الهی نامه عطار

[shirin71]

بنام کردگار هفت افلاک

که پیدا کرد آدم از کفی خاک


خداوندی که ذاتش بی‌زوالست

خرد در وصف ذاتش گنگ و لالست


زمین و آسمان از اوست پیدا

نمود جسم و جان از اوست پیدا


مه و خورشید نور هستی اوست

فلک بالا زمین در پستی اوست


ز وصفش جانها حیران بمانده

خرد انگشت در دندان بمانده


صفات لایزالش کس ندانست

هر آن وصفی که گوئی بیش ازانست


دو عالم قدرة بیچون اویست

درون جانها در گفت و گویست


ز کُنه ذات او کس را خبر نیست

بجز دیدار او چیزی دگر نیست


طلب گارش حقیقت جمله اشیا

ز ناپیدائی او جمله پیدا


جهان از نور ذات او مزّین

صفات از ذات او پیوسته روشن


ز خاکی این همه اظهار کرد او

ز دودی زینت پرگار کرد او


ز صنعش آدم از گِل رخ نموده

زوَی هر لحظه صد پاسخ شنوده


ز علمش گشته آنجا صاحب اسرار

خود اندر دید آدم کرده دیدار


نه کس زو زاده نه او زاده از کس

یکی ذاتست در هر دوجهان بس


ز یکتائی خود بیچون حقیقت

درون بگرفته و بیرون حقیقت


حقیقت علم کلّ اوراست تحقیق

دهد آن را که خواهد دوست توفیق


بداند حاجت موری در اسرار

همان دم حاجتش آرد پدیدار


شده آتش طلب گار جلالش

دمادم محو گشسته ازوصالش


ز حکمش باد سرگردان بهر جا

گهی در تحت و گاه اندر ثریّا


ز لطفش آب هرجائی روانست

ز فضلش قوّت روح و روانست


ز دیدش خاک مسکین اوفتاده

ازان در عزّ و تمکین اوفتاده


ز شوقش کوه رفته پای در گل

بمانده واله و حیران و بی دل


ز ذوقش بحر در جوش و فغانست

ازان پیوسته او گوهر فشانست


نموده صنع خود در پارهٔ خاک

درونش عرش و فرش و هفت افلاک


نهاده گنج معنی در درونش

بسوی ذات کرده رهنمونش


همه پیغمبران زو کرده پیدا

نموده علم او بر جمله دانا


که بود آدم کمال قدرت او

بعالم یافته بد رفعت او


دوعالم را درو پیدا نموده

ازو این شور با غوغا نموده


تعالی الله یکی بی‌مثل و مانند

که خوانندت خداوندان خداوند


توئی اول توئی آخر تعالی

توئی باطن توئی ظاهر تعالی


هزاران قرن عقل پیر در تاخت

کمالت ذرّهٔ زین راه نشناخت


بسی کردت طلب اما ندیدت

فتاد اندر پی گفت و شنیدت


تو نوری در تمام آفرینش

بتو بینا حقیقت عین بینش


عجب پیدائی و پنهان بمانده

درون جانی و بی جان بمانده


همه جانها زتو پیداست ای دوست

توئی مغز و حقیقت جملگی پوست


تو مغزی در درون جان جمله

ازان پیدائی و پنهان جمله


ازان مغزی که دایم در درونی

صفات خود در آنجا رهنمونی


ندیدت هیچکس ظاهر در اینجا

از آنی اوّل و آخر در اینجا


جهان پر نام تو وز تو نشان نه

بتو بیننده عقل و تو عیان نه


نهان از عقل و پیدا در وجودی

ز نور ذات خود عکسی نمودی


ز دیدت یافته صورت نشانه

نماند او تو مانی جاودانه


یکی ذاتی که پیشانی نداری

همه جانها توئی جانی نداری


دوئی را نیست در نزدیک تو راه

حقیقت ذات پاکت قل هو الله


مکان و کون را موئی نسنجی

همه عالم طلسمند و تو گنجی


توئی در جان و دل گنج نهانی

تو گفتی کنتُ کنزاً هم تو دانی


دو عالم از تو پیدا و تو درجان

همی گوئی دمادم سرِّ پنهان


حقیقت عقل وصف تو بسی کرد

به آخر ماند با جانی پُر از درد


زهی بنموده رخ از کاف و از نون

فکنده نورِ خود بر هفت گردون


زهی گویا ز تو کام و زبانم

توئی هم آشکارا هم نهانم


زهی بینا ز تونور دو دیده

ترا در اندرون پرده دیده


زهی از نور تو عالم منوّر

ز عکس ذات تو آدم مصوّر


زهی در جان و دل بنموده دیدار

جمال خویش را هم خود طلب گار


تو نور مجمع کون و مکانی

تو جوهر می ندانم کز چه کانی


تو ذاتی در صفاتی آشکاره

همه جانها به سوی تو نظاره


برافگن برقع و دیدار بنمای

بجزو و کل یکی رخسار بنمای


دل عشّاق پر خونست از تو

ازان از پرده بیرونست از تو


همه جویای تو تو نیز جویا

درون جملهٔ از عشق گویا


جمالت پرتوی در عالم انداخت

خروشی در نهاد آدم انداخت


از اوّل آدمت اینجا طلب کرد

که آدم بود ازتو صاحب درد


چو بنمودی جمال خود به آدم

ورا گفتی بخود سرّ دمادم


کرامت دادیش در آشنائی

ز نورت یافت اینجا روشنائی


که داند سرّ تو چون هم تودانی

گهی پیدا شوی گاهی نهانی


گهی پیدا شوی در رفعت خود

گهی پنهان شوی در قربت خود


گهی پیدا شوی اندر صفاتت

گهی پنهان شوی در سوی ذاتت


گهی پیدا شوی چون نور خورشید

گهی پنهان شوی در عشق جاوید


گهی پیدا شوی از عشق چون ماه

گهی پنهان شوی در هفت خرگاه


ز پیدائی خود پنهان بمانی

ز پنهائی خود یکسان بمانی


بهر کسوة که می‌خواهی برآئی

زهر نقشی که می‌خواهی نمائی


تو جان جانی ای در جان حقیقت

همان در پرده‌ات پنهان حقیقت


