M.A.H.S.A
08-20-2011, 11:59 AM
گل فشان هاي ايران يكی از اشكال و فرايندهای ژئو مو رفيك بسيار جالب و تقريبامنحصر به فرد در ساختمان ناهمواريهاي ايران هستند.گل فشان ها در واقع پديده ای طبيعی وهمانند آتشفشان است كه به صورت تپه ای مخروطی بوده و به جای گدازه،از دهانه آن گاز همراه با گل خارج می شود.اين عارضه عمدتا در دشتها و جلگه های مشرف بر دريا ديده می شودو اغلب آنها در فاصله كمی از دريا (حداكثر15تا20 كيلومتر)استقرار يافته اند.به عبارتی ديگر مناطق عمده گسترش اين اشكال،منحصر به سواحل پست شمالی وجنوبی كشور بوده و به طور كلی در دو ناحيه زير مشوداند:
- گل فشان های واقع در استپ های تركمن صحرا، درشرق دريای مازندران
- گل فشان های سواحل دريای عمان درحد فاصل ميناب تا بندر گوا تر
ويژگی گل فشان ها:اين پديده ها به صورت تپه های مخروطی قرينه وگاه بی قرينه هستند كه حداكثر ارتفاع آنها به 30 تا50 مترمی رسد.مخروط های مذكور گاه به صورت انفرادی و در برخی مناطق با يك يا چند مخروط كوچكتر و فرعی همراه هستند. مورفولو ژ ی اين مخروط ها در درجه اول به غلظت و يا سياليت گل های خارج شده ، كه خود تابع شرايط فصلی و مرحله سنی مخروط است، بستگی دارد و در درجه دوم متاثر از فرسايش آبهای جاری است. به اين معنی كه گل فشان های مورد اشاره احتمالا با بيرون ريزی گل های سيال تر فعاليت خود را آغاز نموده و در نتيجه روانه های گل را به نقاط دورتر (چند صد متری دهانه )گسترش می دهند ،و ليكن با گذشت زمان و يا در فصول خشك تر ، گل ها غليظ تر شده ،شكل تقريبا خميری به خود می گير ند و به بيرون می ريز ند . در چنين شرايطی است كه گل ها قادر نيستند خود را به نقاط دورتر برسانند و در محل دهانه ، مخروطی را شكل می دهند كه شيب دامنه آنها تقريبا تند بوده و به45درجه و بيشتر می رسد.اما چون مواد متشكله سست و دارای نفوذ پذ يری كم می باشد ، ديری نمی پايد كه آبهای جاری آنها را می فرسايند وبا ايجاد فركندها و آبكند ها به تقطيع دامنه های مخروطی می پردازند.
اين مخروط ها،همانند مخروط های آتشفشا نی دارای دهانه ای به شكل كراتر هستند كه قطر آنها از چندين سانتی متر تا چندين ده متر متغير است. عمق اين دهانه ها چندان زياد نبوده و جداره داخلی دهانه شيبی تند ودر حدود 85 تا 90 درجه دارد. بخشی از ديواره پيرامو نی دهانه ،باز بوده و معبری برای خروج گل سر ريزِ، می باشد . اين وضعيت عاملی برای بی قرينه شدن مخروط به شمار می آيد. در برخی موارد ،مانند گل فشان سند،چون ارتفاع مخروط بسيار كم است و در دهانه نيز گل آب نسبتا رقيقی حضور دارد ، دهانه آن به شكل يك كوچك خود نمايی می كند.
