Mohamad
07-28-2010, 04:05 AM
در گوشه شمال شرقي شهر بم، برفراز و در دامنه كوه سنگي، قلعه‌اي كهنه و اسرار آميز خودنمايي مي‌كند كه به ارگ بم معروف است.
ارگ بم مجموعه‌اي‌است عظيم و بي‌نظير، يكي از بزرگترين مجموعه‌هاي خشت و گل جهان و يكي از مهم‌ترين مجموعه‌هاي تاريخي كشور به شمار مي‌رود. اين مجموعه بازمانده يكي از شهرهاي كهن ايران به علت اينكه دستخوش تحولات ساير شهرها نشده، تقريباً دست نخورده باقي مانده و نادرترين نمونه يك شهرك سنتي ايراني است.
بم در جنوب شرق استان كرمان و در حاشيه جنوب غربي كوير قرار گرفته، داراي آب و هواي گرم و خشك كويري و يكي از كم‌باران‌ترين مناطق ايران است، اختلاف درجه حرارت بين زمستان و تابستان و بين روز و شب بسيار زياد است، در نتيجه ساختمان‌هاي آن داراي تمام خصوصيات بناهاي مناطق كويري گرم و خشك است. عمده مصالح به‌كار رفته در اين مجموعه خشت و گل است كه از خاك رس محل تهيه مي‌شود. رشته كوه‌هاي مرتفعي كه در اطراف بم قرار دارد كه دائماً پوشيده از برف است و باعث شده اين منطقه داراي آب‌هاي زيرزميني غني و چشمه‌سارهاي فراوان و سرزمين حاصل‌خيز باشد. به اين علت بم يكي از قديمي‌ترين مناطق سكني‌گزيني كشور بوده و آثاري كه در اطراف آن پيدا شده نشان مي‌دهد كه سكونت در اين منطقه از هزاره‌هاي سوم و چهارم قبل از ميلاد مسيح رايج بود. اين منطقه تا قبل از قرن هفتم هجري قمري به علت قرارداشتن در مسير يكي از مهم‌ترين راه‌هاي بازرگاني جهان قديم (بخشي از جاده ابريشم كه به راه ادويه معروف بوده است) و همچنين به علت صنعت پيشرفته نساجي، تربيت كرم ابريشم و بافت پارچه‌هاي مرغوب ابريشمي و كتاني كه به تمام دنياي قديم صادر مي‌شده است، داراي اهميت استراتژيك، رونق و ثروت فراوان بوده است.
ارگ بم از دو بخش متمايز حكومتي و عامه نشين و چهارحصار تودرتو تشكيل شده است. بخش حكومتي بر فراز صخره سنگي ـ مرتفع‌ترين بلندي در آن حوالي ــ قرار گرفته است.
سه حصار از چهار باروي ارگ اين بخش را در بر مي‌گيرد، بلندترين قلعه كه بر بالاي صخره ساخته شده خانه حاكم و ساختمان‌هاي چهارفصل و قسمت‌هاي خدماتي مربوط به بخش حكومتي را در بر مي‌گيرد و بخش زيرين باروي اين قلعه با سنگ‌هاي لاشه بزرگ ساخته شده است. مطالعات تطبيقي و بررسي‌هاي مختلف امكان ساخت اين قلعه را در هزاره‌هاي اول يا دوم قبل از ميلاد مي‌دهد.
احتمالاً اين بخش از ارگ هسته اوليه به‌وجود آورنده آن است. ضمن اينكه آثار ساختماني مربوط به قبل از اسلام در زير ساختمان‌هاي چهارفصل و خانه حاكم كاملاً مشخص است.
برخي روايات تاريخي و بررسي‌هاي مختلف نشان‌دهنده اين است كه ارگ بم در زمان اشكانيان وجود داشته ـ كارنامه اردشير بابكان و داستان فتح قلعه هفتواد به وسيله اردشير كه در شاهنامه نيز آورده شده است ـ بديهي است تعيين تاريخ دقيق ساخت و سازهاي اوليه در ارگ بم بعد از حفاري‌ها و تحقيقات دقيق باستان‌شناسي و معماري امكان‌پذير خواهد بود.