چه چیزی تو که ننمائی رخ خویش

چو دم دم می‌دهی مان پاسخ خویش


تو آن نوری که اندر هفت افلاک

همی گشتی بگرد کرّهٔ خاک


تو آن نوری که در خورشیدی ای جان

ازان در جزو و کل جاویدی ای جان


تو آن نوری که در ماهی وانجم

ز نورت ماه و انجم می‌شود گم


تو آن نوری که لم تمسسه نارُ

درون جان و دل دردی و دارو


تو آن نوری که از غیرت فروزی

وجود عاشقان خود بسوزی


تو آن نوری که اعیان وجودی

ازان پیدا و پنهان وجودی


تو آن نوری که چون آئی پدیدار

بسوزانی ز غیرت هفت پرگار


تو آن نوری که جان انبیائی

نمود اولیا و اصفیائی


تو آن نوری که شمع ره روانی

حقیقت روشنی هر روانی


ز نورت عقل حیران مانده اینجا

ز شرم خویش نادان مانده اینجا


چو در وقت بهار آئی پدیدار

حقیقت پرده برداری ز رخسار


فروغ رویت اندازی سوی خاک

عجایب نقشها سازی سوی خاک


بهار و نسترن پیدا نماید

ز رویت جوش گل غوغا نماید


گل از شوق تو خندان در بهارست

از آنش رنگهای بی‌شمارست


نهی بر فرق نرگس تاجی از زر

فشانی بر سر او زابر گوهر


بنفشه خرقه‌پوش خانقاهت

فگنده سر ببر از شوق راهت


چو سوسن شکر گفت از هر زبانت

ازان افراخت سر سوی جهانت


ز عشقت لاله هر دم خون دل خورد

ازاین ماندست دل پُر خون و رخ زرد


همه از شوق تو حیران برآیند

به سوی خاک تو ریزان درآیند


هر آن وصفی که گویم بیش ازانی

یقین دانم که بی‌شک جانِ جانی


توئی چیزی دگر اینجا ندانم

بجز ذات ترا یکتا ندانم


همه جانا توئی چه نیست چه هست

ندیدم جز تو در کَونَین پیوست


ز تو بیدارم و از خویش غافل

مرا یا رب توانی کرد واصل


منم از درد عشقت زار و مجروح

توئی جانا حقیقت قوّة روح


منم حیران و سرگردان ذاتت

فرومانده به دریای صفاتت


منم در وصالت را طلب گار

درین دریا بماندستم گرفتار


درین دریا بماندم ناگهی من

ندارم جز بسوی تو رهی من


رهم بنمای تا درّ وصالت

بدست آرم ز دریای جلالت


توئی گوهر درون بحر بی‌شک

توئی در عشق لطف و قهر بی‌شک


همه از بود تست ای جوهر ذات

که رخ بنمودهٔ در جمله ذرّات


همه از عشقِ تو حیران و زارند

بجز تو در همه عالم ندارند


نهان و آشکارائی تودر دل

همه جائی و بی جائی تو در دل


دل اینجا خانهٔ ذات تو آمد

نمود جمله ذرّات تو آمد


دل اینجا خانهٔ راز تو باشد

ازان در سوز و در ساز تو باشد


تو گنجی در دل عشاق جانا

همه بر گنج تو مشتاق جانا


نصیبی ده ز گنج خود گدا را

نوائی ده بلطفت بی نوارا


گدای گنج عشق تست عطّار

تو بخشیدی مر او را گنج اسرار


تو می‌خواهد ز تو ای جان حقیقت

که در خویشش کنی پنهان حقیقت


تو می‌خواهد ز تو هر دم بزاری

سزد گر کار او اینجا برآری


تو می‌خواهد زتو در شادمانی

که سیر آمد دلش زین زندگانی


تو می‌خواهد ز تو در هر دو عالم

ز تو گوید بتو راز او دمادم


تو می‌خواهد ز تو تارخ نمائی

ورا از جان و دل پاسخ نمائی


تو می‌خواهد ز تو اینجا حقیقت

که بنمائی بدو پیدا حقیقت


تو می‌خواهد ز تو تا راز بیند

ترا در گنج جان او باز بیند


تو می‌خواهد ز تو در کوی دنیا

که بیند روی تو در سوی دنیا


تو می‌خواهد ز تو در کلّ اسرار

که بنمائی در انجامش تو دیدار


تو می‌خواهد ز تو ای ذات بیچون

که بیند ذاتت ای جان بی چه و چون


چنان درمانده‌ام در حضرت تو

ندارم تابِ دید قربت تو


شب و روزم ز عشقت زار مانده

بگرد خویش چون پرگار مانده


طلب گار توام در جان و در دل

نباشم یک دم از یاد تو غافل


تو درجانی همیشه حاضر ای دوست

توئی مغز و منم اینجایگه پوست


دل عطّار پر خون شد درین راه

که تا شد از وصال دوست آگاه


کنون چون در یقینم راه دادی

مرا اینجا دلی آگاه دادی


بجز وصفت نخواهم کرد ای جان

که تا مانم به عشقت فرد ای جان


اگر کامم نخواهی داد اینجا

ز دست تو کنم فریاد اینجا


مرا هم دادهٔ امید فضلت

که بنمائی مرا در عشق وصلت


همان وصل تو می‌خواهم من از تو

که گردانم دل و جان روشن از تو


تو خورشیدی و من چون سایه باشم

در اینجا با تو من همسایه باشم


نه، آخر سایهٔ خود محو آری

چو نور جاودانی را تو داری


دلم خون گشت در دریای امّید

بماندم زار و ناپروای امید


بوصل خود دمی بخشایشم ده

ز دردم یک نفس آسایشم ده


تو امّید منی درگاه و بیگاه

کنون از کردَها استغفرالله


تو امّید منی در عین طاعت

مرا بخشا ز نور خود سعادت


تو امّید منی اندر قیامت

ندارم گرچه جز درد وندامت


تو امّید منی اندر صراطم

به فضل خویشتن بخشی نجاتم


تو امّید منی در پای میزان

بلطف خویش بخشی جرم و عصیان


چنان در دست نفسم بازمانده

چو گنجشکی بدست باز مانده


مرا این نفس سرکش خوار کردست