در حل حاضر بعضی گل فشانها خاموش و يا غير فعال هستند و برخی ديگر فعال بوده ودارای فعلليت متناوبی هستند . در فصول بارندگی، فعاليت آنها بيشتر می شود ، اما گل آنها رقيق تر وسيال تر بوده و به صورت سرريز جاری می شود. در فصول خشك تر فعاليت آنها كمتر است و در عوض گل غليظ تر و به حالت انفجاری تر بيرون می ريزد.در قله اين مخروط ها و داخل كراتر آنها ،دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد كه به طور متناوب ازآنها گل خاكستری ياكمی متمايل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازير می گردد. دوره تناوب اين پديده 10 تا 15دقيقه است كه معمولا با لرزش خاك همراه می باشد. دبی گل خارج شده در هربار3تا5 ليتر است. دهانه ی داخل
كراتر يا واقع در سطح دامنه مخروط غالبا تغيير مكان می دهند.گل خارج شده سرد و فاقد بخار آب می باشد.گاهی صد اها يی مانند شليك گلوله تفنگ نيز شنيده می شود . گل خروجی بسيار چسبناك بوده وبوی گاز متان و گوگرد از آن استشمام می شو د.و دمای آن برا بر با دمای محيط می باشد و خاصيت پاك كنندگی دارد، زيرا به هنگام شستشوی كمِی كف می كند.اين گل ها خواص درما نی داشته و برای بيماری های پوستی مفيد است. به گفته اهلی منطقه، گل فشانهايی در اين ناحيه وجود داردكه نفت خام از آنها نشت می كند و بوی آن به خو بی استشمام می شود.
تناوب بيرون ريزی و فوران گل ها در طی زمان ،يك ساختمان چند لايه ای را در مخروط ها و زمينهای مجاور پديده آورده است. اين لايه ها دارای ساختمان فلسی يا پولكی هستند و با يكديگر همپوشی دارند .به گونه ای كه جديدترين لايه در رو، ودر راس مخروط قرار گرفته و قديمی ترين لايه نيز به رنگ روشن است . همچنين گاهی جريان گل غليظ در دامنه مخروط، نقوش مينياتوری همانند گچ بريهای قرنيز شكل را پديد می آورد.
با گذشت زمان و فرا رسيدن مرحله پيری گل فشان،فاصله وتناوب فعاليت های آن كمتر میشود و غلظت گل آن افزا يش میيابد.در نتيجه گسترش افقی مخروط كاهش يافته و به ارتفاع آن افزوده می شود.از آن پس زمان خاموشی ومرگ گل فشان فرا می رسد،و فرسايش بدلندی برآن غالب میگردد.عمل فرسايش در برخی موارد منجر به محو كامل گل فشان می گرددو ا ثری از آن بر جای نمی گذارد.
علل پيدايش گل فشان های ايران :
اهالی محل در مورد اين پديده چندين باور را مطرح می كنند وبر اساس اعتقادات خود نامهايی را نيز برای گل فشان به كار می برند. به نظر آنها گل فشان پديده ای طبيعی است كه با دريا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دريا (مد) به ويژه در فصل تابستان،فعاليت آن به حداكثر می رسد،از اين رو به آن ناف زمين يا ناف دريا نيز می گويند. عده ای بر اين باورند كه فعاليت اين پديده به كشش و جاذبه اجرام سماوی به خصوص ماه وابسته است.بر اين اساس معتقدند كه فعاليت آن در ا بتدای ماه و نيمه ماه قمری (ماه نو، بدر)بيشتر می شود. هر چند اين نظريه كمتر به حقيقت نزديك است اما به طور كل هم قابل رد نيست. گروهی نيز بر اين عقيده اندكه فعاليت اين پديده پس از بارندگي ها ی شديد زيادی مِی شود ،لذا ممكن است ازآب ناشی از سيلابها، فعال شود.اما بايد گفت كه از نظر علمی، وجود گل فشان ها در هر منطقه اول نشانه بارزِ از فعاليت هاي تكتونيك بوده و ثانيا اغلب به لايه هاِ سنگی دارای ذخاير نفت ويا ديگر انواع هيدرو كر بور بستگی دارد. فشار گازهای حاصل از اين لايه وذخاير آنها موجب می شود كه سنگ های رسی و مارنی كف و تحتانی، كه توسط آبهای زير زمينی اشباع و نرم شده و يا به صورت گل در آمده اند به خارج پرتاب شو ند و ازاين طريق دهانه هايی گاهاً بسيار بزرگ شبيه به دهانه های آتشفشان (شبه كرا تر يا كرا ترگون)بوجود می آيند.