باروهاي دوم و سوم كه از طرف جنوب بخش حكومتي را در بر مي‌گيرند بعد از اسلام ساخته شده‌اند باروي دوم كه سربازخانه، خانه فرمانده و برخي تاسيسات نظامي را شامل مي‌شود در قرون اوليه ـ احتمالاً سوم يا چهارم ـ به ارگ الحاق شده و باروي سوم كه اصطبل نظامي، دروازه ورودي به قلعه‌هاي حكومتي و برخي تاسيسات نگهباني را در بر گرفته احتمالاً در زمان ايلخانان يا صفويه ساخته شده است.
بخش عامه نشين در دامنه‌هاي جنوبي و يا غربي صخره قرار گرفته و حصار اصلي ارگ آن‌را در بر مي‌گيرد اين بخش محل سكونت كسب و كار مردم بوده و علاوه بر خانه‌هاي مسكوني در ابعاد و سبك‌هاي مختلف داراي تمام تاسيسات شهري يك شهرك سنتي ايراني اسلامي مانند، بازار، مسجد، ميدان‌هاي مختلف حمام عمومي، مدرسه، آب‌انبار، كاروانسرا، بارانداز، كارگاه‌هاي مختلف صنعتي از قبيل سفالگري، روغنگري، نساجي و غيره بوده كه كاربري اكثر آنها كاملاً قابل تشخيص است.
در نتيجه، اين قلعه به عنوان نمونه منحصر به‌فرد يك شهرك سنتي مورد علاقه كليه پژوهشگران، دانش‌پژوهان و علاقه‌مندان به تاريخ و ميراث‌هاي فرهنگي اين مرز و بوم است. ارگ بم تنها داراي يك دروازه ورودي در باروي ضلع جنوبي است، و بازار ارگ از اين دروازه تا ميدان تكيه ادامه دارد.
با توجه به مطالعات و بررسي‌هايي كه انجام شده حصار اصلي ارگ قبل از اسلام و احتمالاً قبل از اشكانيان ساخته شده ولي اكثر ساختمان‌هاي موجود در بخش عامه نشين اسلامي و مربوط به دوره‌هاي مختلف قرون اوليه اسلام تا دوره قاجار است.
بخش‌هايي از حصار در لشكركشي‌هاي مختلف تخريب و مجدداً بازسازي شده است، اين حصار داراي برج‌هاي متعدد در فواصل مختلف است. فواصل برج‌هاي حصار در قديم معمولاً حداكثر دو تيررس بوده است. اطراف حصار خندقي حفر شده بود كه در هنگام دفاع براي مشكل كردن عبور دشمنان پر از آب مي‌شده است.
بخش عامه نشين ارگ بم از هفت محله كوچك و بزرگ تشكيل مي‌شده است، اين بخش داراي شبكه معابر و دسترسي‌هاي اصلي و فرعي نسبتاً منظمي بوده كه به‌صورت شمالي جنوبي و شرقي و غربي بخش‌هاي مختلف را به يكديگر متصل كرده است. يك مسير اصلي شمالي جنوبي دروازه ورودي اصلي را در جنوب بخش عامه‌نشين به دروازه قلعه حكومتي در شمال آن متصل مي‌كند، بازار ارگ سرپوشيده بوده، كوچه‌ها داراي ديوارهاي چينه‌اي نسبتاً بلند و ساباط‌هاي متعدد در بخش‌هاي مختلف وجود داشته كه متناسب با اقليم منطقه براي حفاظت از آفتاب سوزان تابستان و سوز و سرماي زمستان بوده است. مسجد جامع ارگ كه از طريق يك شبكه اصلي شرقي غربي از ميدان تكيه و شبكه‌هاي فرعي ديگر قابل دسترسي است يكي از قديمي‌ترين مساجد ايران است كه ساخت اوليه آن در قرون اوليه اسلام و طرح آن به صورت شبستاني بوده است،بعدها در دوران‌هاي مختلف، صفاري، سلجوقي، صفوي، افشاريه و قاجار تغييرات، تحولات و الحاقاتي در آن صورت گرفته است.