شب و روزم بغم افگار کردست


مرا زین سگ امانی ده درین راه

ز دید خویشتن گردانش آگاه


غم عشق تو خوردم هم تودانی

شب و روز اندرین دردم تودانی


ز درد عشق تو زار و زبونم

بمانده اندرین غرقابِ خونم


دوائی چاره کن زین درد ما را

ز لطف خود مگردان فرد ما را


در آن دم کین دمم از جان برآید

مرا آن لحظه دیدار تو باید


مرا دیدار خود آن لحظه بنمای

گره یکبارگیم از کار بگشای


بمُردم پیش ازان کاینجا بمیرم

درین سِر باش یا رب دستگیرم


چراغی پیش دارم آن زمان تو

که خواهی بُردم از روی جهان تو


تو می‌دانی که جز تو کس ندارم

بجز ذات تو ای جان بس ندارم


توئی بس زین جهان و آن جهانم

توئی مقصودِ کلّی زین و آنم


الهی بر همه دانای رازی

بفضل خود ز جمله بی‌نیازی


الهی جز درت جائی نداریم

کجا تازیم چون پائی نداریم


الهی من کیم اینجا، گدائی

میان دوستانت آشنائی


الهی این گدا بس ناتوانست

بدرگاه تو مشتی استخوانست


الهی جان عطّارست حیران

عجب در آتش مهر تو سوزان


دلم خون شد ز مشتاقی تو دانی

مرا فانی کن و باقی تو دانی


فنای ما بقای تست آخر

توئی بر جزو و کل پیوسته ناظر


تو باشی من نباشم جاودانی

نمانم من در آخر هم تو مانی

[shirin71]

ثنائی گو بر ارباب بینش

سزای صدر وبدر آفرینش


محمد آنکه نور جسم و جانست

گزین و مهتر پیغامبرانست


حبیب خالق بیچون اکبر

درون جزو و کل او شاه و سرور


ز نورش ذرّهٔ خورشید و ماهست

همه ذرّات را پشت و پناهست


فلک یک خرقه پوش خانقاهش

بسر گردان شده در خاک راهش


تمامت انبیا را پیشوا اوست

حقیقت عاشقان را رهنما اوست


ز نور اوست اصل عرش و کرسی

چه کرّوبی چه روحانی چه قدسی


طُفیل اوست دنیا و آخرت هم

جهان از نور ذات اوست خرّم


شده در نور پاکش عقل و جان گم

ز عکس ذات او هر دو جهان گُم


حقیقت خاتم پیغمبرانست

ز نورش ذرّهٔ کون و مکانست


ز بود آفرینش اوست مقصود

ز لا در عین اِلّا اوست موجود


ز عکس ذات او دان آفرینش

حقیقت اوست نور عین بینش


هزار آدم طفیل اوست آنجا

بمانده سوی خیل اوست آنجا


طفیل خندهٔ او آفتابست

حقیقت ذّرهٔ او ماهتابست


مه از شرم رُخش هر مه گذارد

چو در راهش گذارد سر فرازد


ندیده چشم عالم همچو او باز

ازان آمد یقین شاه سرافراز


زهی مثل ترا نادیده عالم

نداده کس نشان از عهد آدم


چو تو شاهی بگرد کرّهٔ خاک

که آمد سایه بانت هفت افلاک


طفیل خاک پای تست دنیا

حقیقت را نه جای تست دنیا


توئی صاحب قران عین هستی

که بت با بتکده در هم شکستی


ازین سان دعوت کل کردهٔ تو

غم امت دمادم خوردهٔ تو


تمام انبیا این عز ندیدند

ز تو گفتند کل وز تو شنیدند


تو اصل جوهری در اصل فطرت

ترا دادست ایزد جاه و حرمت


ز ذات خویش دیده لامکانت

در آنجا بود کل عین العیانت


زدی دم از عیان لامکانی

یکی دیدی که گفتی مَن رَآنی


حقیقت واصل دو جهان تو باشی

همه جانند و جان جان تو باشی


خرد در راه تو طفلی بشیرست

ز حکم شرع تو زار و اسیرست


که دارد زهره تا گوید سخن باز

ز سرّ شرعت ای شاه سرافراز


در کلّی گشادستی به تحقیق

درین ره داد دادستی بتحقیق


زهی مهتر که شاه انبیائی

پناه اولیا و اصفیائی


چو جبریل آمد ای جان چاکر تو

شرف دارد ز نور گوهر تو


طریق مصطفی گیر و دگر نه

حقیقت را بجز او راهبر نه


حقیقت جان پاکش راه بین دان

دل پُر نور او بحر یقین دان


نباشد سایه را خورشید هرگز

ولی خورشید او دارد چنین عز


چو یک بین شد شب معراج در ذات

ازان بر سر نهادش تاج از ذات


دمادم کشف اسرارش عیان بود

برون از کَون جایش لامکان بود


بمعجز کرد ماه آسمان شق

نمود از ذاتِ بیچون سرّ مطلق


گهی در دست بد سنگش سخن گو

گهی زنهار از وی خواست آهو


گهی از سنگ نخلی کرد پیدا

که آن در حال بار آورد خرما


بوصف اندر نیاید معجزاتش

به شرح اندر نیاید وصف ذاتش


حقیقت گشت موسی امّت او

چو در توریت دیدش قربت او


اگر نه او بدی عالم نبودی

ملایک نامدی آدم نبودی


زمین و آسمان معدوم بودی

ز رحمت دوجهان محروم بودی


چو نور پاک اوست از پرتو ذات

نظر افکند سوی جمله ذرّات


ز نورش گشت پیدا کرسی و عرش

یقین هم لوح و جنّت نیز وهم فرش


طلب می‌کرد ذات خویش آن نور

چو شد مطلوب شد درجمله مشهور


زهی صاحب قِران دَورِ گردون

توئی نور دو عالم بی چه و چون


یقین دانم که مغز کایناتی

عیان اندر صفات نور ذاتی


جمالت پرتوی در عالم انداخت

خروشی در نهاد آدم انداخت


کسی کو با تو اینجا آشنا شد

در آخر بی شکی مرد خدا شد


توئی واصل زوصل جاودانی

ترا زیبد یقین صاحب قرانی


شب معراج دیدی حق عیان تو

رسیدی در خداوند جهان تو

[shirin71]