- گل فشان های واقع در استپ های تركمن صحرا، درشرق دريای مازندران
- گل فشان های سواحل دريای عمان درحد فاصل ميناب تا بندر گوا تر
ويژگی گل فشان ها:اين پديده ها به صورت تپه های مخروطی قرينه وگاه بی قرينه هستند كه حداكثر ارتفاع آنها به 30 تا50 مترمی رسد.مخروط های مذكور گاه به صورت انفرادی و در برخی مناطق با يك يا چند مخروط كوچكتر و فرعی همراه هستند. مورفولو ژ ی اين مخروط ها در درجه اول به غلظت و يا سياليت گل های خارج شده ، كه خود تابع شرايط فصلی و مرحله سنی مخروط است، بستگی دارد و در درجه دوم متاثر از فرسايش آبهای جاری است. به اين معنی كه گل فشان های مورد اشاره احتمالا با بيرون ريزی گل های سيال تر فعاليت خود را آغاز نموده و در نتيجه روانه های گل را به نقاط دورتر (چند صد متری دهانه )گسترش می دهند ،و ليكن با گذشت زمان و يا در فصول خشك تر ، گل ها غليظ تر شده ،شكل تقريبا خميری به خود می گير ند و به بيرون می ريز ند . در چنين شرايطی است كه گل ها قادر نيستند خود را به نقاط دورتر برسانند و در محل دهانه ، مخروطی را شكل می دهند كه شيب دامنه آنها تقريبا تند بوده و به45درجه و بيشتر می رسد.اما چون مواد متشكله سست و دارای نفوذ پذ يری كم می باشد ، ديری نمی پايد كه آبهای جاری آنها را می فرسايند وبا ايجاد فركندها و آبكند ها به تقطيع دامنه های مخروطی می پردازند.
اين مخروط ها،همانند مخروط های آتشفشا نی دارای دهانه ای به شكل كراتر هستند كه قطر آنها از چندين سانتی متر تا چندين ده متر متغير است. عمق اين دهانه ها چندان زياد نبوده و جداره داخلی دهانه شيبی تند ودر حدود 85 تا 90 درجه دارد. بخشی از ديواره پيرامو نی دهانه ،باز بوده و معبری برای خروج گل سر ريزِ، می باشد . اين وضعيت عاملی برای بی قرينه شدن مخروط به شمار می آيد. در برخی موارد ،مانند گل فشان سند،چون ارتفاع مخروط بسيار كم است و در دهانه نيز گل آب نسبتا رقيقی حضور دارد ، دهانه آن به شكل يك كوچك خود نمايی می كند.
در حل حاضر بعضی گل فشانها خاموش و يا غير فعال هستند و برخی ديگر فعال بوده ودارای فعلليت متناوبی هستند . در فصول بارندگی، فعاليت آنها بيشتر می شود ، اما گل آنها رقيق تر وسيال تر بوده و به صورت سرريز جاری می شود. در فصول خشك تر فعاليت آنها كمتر است و در عوض گل غليظ تر و به حالت انفجاری تر بيرون می ريزد.در قله اين مخروط ها و داخل كراتر آنها ،دهانه های متعددی با قطر چند سانتی متر وجود دارد كه به طور متناوب ازآنها گل خاكستری ياكمی متمايل به سبز خارج شده و به سوی دامنه ها سرازير می گردد. دوره تناوب اين پديده 10 تا 15دقيقه است كه معمولا با لرزش خاك همراه می باشد. دبی گل خارج شده در هربار3تا5 ليتر است. دهانه ی داخل
كراتر يا واقع در سطح دامنه مخروط غالبا تغيير مكان می دهند.گل خارج شده سرد و فاقد بخار آب می باشد.گاهی صد اها يی مانند شليك گلوله تفنگ نيز شنيده می شود . گل خروجی بسيار چسبناك بوده وبوی گاز متان و گوگرد از آن استشمام می شو د.و دمای آن برا بر با دمای محيط می باشد و خاصيت پاك كنندگی دارد، زيرا به هنگام شستشوی كمِی كف می كند.اين گل ها خواص درما نی داشته و برای بيماری های پوستی مفيد است. به گفته اهلی منطقه، گل فشانهايی در اين ناحيه وجود داردكه نفت خام از آنها نشت می كند و بوی آن به خو بی استشمام می شود.