شبكه آبرساني ارگ علاوه بر چاه‌هايي كه داخل خانه‌ها و بخش‌هاي مختلف ارگ وجود داشته از نهر شهر نيز تشكيل مي‌شده است. نهر شهر از ضلع غربي از داخل يك شترگلو كه در زير خندق تعبيه شده بود وارد ارگ مي‌شد و پس از طي مسيرهاي مختلف در محله‌هاي گوناگون از ضلع جنوب شرقي ارگ خارج مي‌شده است.
شواهد تاريخي نشان مي‌دهد بم تا قرن هفتم هجري قمري، شهر بزرگي بوده كه ارگ بم فقط بخش‌هاي كهنه دژ و شارستان اين شهر را تشكيل مي‌داده‌اند، آثار ديوار ربض معروف به ديوار شهربست كه بخش‌هاي كهنه دژ و شارستان اين شهر را تشكيل مي‌داده‌اند، هنوز در شمال ارگ و در بخش‌هاي مختلف شهر بم ديده مي‌شود.
علاوه بر شهر بم شهرهاي ديگر نيز مانند نرماشير، ريگان، نسا، دارزين در منطقه وجود داشته كه آثار و خرابه‌هاي آنها موجود است.
در اواخر قرن ششم هجري قمري درگيري بين شاهزادگان سلجوقي باعث انحطاط و زوال آنها شد و همزمان حمله غزها قتل عام مردم و تخريب شهرها را به دنبال داشت كه با تقليل جمعيت منطقه همراه است. در قرن نهم هجري قمري حمله تيمور باعث خرابي‌ها و كشتارهاي ديگر بود و در اين زمان بنا به دستور حكام تيموري كرمان شهر قديم بم را كه به علت كمي جمعيت بنا به قول مورخان تبديل به جايگاه حيوانات وحشي شده بود تخريب مي‌كنند و بازمانده مردم را تخليه و به داخل قلعه (ارگ فعلي) مي‌برند (سال 811 هجري قمري) از اين زمان است كه ارگ تبديل به شهر بم مي‌شود.
در اوايل سلطنت ناصرالدين شاه قاجار به علت به وجود آمدن امنيت نسبي در منطقه و فرسوده شدن بافت داخل ارگ مردم رفته رفته خانه‌هاي داخل ارگ را تخليه و بيرون از قلعه شهر جديد بم را بنا مي‌نهند.
ارگ بم مجموعه‌اي‌است عظيم و بي‌نظير، يكي از بزرگترين مجموعه‌هاي خشت و گل جهان و يكي از مهم‌ترين مجموعه‌هاي تاريخي كشور به شمار مي‌رود. اين مجموعه بازمانده يكي از شهرهاي كهن ايران به علت اينكه دستخوش تحولات ساير شهرها نشده، تقريباً دست نخورده باقي مانده و نادرترين نمونه يك شهرك سنتي ايراني است.
بم در جنوب شرق استان كرمان و در حاشيه جنوب غربي كوير قرار گرفته، داراي آب و هواي گرم و خشك كويري و يكي از كم‌باران‌ترين مناطق ايران است، اختلاف درجه حرارت بين زمستان و تابستان و بين روز و شب بسيار زياد است، در نتيجه ساختمان‌هاي آن داراي تمام خصوصيات بناهاي مناطق كويري گرم و خشك است. عمده مصالح به‌كار رفته در اين مجموعه خشت و گل است كه از خاك رس محل تهيه مي‌شود. رشته كوه‌هاي مرتفعي كه در اطراف بم قرار دارد كه دائماً پوشيده از برف است و باعث شده اين منطقه داراي آب‌هاي زيرزميني غني و چشمه‌سارهاي فراوان و سرزمين حاصل‌خيز باشد. به اين علت بم يكي از قديمي‌ترين مناطق سكني‌گزيني كشور بوده و آثاري كه در اطراف آن پيدا شده نشان مي‌دهد كه سكونت در اين منطقه از هزاره‌هاي سوم و چهارم قبل از ميلاد مسيح رايج بود. اين منطقه تا قبل از قرن هفتم هجري قمري به علت قرارداشتن در مسير يكي از مهم‌ترين راه‌هاي بازرگاني جهان قديم (بخشي از جاده ابريشم كه به راه ادويه معروف بوده است) و همچنين به علت صنعت پيشرفته نساجي، تربيت كرم ابريشم و بافت پارچه‌هاي مرغوب ابريشمي و كتاني كه به تمام دنياي قديم صادر مي‌شده است، داراي اهميت استراتژيك، رونق و ثروت فراوان بوده است.