شبی آمد برش جبریل خرّم

که هان آگاه باش ای صدرِ عالم


ازین تاریکدان خیز و گذر کن

بدار الملک ربّانی سفر کن


بسوی لامکان امشب قدم زن

بگیر آن حلقه را و بر حرم زن


جهانی بهرت امشب در خروشند

همه کرّوبیان حلقه به گوشند


ستاده انبیا و مرسلینند

که تا امشب جمالت را به بینند


بهشت و آسمان در برگشادست

بسی دلها ز دیدار تو شادست


در امشب آنچه مقصودست ازو خواه

که خواهی دید بی‌شک امشب الله


غم امّت در امشب خور که دانی

حقیقت جمله اسرار نهانی


براقی بود چون برق آوریده

که حق ازنور پاکش آفریده


سرا پایش ز نور حق بُد آباد

ز تیزی خود سبق می‌بردی از باد


نبی بر وی سوار اندر زمان شد

مکان بگذاشت سوی لامکان شد


فتاده غلغلی در عرش اعظم

که آمد صدر و بدر هر دو عالم


ملایک با طبقهای نثارش

ستاده جمله از جان دوستدارش


تمام انبیا را دیده در راه

مر او را کرده از اسرار آگاه


نمود آدم ز اوّل کل جمالش

حقیقت خلعتی داد ازوصالش


دگر نوحش بکرد از کل خبردار

که تا شد از عیانش صاحب اسرار


ز ابرهیم دید او خلّت کل

که تا بر وی عیان شد قربت کل


چو اسمعیل او را تربیت کرد

دگر اسحاقش از جان تقویت کرد


دگر یعقوب کردش از غم آزاد

که تا شد ذات او از عشق آباد


دگر یوسف بصدقی راز گفتش

ز شوق دوست شرحی باز گفتش


چو موسی بودش از انوارمشتاق

مر او را کرد اندر عشق کل طاق


دگر داود بس راز نهان گفت

سلیمانش بسی شرح و بیان گفت


دگر عیسی چو دیدش ذات والا

مر او را کرد اندر فقر یکتا


یکایک انبیا را دست جودش

یقین تشریف داد و ره نمودش


چو گشت آگاه او از قربت دوست

گذر کرد او به سوی حضرت دوست


چو سوی سدره بیرون تاخت احمد

ز ذات دوست سَرّ افراخت احمد


رفیقش آنکه جبریل امین بود

که یک پر ز آسمانش تا زمین بود


در آنجا باز ماند و مصطفی شد

به سوی قربِ ذات پادشا شد


سؤالی کرد از جبریل آن شاه

چرا ماندی قدم نه اندرین راه


جوابش داد کای سلطان اسرار

اجازت بیش ازینم نیست رفتار


مجالم بیشتر زین نیست یک دم

ترا باید شدن ای شاه عالم


سر موئی اگر برتر بأعلی

پرم سوزد پرم نور تجلّی


ترا باید شدن تا حضرت یار

ترا زیبد که داری قربت یار


روان شد سیّد و او را رها کرد

دل خود را ز دون حق جدا کرد


بشد چندان که چون دید از فرود او

برش جبریل گنجشکی نمود او


همی شد تا ازین نیز او گذر کرد

ورای پردهٔ غیبی نظر کرد


نه جا دید و جهت نه عقل و ادراک

نه عرش و فرش ونه هم کرّهٔ خاک


عیان لامکان بی جسم و جان دید

در آنجاخویشتن را او نهان دید


زتن بگذشت و ز جان هم سفر کرد

چو بیخود شد ز خود در حق نظر کرد


چو در آغاز دید اعیان انحام

ندای کل شنید از یار پیغام


ندا آمد ز ذات کل که فان آی

رها کن جسم و جان بی جسم و جان آی


درآ ای مقصد و مقصود ما تو

نظر کن ذات ما را با لقا تو


دران دهشت زبانش رفت از کار

محمد از محمد گشت بیزار


محمد خود ندید و جان جان دید

لقای خالق کون و مکان دید


نبود احمد خدا بود اندر آنجا

عیان عین لقا بود اندر آنجا


خطابش کرد کای صدر دو عالم

تو چونی گفت بی‌چونم درین دم


تو بی‌چونی من اینجا خود که باشم

چو تو هستی حقیقة من چه باشم


توئی و جز تو چیزی نیست اعیان

توئی عقل و توئی قلب و توئی جان


خطاب آمد که ای بود همه تو

امان جمله و سود همه تو


توئی مقصود ما در آفرینش

چه می‌خواهی بخواه ای عین بینش


محمد گفت ای دانای بی‌چون

توئی سرّ درون و راز بیرون


تو می‌دانی حقیقت سرّ رازم

که بهر امّت خود با نیازم


حقیقت امّتی دارم گنه گار

ولی از فضل تو جمله خبردار


خبردارند از دریای فضلت

چه باشد گر کنی بر جمله رحمت


خطاب آمد ز حضرت بار دیگر

که بخشیدم سراسر ای مطّهر


مخور غم از برای امّت خویش

که هست از جرم ایشان فضل ما بیش


حقیقت رحمت ما بی‌شمارست

ز مخلوقات ما را با تو کارست


مرا با تست کار از کلِّ آفاق

ترا بگزیدم و کردم ترا طاق


توئی یکتا میان آفرینش

توئی مر جمله را چون چشم بینش


پس آنگه سرِّ کل با او بیان کرد

سه باره سی هزارش سر عیان کرد


خطابش کرد کای محبوبِ بی‌چون

ازین سه سی هزاران دُرّ مکنون


بگو سی و مگو سی پیش یاران

دگر سی خواه گو خواه مگو آن


بهر کو مصلحت دانی عیان کن

وگرنه در درون خود نهان کن


چو رفت این بازگشت از لامکان او

به سوی عالم سفلی روان او


چو باز آمد ازان حضرة با شتاب

هنوزش گرم بود آن جامهٔ خواب

[shirin71]

بأکافی یکی گفت ای سرافراز

ز معراج نبی رمزی بگو باز


بیان کن سِرّ معراجش که چون بود

بگفت او هم درون و هم برون بود


یکی بد ذات او در بود آنجا

یقین می‌دید او معبود آنجا


مکانش در حقیقت لامکان بود

چرا کاندر عیان او جان جان بود


همه او بود لیکن در حقیقت

شد او خاموش و دم زد از شریعت


تو هم گر واقف اسرار گردی

ز شرعش لایق دیدار گردی


بقدر خود توانی دید جانان

یکی گردی تو با توحید خوانان


قدم از شرع او بیرون منه باز

کزو گردی مگر تو صاحب راز


ولی بر قدر هر کس راز باید

نمودن تا دری او را گشاید


زهی عطّار کز نور محمد

شدی مسعود و منصور و مؤیّد


ازو در جان و در دل مغز داری

ازان این دُرّهای نغز داری


زبان تو ازو آمد گهردار

ز قعر بحر جان هردم گهربار


یقین کز خدمت او کام یابی

وزو در هر دو عالم نام یابی


رسولا رهبر عطّار از تست

زسرّ عشق برخوردار از تست


ز تو دارد گهرهای معانی

بجز تو کس ندارد وین تو دانی


یقین کز شاعرانم نشمری تو

بچشم شاعرانم ننگری تو


تو میدانی، چه گویم بیش ازین من

ترا می‌جستم اینجا پیش ازین من


چو دیدم حضرت پاک تو اینجا

شدم از عجز من خاک تو اینجا


قبولم کن که تو از حق قبولی

تو در سرّ یقین صاحب وصولی


مران از حضرت پاکم حقیقت

که من در حضرتت خاکم حقیقت


چه باشد گر نهی پائی بدین خاک

که بر سر داری از حق تاج لولاک


منوّر کن دل عطّار از خویش

مر او را کن تو بر خوردار از خویش


بحقّ چار یار برگزیده

که دورم مفگن ای نور دو دیده

[shirin71]