تناوب بيرون ريزی و فوران گل ها در طی زمان ،يك ساختمان چند لايه ای را در مخروط ها و زمينهای مجاور پديده آورده است. اين لايه ها دارای ساختمان فلسی يا پولكی هستند و با يكديگر همپوشی دارند .به گونه ای كه جديدترين لايه در رو، ودر راس مخروط قرار گرفته و قديمی ترين لايه نيز به رنگ روشن است . همچنين گاهی جريان گل غليظ در دامنه مخروط، نقوش مينياتوری همانند گچ بريهای قرنيز شكل را پديد می آورد.
با گذشت زمان و فرا رسيدن مرحله پيری گل فشان،فاصله وتناوب فعاليت های آن كمتر میشود و غلظت گل آن افزا يش میيابد.در نتيجه گسترش افقی مخروط كاهش يافته و به ارتفاع آن افزوده می شود.از آن پس زمان خاموشی ومرگ گل فشان فرا می رسد،و فرسايش بدلندی برآن غالب میگردد.عمل فرسايش در برخی موارد منجر به محو كامل گل فشان می گرددو ا ثری از آن بر جای نمی گذارد.
علل پيدايش گل فشان های ايران :
اهالی محل در مورد اين پديده چندين باور را مطرح می كنند وبر اساس اعتقادات خود نامهايی را نيز برای گل فشان به كار می برند. به نظر آنها گل فشان پديده ای طبيعی است كه با دريا در ارتباط بوده و به هنگام بالا آمدن آب دريا (مد) به ويژه در فصل تابستان،فعاليت آن به حداكثر می رسد،از اين رو به آن ناف زمين يا ناف دريا نيز می گويند. عده ای بر اين باورند كه فعاليت اين پديده به كشش و جاذبه اجرام سماوی به خصوص ماه وابسته است.بر اين اساس معتقدند كه فعاليت آن در ا بتدای ماه و نيمه ماه قمری (ماه نو، بدر)بيشتر می شود. هر چند اين نظريه كمتر به حقيقت نزديك است اما به طور كل هم قابل رد نيست. گروهی نيز بر اين عقيده اندكه فعاليت اين پديده پس از بارندگي ها ی شديد زيادی مِی شود ،لذا ممكن است ازآب ناشی از سيلابها، فعال شود.اما بايد گفت كه از نظر علمی، وجود گل فشان ها در هر منطقه اول نشانه بارزِ از فعاليت هاي تكتونيك بوده و ثانيا اغلب به لايه هاِ سنگی دارای ذخاير نفت ويا ديگر انواع هيدرو كر بور بستگی دارد. فشار گازهای حاصل از اين لايه وذخاير آنها موجب می شود كه سنگ های رسی و مارنی كف و تحتانی، كه توسط آبهای زير زمينی اشباع و نرم شده و يا به صورت گل در آمده اند به خارج پرتاب شو ند و ازاين طريق دهانه هايی گاهاً بسيار بزرگ شبيه به دهانه های آتشفشان (شبه كرا تر يا كرا ترگون)بوجود می آيند.