ارگ بم از دو بخش متمايز حكومتي و عامه نشين و چهارحصار تودرتو تشكيل شده است. بخش حكومتي بر فراز صخره سنگي ـ مرتفع‌ترين بلندي در آن حوالي ــ قرار گرفته است.
سه حصار از چهار باروي ارگ اين بخش را در بر مي‌گيرد، بلندترين قلعه كه بر بالاي صخره ساخته شده خانه حاكم و ساختمان‌هاي چهارفصل و قسمت‌هاي خدماتي مربوط به بخش حكومتي را در بر مي‌گيرد و بخش زيرين باروي اين قلعه با سنگ‌هاي لاشه بزرگ ساخته شده است. مطالعات تطبيقي و بررسي‌هاي مختلف امكان ساخت اين قلعه را در هزاره‌هاي اول يا دوم قبل از ميلاد مي‌دهد.
احتمالاً اين بخش از ارگ هسته اوليه به‌وجود آورنده آن است. ضمن اينكه آثار ساختماني مربوط به قبل از اسلام در زير ساختمان‌هاي چهارفصل و خانه حاكم كاملاً مشخص است.
برخي روايات تاريخي و بررسي‌هاي مختلف نشان‌دهنده اين است كه ارگ بم در زمان اشكانيان وجود داشته ـ كارنامه اردشير بابكان و داستان فتح قلعه هفتواد به وسيله اردشير كه در شاهنامه نيز آورده شده است ـ بديهي است تعيين تاريخ دقيق ساخت و سازهاي اوليه در ارگ بم بعد از حفاري‌ها و تحقيقات دقيق باستان‌شناسي و معماري امكان‌پذير خواهد بود.
باروهاي دوم و سوم كه از طرف جنوب بخش حكومتي را در بر مي‌گيرند بعد از اسلام ساخته شده‌اند باروي دوم كه سربازخانه، خانه فرمانده و برخي تاسيسات نظامي را شامل مي‌شود در قرون اوليه ـ احتمالاً سوم يا چهارم ـ به ارگ الحاق شده و باروي سوم كه اصطبل نظامي، دروازه ورودي به قلعه‌هاي حكومتي و برخي تاسيسات نگهباني را در بر گرفته احتمالاً در زمان ايلخانان يا صفويه ساخته شده است.
بخش عامه نشين در دامنه‌هاي جنوبي و يا غربي صخره قرار گرفته و حصار اصلي ارگ آن‌را در بر مي‌گيرد اين بخش محل سكونت كسب و كار مردم بوده و علاوه بر خانه‌هاي مسكوني در ابعاد و سبك‌هاي مختلف داراي تمام تاسيسات شهري يك شهرك سنتي ايراني اسلامي مانند، بازار، مسجد، ميدان‌هاي مختلف حمام عمومي، مدرسه، آب‌انبار، كاروانسرا، بارانداز، كارگاه‌هاي مختلف صنعتي از قبيل سفالگري، روغنگري، نساجي و غيره بوده كه كاربري اكثر آنها كاملاً قابل تشخيص است.
در نتيجه، اين قلعه به عنوان نمونه منحصر به‌فرد يك شهرك سنتي مورد علاقه كليه پژوهشگران، دانش‌پژوهان و علاقه‌مندان به تاريخ و ميراث‌هاي فرهنگي اين مرز و بوم است. ارگ بم تنها داراي يك دروازه ورودي در باروي ضلع جنوبي است، و بازار ارگ از اين دروازه تا ميدان تكيه ادامه دارد.
با توجه به مطالعات و بررسي‌هايي كه انجام شده حصار اصلي ارگ قبل از اسلام و احتمالاً قبل از اشكانيان ساخته شده ولي اكثر ساختمان‌هاي موجود در بخش عامه نشين اسلامي و مربوط به دوره‌هاي مختلف قرون اوليه اسلام تا دوره قاجار است.