سر مردان دین صدیق اکبر

امام صادق و سالار سرور


مهین رحمت مهدات او بود

که در دین سابق خیرات او بود


شب خلوت قرین ویار غارست

نثار راهش اوّل چل هزارست


بدین بوبکر چون کردست آغاز

بدو گردد همه اجر جهان باز


ازان ایمان او در اصل خلقت

همی چربد بر ایمانها ز سبقت


مگر او درد دندان داشت ده سال

پیمبر را نکرد آگه ازان حال


چو حق گفت آن پیمبر را بتحقیق

بدو گفت ای جهان حلم صدیق


چرا با من نکردی این حکایت

ز حق گفتا نکو نبود شکایت


کسی کو دین حق زین سان نگه داشت

بسرّ جان او جز حق که ره داشت


همیشه بود سنگی در دهانش

که تاگوهر نیفشاند زبانش


میان سنگ در گوهر شنیدم

ولی سنگی بگوهر در ندیدم


چنان مستغرق حق بود جانش

که کم رفتی حدیثی بر زبانش


چو جانش بود مشغول اندر آیة

ازو هجده حدیث آمد روایة


سزد عالم اگر هجده هزارست

که آن هجده حدیثش یادگارست


حدیث او چو اصل عالم افتاد

براهین حدوثش محکم افتاد


ببین تا او چه عقل و چه بصر داشت

که از آبستن و طفلی خبر داشت


چو نابینای عاجز را دعا کرد

به بینائیش حق حاجت روا کرد


نفس هرگز در افزونی نمی‌زد

که دم جز در اقیلونی نمی‌زد


چو هنگام وفات آمد فرازش

به پیش مصطفی بردند بازش


ز صدیق آن کلید عالم راز

درش بگشاد و قفل از پرده شد باز


ز شوقش قفل چون زنجیر بگسست

باستقبال او پرده برون جست


کسی کاهن بصدقش مومن آید

دل خصمش چرا چون آهن آید


چو شد قفل از سر صدقش سرانداز

چرا قفل دل خصمش نشد باز


چو اصحاب اندر آن مشهد رسیدند

فرو برده یکی خاکش بدیدند


کسی کو در گزید مار یارست

توان گفتن که این کس یار غارست


چو پیغامبر ابوبکر و عمر را

بصر خواند این یک و سمع آن دگر را


نبی چون هر دو را سمع و بصر خواند

کسی کین دو ندارد کور و کر ماند

[shirin71]

امام مطلق و شمع دو عالم

امیرالمؤمنین فاروق اعظم


چو حق را وفق نام او کلامست

ز فرقانست فاروق این تمامست


دلش چون دید حق را درحرمگاه

بدل پیوست عین عدل آنگاه


چو عین عدل ودل افتاد با هم

ز عدلش موج زن شد هر دو عالم


چو در دربست جاویدان ستم را

گشاد از عدل خود ملک عجم را


عرب از وی قوی شد اول کار

همه خلق عجم زو گشت دین دار


چو آهن گشت از صلبی او موم

گشاده کرد قفل رومی روم


دو پیراهن چنان خصم تنش بود

که در اسلام یک پیراهنش بود


چو در دین آمد او یک پیرهن داشت

چو آن یک برکشید این یک کفن داشت


ز بس کو پاره بر آن پیرهن دوخت

رسید آنجا که دلق هفده من دوخت


ز بار هفده او را آشکاره

رسد هجده هزارش پاره پاره


چو شد هجده هزارش گرد بر پاس

چرا از هفده من پوشید کرباس


چو آن یک پیرهن سامان اوداشت

حلاوة لاجرم ایمان او داشت


نکیر و منکر از مردی و زورش

نیارستند گشتن گرد گورش


چو باشد محتسب فاروق عالی

نگردد هیچ منکر در حوالی


چو باشد محتسب در امر معروف

به نهی منکر آید نیز موصوف


پیمبر چشم خود خواندش زهی قدر

چراغ خلد هم گفتش زهی صدر


چراغش کرده شرق و غرب روشن

که نه شرقیست ونه غربیش روغن


چو او چشم و چراغ آمد ز درگاه

تو بی چشم و چراغش چون روی راه


اگر نبود ترا چشم و چراغی

ز گلخن فرق نتوان کرد باغی


ترا پیوسته چشم خویش باید

چراغی نیز دایم پیش باید


که گر نبود چراغ و چشم در راه

ندانی چاه از ره راه از چاه


تو بی این هر دو گر در راه افتی

ز کوری عقابت درچاه افتی


چو او از مصطفی چشمی چنان یافت

زبانش نطق جبّار جهان یافت


گر از کوران نه‌ای تو هوش می‌دار

چنین چشم و زبان را گوش می‌دار


کسی کان نور نبود در دماغش

بهشتی گر بود نبود چراغش


چراغ چرخ خورشید منیرست

چراغ خلد فاروق کبیرست


ز نفخ صور فردا جاودانی

فرو میرد چراغ آسمانی


ولیکن این چراغ جنّت افروز

بود رخشنده‌تر از نور هر روز

[shirin71]

