقراط و شاگردش افلاطون و شاگرد اين فيلسوف ارسطو بودند. انديشه هاى ارسطو قريب دو هزار سال در مجامع علمى اروپا و جهان اسلام رواج داشت و كمتر كسى به خود اجازه مى داد آنها را نقد كند. با آنكه فلسفه يونان و انديشه هاى ارسطو عظمت پيشين خود را از دست داده است ، هنوز هم دانشمندان هنگام طرح مسائل فكرى از اشاره به سابقه آن در يونان و آثار افلاطون و ارسطو گزيرى ندارند. فيلسوفان يونان براى انديشه هاى خود از اساطير بهره زيادى برده اند و هم اكنون مجموعه آثار افلاطون از نام خدايان گوناگون انباشته است .
آنان به بسيارى از سروده هاى حماسى قديم كه صفات ناپسند را به خدايان نسبت مى دادند، اعتراض داشتند. انديشه هاى افلاطون در مورد خداشناسى موجب گرديد كه او را افلاطون الهى (DivinePlato) بنامند. ارسطو محرك اول را مطرح كرد كه به عقيده فيلسوفان موحد به خداى اديان توحيدى نزديك است .
4-3-عقايد عامه
در همين دوره فكر توده مردم نيز تحول يافت و آنان معتقد شدند كه خداى زئوس بالاى كوه المپ نشسته است و ساير خدايان گرداگرد او هستند. ايشان به حيات پس از مرگ عقيده نداشتند، ولى براى سعادت دنيوى ، بتهايى را مى پرستيدند. اين بتها مظهر خدايان و قهرمانان اساطيرى بودند و كاهنانى داشتند.
4-روم
يكى از كشورهاى بسيار باشكوه و قدرتمند جهان باستان روم بود كه بخش ‍ مهمى از اروپا، تركيه و شام را شامل مى شد. روميان از گذشته هاى دور تاكنون در معمارى ، نقاشى ، مجسمه سازى ، ادبيات و فنون كشور دارى سر آمد بودند. روميان سه قرن پس از ميلاد مسيح (عليه السلام ) به مسيحيت گرويدند و براى ترويج آن ، از تمدن باستانى خود بسيار سود جستند.
1-4- آيين روميان قديم
روميان قديم آيينى ساده و ابتدايى داشتند. همه روميان خداى ديانا را كه معبدش در كوههاى نزديك رم بود، مى پرستيدند و هنگام جشنهاى ساليانه به معبد او روى مى آوردند. يكى از اعمال دينى آنان صرف خوراك مقدسى بود كه با آتش مقدس پخته مى شد و خداى آتش در آن سهم داشت . تهيه اين غذا و صرف آن طبق آيينهاى معينى بود كه شرح آن به طول مى انجامد (اصولا استفاده از خوراك در اديان معمول بوده و عشاى ربانى در مسيحيت باقيمانده آن است ).
2-4- نوما
آيين نوما (Numen) يعنى روح ، براى هر چيز از انسان و حيوانات و جانوران و جمادات و مظاهر طبيعت ، روحى مى شناخت . بعضى از اين ارواح نيكوكار و برخى بدكار بودند. اين ارواح كه بعدا جنبه الوهيت پيدا كردند، طبيعتى مبهم و نامشخص داشتند. روميان در دوره هاى بعد براى آنها شخصيت قائل شدند و درباره آنها اساطيرى ساختند.