بخش‌هايي از حصار در لشكركشي‌هاي مختلف تخريب و مجدداً بازسازي شده است، اين حصار داراي برج‌هاي متعدد در فواصل مختلف است. فواصل برج‌هاي حصار در قديم معمولاً حداكثر دو تيررس بوده است. اطراف حصار خندقي حفر شده بود كه در هنگام دفاع براي مشكل كردن عبور دشمنان پر از آب مي‌شده است.
بخش عامه نشين ارگ بم از هفت محله كوچك و بزرگ تشكيل مي‌شده است، اين بخش داراي شبكه معابر و دسترسي‌هاي اصلي و فرعي نسبتاً منظمي بوده كه به‌صورت شمالي جنوبي و شرقي و غربي بخش‌هاي مختلف را به يكديگر متصل كرده است. يك مسير اصلي شمالي جنوبي دروازه ورودي اصلي را در جنوب بخش عامه‌نشين به دروازه قلعه حكومتي در شمال آن متصل مي‌كند، بازار ارگ سرپوشيده بوده، كوچه‌ها داراي ديوارهاي چينه‌اي نسبتاً بلند و ساباط‌هاي متعدد در بخش‌هاي مختلف وجود داشته كه متناسب با اقليم منطقه براي حفاظت از آفتاب سوزان تابستان و سوز و سرماي زمستان بوده است. مسجد جامع ارگ كه از طريق يك شبكه اصلي شرقي غربي از ميدان تكيه و شبكه‌هاي فرعي ديگر قابل دسترسي است يكي از قديمي‌ترين مساجد ايران است كه ساخت اوليه آن در قرون اوليه اسلام و طرح آن به صورت شبستاني بوده است،بعدها در دوران‌هاي مختلف، صفاري، سلجوقي، صفوي، افشاريه و قاجار تغييرات، تحولات و الحاقاتي در آن صورت گرفته است.
شبكه آبرساني ارگ علاوه بر چاه‌هايي كه داخل خانه‌ها و بخش‌هاي مختلف ارگ وجود داشته از نهر شهر نيز تشكيل مي‌شده است. نهر شهر از ضلع غربي از داخل يك شترگلو كه در زير خندق تعبيه شده بود وارد ارگ مي‌شد و پس از طي مسيرهاي مختلف در محله‌هاي گوناگون از ضلع جنوب شرقي ارگ خارج مي‌شده است.
شواهد تاريخي نشان مي‌دهد بم تا قرن هفتم هجري قمري، شهر بزرگي بوده كه ارگ بم فقط بخش‌هاي كهنه دژ و شارستان اين شهر را تشكيل مي‌داده‌اند، آثار ديوار ربض معروف به ديوار شهربست كه بخش‌هاي كهنه دژ و شارستان اين شهر را تشكيل مي‌داده‌اند، هنوز در شمال ارگ و در بخش‌هاي مختلف شهر بم ديده مي‌شود.
علاوه بر شهر بم شهرهاي ديگر نيز مانند نرماشير، ريگان، نسا، دارزين در منطقه وجود داشته كه آثار و خرابه‌هاي آنها موجود است.
در اواخر قرن ششم هجري قمري درگيري بين شاهزادگان سلجوقي باعث انحطاط و زوال آنها شد و همزمان حمله غزها قتل عام مردم و تخريب شهرها را به دنبال داشت كه با تقليل جمعيت منطقه همراه است. در قرن نهم هجري قمري حمله تيمور باعث خرابي‌ها و كشتارهاي ديگر بود و در اين زمان بنا به دستور حكام تيموري كرمان شهر قديم بم را كه به علت كمي جمعيت بنا به قول مورخان تبديل به جايگاه حيوانات وحشي شده بود تخريب مي‌كنند و بازمانده مردم را تخليه و به داخل قلعه (ارگ فعلي) مي‌برند (سال 811 هجري قمري) از اين زمان است كه ارگ تبديل به شهر بم مي‌شود.
در اوايل سلطنت ناصرالدين شاه قاجار به علت به وجود آمدن امنيت نسبي در منطقه و فرسوده شدن بافت داخل ارگ مردم رفته رفته خانه‌هاي داخل ارگ را تخليه و بيرون از قلعه شهر جديد بم را بنا مي‌نهند.