اساسی کز حیا ایمان نهادست

امیرالمؤمنین عثمان نهادست


فلک از بحر علم او بخاری

زمین از کوه حلم او غباری


جهان معرفت جان مصوّر

دو مغز آنگه ز دو نور پیمبر


چه می‌گویم سه مغز آمد ز انوار

ازان دو نور و از قرآن زهی کار


کسی کو در حریم این سه نورست

گرش روشن نه بیند خصم کورست


که گر خورشید نقد عین دارد

مدد از نور ذوالنورین دارد


جز او کس را بنودست این تمامی

ز پیغامبر در فرزند گرامی


چو بر اندوه نازل گشت قرآن

کسی را کاهل آنست اینست برهان


که بر اندوه از دنیا شود دور

چنین بودست آن خورشید ذوالنور


کسی کو این کرامت از خدا یافت

که دو چشم و چراغ مصطفی یافت


چو ذوالنورین هم از خانه دان بود

چگونه منکر صدقش توان بود


کسی کز آسمانش این دو نورست

مه و خورشید با او در حضورست


دم از بغضش گر از دل می بر آری

مه و خورشید را گل می برآری


عصای او بزانو آنکه بشکست

خوره در زانویش افتاد پیوست


عصائی را که در معنی چنان شد

که ثعبان وار خصم دشمنان شد


گر او را دشمنی در کون باشد

که باشد، نایب فرعون باشد


چنین گفت او که در بیعت مرا دست

چو با دست نبی الله پیوست


ز بهر حرمت دستش از آنگاه

به مکروهی نبود آن دست را راه


دلش دریای اعظم بود از علم

تن او کوه راسخ بود از حلم


حقیقت جامع قرآن دلش بود

همه اسرار عالم حاصلش بود


ز جامع بود جمعیت مدامش

ز فرقان فرق کردن خاص و عامش


چو در قرآن امام خاص و عامست

چرا در حکم خویشان ناتمامت


همه عمر او نخفتی و نخوردی

که تا در هر شبی ختمی نکردی


دران غوغا غلامانش بیکبار

سلاح آور شدند از بهر پیگار


بدیشان گفت هر بنده که امروز

سلاح انداخت آزادست و پیروز


چو شاهد بود قرآنش همیشه

مدامش جمع جامع بود پیشه


شهید قرب شاهد گشت آخر

ز قرآن یافت خونش طشت آخر


چو قرآن بود معشوقش ز آفاق

شد آخر محو قرآن شمع عشاق


اگرچه شمع جنّت بود فاروق

چو شمع او باخت سر در راه معشوق

[shirin71]

ز مشرق تا به مغرب گر امامست

امیرالمؤمنین حیدر تمامست


گرفته این جهان زخم سنانش

گذشته زان جهان وصف سه نانش


چو در سر عطا اخلاص او راست

سه نان را هفده آیة خاص او راست


سه قرصش چون دو قرص ماه و خورشید

دو عالم را بخوان بنشاند جاوید


ترا گر تیر باران بر دوامست

علیُّ جُنّةُ جُنّة تمامست


پیمبر گفتش ای نور دو دیده

ز یک نوریم هر دو آفریده


چنان در شهر دانش باب آمد

که جَنّت را بحق بوّاب آمد


چنان مطلق شد اودر فقر وفاقه

که زرّ و نقره دادش سه طلاقه


اگرچه سیم و زر با حرمت آمد

ولی گوسالهٔ این امّت آمد


کجا گوساله هرگز رنجه گردد

که با شیری چنین هم پنجه گردد


چنین نقلست کورا جوشنی بود

که پشت و روی جوشن روشنی بود


ازان چون روی بودش پشت جوشن

که بر بستش بدان اندام روشن


چنین گفت او که گر منبر نهندم

بدستوری حق داور دهندم


میان خلق عالم جاودانه

کنم حکم از کتاب چارگانه


چو هرچ او گفت از بهر یقین گفت

زبان بگشاد روزی وچنین گفت


که لو کشف الغطا دادست دستم

خدا را تا نبینم کی پرستم


زهی چشم و زهی علم و زهی کار

زهی خورشید علم و بحر زخّار


دم شیر خدا می‌رفت تا چین

ز علمش ناف آهو گشت مشکین


ازین گفتند مرد داد و دین شو

ز یثرب علم جستن را به چین شو


اسد کو ناف خانهٔ آفتابست

ازان آهو دمش چون مشک نابست


خطا گفتم که ازمشک خطایست

که او هم نافه و شیر خدایست


اگر علمش شدی بحری مصوّر

درو یک قطره بودی بحر اخضر


چو هیچش طاقت منّت نبودی

ز همّت گشت مزدور جهودی


کسی گفتش چرا کردی، بر آشفت

زبان بگشاد چون تیغ و چنین گفت:


لَنَقْلُ الصخر من قلل الجبال

اَحَبُّ اِلیَّ مِن مِنَنِ الرجالِ


یقول الناس لی فی الکسب عار

فقُلت العارُ فی ذُلِّ السؤالِ


همیشه چار رکن عالم آباد

ز سعی دو خُسُر بود و دو داماد

[shirin71]

الا ای مشک جان بگشای نافه

که هستی نایب دارالخلافه


چو روح امر ربّانی توداری

سریر ملک روحانی تو داری


جهان هر دو بهم یک مشت خاکست

فضای قدس دارالملک پاکست


همه عالم به کلی بستهٔ تست

زمین و آسمان پیوستهٔ تست


توئی پیوسته و أز ما بریده

ز دیده دور و اندر عین دیده


بهشت و دوزخ و روز قیامت

همه از بهر نامت یک علامت


ملایک را برمزی معرفت بخش

خلایق را بصد صورت صفت بخش


تو چون صد آفتابی گر بتابی

کند هر ذرّه‌ات صد آفتابی


چو نور آفتابت در مزیدست

ز ذرّاتت یکی عرش مجیدست


چه نقشی،خاص قیّومی همیشه

چه گویم من که معلومی همیشه


عجب مرغی نمی‌دانم که چونی

که از اثبات و نفی ما برونی


چو نه در آسمان نه در زمینی

کجائی، نزد رب العالمینی


همه چیزی توئی و هیچ هم تو

چه گویم راستی و پیچ هم تو


برآر ازدل دمی مشکین باخلاص

که شد عمر از دم تو مجمر خاص


توئی شاه و خلیفه جاودانه

پسر داری شش و هر یک یگانه


پسر هر یک ترا صاحب قرانیست

که اندر فن خود هر یک جهانیست


یکی نفسست و در محسوس جایش

یکی شیطان و درموهوم رایش


یکی عقلست و معقولات گوید

یکی علمست و معلومات جوید


یکی فقرست و معدومات خواهد

یکی توحید و کل یک ذات خواهد


چو این هر شش بفرمان راه یابند

حضور جاودان آنگاه یابند


چو دایم تاابد هستی خلیفه

ز لطفت گشت عالم پر لطیفه


سیه پوش خلافت شو چوآدم

سفر در سینهٔ خود کن چو عالم


قدم چون خضر نه در راه مردان

که گردت در نیابد چرخ گردان


مکانت کشتی نوحست ای صدر

زمانت والضُّحی ولیلة القدر


سلیمان وش به مسند باز نه پشت

ولی انگشترین کرده در انگشت


جمال یوسفی را جلوه‌گر باش

چو ابرهیم هفت اعضا بصر باش


چو داود نبی این پرده بنواز

چو عیسی زن نَفَس در عشق دمساز


چو همدستی تو با موسی عمران

همی ازجام جان خور آب حیوان


دو پر در سایهٔ سیمرغ کن باز

بر ادریس بنشین کیمیا ساز


چو کردی جد و جهد بی عدد تو

ز نور مصطفی یابی مدد تو


چو در دین حاصل آمد این کمالت

سخن گفتن کنون باشد حلالت


به چشم خرد منگر در سخن هیچ

که خالی نیست دو گیتی ز کن هیچ


اساس هر دوعالم جز سخن نیست

که از کن هست گشت از لاتکن نیست


سخن ازحق تعالی مُنْزَل آمد

که فخر انبیای مرسل آمد


اگر موسی کلیم روزگارست

کلیم او کلام کردگارست


اگر عیسی نبودی کلمة حق

کجا بودی ز عزّت روح مطلق


محمد نیز کو مقصود کن بود

شب معراج سلطان سخن بود


سخن نقد دوعالم بیش و کم هست

نکاحست و طلاق و بیع هم هست


بوقت عرض ذُرّیّات عشّاق

سخن بودست اصل عهد و میثاق


اگر مبصر و گرمسموع جوئی

وگر محسوس وگر معقول گوئی


اگر ملموس وگر موهوم گیری

وگر محسوس وگر معلوم گیری


وگر قسمیست فکرت یا خیالت

وگر چیزیست ممکن یا محالت


همه محدود باشد جز که ملفوظ

محیط از لفظ آمد لوح محفوظ


اگر موجود و گر معدوم باشد

در انگشت سخن چون موم باشد


ازین هر قسم در ذوق و اشارت

بصد گونه توان کردن عبارت


ازین حجّت شود بر عقل پیدا

که او کل سخن آمد ز اسما


چو اصل آمد سخن اکنون تو می‌گوی

سخن خواه و سخن پرس و سخن گوی

[shirin71]

جهان گر دیده‌ای گم کرده یاری

سراسیمه دلی آشفته کاری


خبر داد از کسی کان کس خبر داشت

که وقتی یک خلیفه شش پسر داشت


همه همّت بلند افتاده بودند

ز سر گردن کشی ننهاده بودند


بهر علمی که باشد در زمانه

همه بودند در هر یک یگانه


چو هر یک ذوفنون عالمی بود

چو هر یک در دو عالم آدمی بود


پدر بنشاندشان یک روز با هم

که هر یک واقفید از علم عالم


خلیفه زاده‌اید و پادشاهید

شما هر یک ز عالم می چه خواهید


اگر صد آرزو دارید و گر یک

مرا فی الجمله برگوئید هر یک


چو از هر یک بدانم اعتقادش

بسازم کار هر یک بر مرادش


بنطق آورد اول یک پسر راز

که نقلست از بزرگان سرافراز


که دارد شاه پریان دختری بکر

که نتوان کرد مثلش ماه را ذکر


به زیبایی عقل و لطف جانست

نکو روی زمین و آسمانست


اگر این آرزو یابم تمامت

مرادم بس بود این تا قیامت


کسی با این چنین صاحب جمالی

ورای این کجا جوید کمالی


کسی کو قربت خورشید دارد

بقرب ذرّه کی امّید دارد


مراد اینست وگر اینم نباشد

بجز دیوانگی دینم نباشد

[shirin71]

پدر گفتش زهی شهوت پرستی

که از شهوت پرستی مست مستی


دل مردی که قید فرج باشد

همه نقد وجودش خرج باشد


ولی هر زن که او مردانه آمد

ازین شهوت بکل بیگانه آمد


چنان کان زن که از شوهر جدا شد

سر مردان درگاه خدا شد

[shirin71]

زنی بودست با حسن و جمالی

شب و روز از رخ و زلفش مثالی


خوشی و خوبئی بسیار بودش

صلاح و زهد با آن یار بودش


بخوبی در همه عالم علم بود

ملاحت داشت شیرینش هم بود


بهر موئی که در زلف آن صنم داشت

خم از پنجه فزون و شست هم داشت


چو چشم و ابروی او صاد و نون بود

دلیلش نصِّ قاطع نه که نون بود


چو بگشادی عقیق در فشان را

به آب خضر کُشتی سرکشان را


صدف گوئی لب خندان او بود

که مرواریدش از دندان او بود


چو مروارید زیر لعل خندانش

گهر داری نمودی دُرّ دندانش


زنخدانش چو سیمین سیب بودی

ز سیبش قسم خلق آسیب بودی


فلک از نقش روی او چنان بود

که سرگردان چو عشاقش بجان بود


کسانی کز سخن دری فشاندند

بنام او را همی «مرحومه» خواندند


زنی بودی که دور چرخ گردان

شمردیش از شمار شیرمردان


مگر شوئی که آن زن داشت ناگاه

برای حج روانه گشت در راه


یکی کهتر برادر داشت آن مرد

ولیکن بود مردی ناجوانمرد


وصیت کرد از بهر عیالش

که تا تیمار می‌دارد بمالش


بحج شد عاقبت چون این سخن گفت

برادر آنچه فرمودش پذیرفت


برای حکم او بنهاد تن را

بسی تیمارداری کرد زن را


شبانروزی بکار او در استاد

بنوهر ساعتش چیزی فرستاد


نگاهی سوی آن زن کرد یک روز

بدید از پرده روی آن دلفروز


دلش از دست رفت و سرنگون شد

غلط کردم چه گویم من که چون شد


چنان در دام آندلدار افتاد

که صد عمرش بیک دم کار افتاد


بسی با عقل خود زیر و زبر شد

ولی هر لحظه عشقش گرمتر شد


چو کار او ز زن می بر نیامد

دمی با خویشتن می بر نیامد


چوغالب گشت عشق و شد خرد زود

گشاده کرد با زن کار خود زود


بخود خواندش بزور و زر و زاری

برون راند آن زن از پیشش بخواری


بدو گفتا نداری ازخدا شرم

برادر را چنین می‌داری آزرم


ترا دین و دیانت داری اینست

برادر را امانت داری اینست


برو توبه گزین و با خدا گرد

وزین اندیشهٔ فاسد جدا گرد


بزن آن مرد گفت این نیست سودت

مرا خشنود باید کرد زودت


وگرنه، روی تابم از غم تو

ترا رسواکنم گیرم کم تو


هم اکنون در هلاک اندازمت من

بکاری سهمناک اندازمت من


زنش گفت از هلاکت نیست باکم

هلاک این جهان به زان هلاکم


مگر ترسید آن مرد بد افعال

که بر گوید برادر را زن آن حال


برفت آن شوم و دفع خویشتن را

بزر بگرفت حالی چارتن را


که تا دادند آن شومان گواهی

که کردست از زنا این زن تباهی


چو قاضی را قبول افتاد کارش

معیّن کرد حالی سنگسارش


ببردندش به صحرا بر سر راه

روان کردند سنگ از چارسوگاه


چو سنگ بی عدد بر زن روان شد

گمان افتادشان کز زن روان شد


برای عبرت خلق جهانش

رها کردند آنجا هم چنانش


زن بی چاره بر هامون بمانده

میان خاک غرق خون بمانده


چو شب بگذشت و روز افتاد آغاز

زن آمد وقت صبح اندک بخود باز


بزاری و نزاری ناله می‌کرد

ز نرگس ارغوان پر لاله می‌کرد


یک اعرابی بر اُشتر صبح گاهی

مگر آن روز می‌آمد ز راهی


شنود آن ناله و بی‌خویشتن شد

فرود آمد ز اُشتر سوی زن شد


بپرسیدش که ای زن کیستی تو

که همچون مردهٔ می‌زیستی تو


زنش گفتا که من بیمار و زارم

عرابی گفت من تیمار دارم


نشاندش بر شتر بردش بتعجیل

بسوی خانهٔ خود کرد تحویل


تعهد کرد بسیاری شب و روز

که تا با حال خود شد آن دلفروز


دگر ره دلبریش آغاز افتاد

ز سر در همدم و همراز افتاد


دگر ره تازه شد گلنار رویش

ز سر در حلقه زد زنار مویش


ز زیر سنگسار او آشکارا

چنان آمد که لعل از سنگ خارا


عرابی چون جمال او چنان دید

بخون خویش حکم او روان دید


ز عشق روی او بی‌خویشتن شد

ز دردش پیرهن بر تن کفن شد


بزن گفتا که شو جفت حلالم

که مُردم، زنده گردان از وصالم


زنش گفتا مرا چون شوی باشد

چگونه شوی دیگر روی باشد


چو از حد درگذشت آن مهربانی

بخود خواند آخر آن زن را نهانی


زنش گفت ای ز دین پیچیده سر تو

نمی‌ترسی ز خشم دادگر تو


مرا از بهر حق تیمار بردی

کنون فرمان دیو خوار بُردی


چو خیری کردهٔ بزیان میاور

خلل در کعبهٔ ایمان میاور


که چون این را اجابت می‌نکردم

بسی دیدم بلا و سنگ خوردم


کنون تو نیز می‌خوانی بدینم

نمی‌دانی که من چون پاک دینم


اگر پاره کنی صد باره شخصم

نیاید در تن پاکیزه نقصم


برو از بهر یک شهوة که رانی

مخر جان را عذاب جاودانی


ز صدق آن زن پاکیزه گوهر

گرفت آن مرد اعرابیش خواهر


پشیمان گشت ازان اندیشه کردن

که کار دیو بود آن پیشه کردن


غلامی داشت اعرابی سیاهی

درآمد آن سیه ناگه ز راهی


چو دید او روی زن دل را بدو داد

دل وجانش بسوخت و تن فرو داد


دلش را وصل آن زن آرزو خاست

ولیکن می‌نشد آن آرزو راست


بزن گفتا شبم من تو چو ماهی

چرا با من بهم بودن نخواهی


زنش گفت این نگردد هرگزت راست

که از من خواجهٔ تو این بسی خواست


چو او وصلم نیافت آنگاه مه روی

کجا یابی تو آخر ای سیه روی


غلامش گفت می‌گردانیم باز

ز من نرهی تو تا نرهانیم باز


وگر نه حیلتی سازم به مردی

که حالی زین وثاق آواره گردی


زنش گفت آنچه خواهی کن چه باکست

که نندیشم اگر قسمم هلاکست


غلام از وی بغایت خشمگین شد

ز مهر او چنان بوده چنین شد


شبی برخاست از کینی که اوداشت

زن خواجه یکی طفل نکو داشت


بکُشت آن طفل را در گاهواره

پس آنگه برد آن خونین کتاره


بزیر بالش آن زن نهان کرد

که یعنی خون زن نامهربان کرد


سحرگه مادر آن کُشتهٔ زار

ز بهر شیردادن گشت بیدار


بدید آن طفل را بُرّیده سر باز

برآورد از دل پر درد آواز


فغانی و خروشی در جهان بست

دو گیسو را بریده بر میان بست


طلب کردند تاخود آن که کردست

چنین بیچاره را بیجان که کردست


ز زیر بالش زن آشکاره

برون آمد یکی خونین کتاره


همه گفتند زن کردست این کار

بکُشت این نابکار او را چنین زار


غلام و مادر طفل آن جوان را

نه چندان زد که بتوان گفت آن را


عرابی آمد و گفت ای زن آخر

چه بد کردم بجای تو من آخر


که کشتی کودکی مانند ماهی

نترسیدی ز خون بی‌گناهی


زنش گفت این که در عالم نشان داد

خدایت ای برادر عقل ازان داد


که تا عقل و خرد را کار بندی

که تا از عقل یابی بهره‌مندی


ببین از چشم عقل ای پاک دامن

تو چندینی نکوئی کرده با من


گرفته خواهر از بهر خدایم

بسی انعامها کرده بجایم


مکافات تو این باشد بیندیش

ازین کُشتن چه گردد حرمتم بیش


عرابی چون خردمند جهان بود

بدان گفتار زن هم داستان بود


یقینش شد که آن زن بی گناهست

ولی آنجا مقامش نه ز راهست


بزن گفتا چو افتاد این چنین کار

ترا دیدن بدل کرهست ازین بار


زنم چون تهمت این بر تو افگند

ز تو یاد آیدش هر دم ز فرزند


بهر ساعت غم او تازه گردد

مصیبت نیز بی‌اندازه گردد


ترا بد گوید و نیکو ندارد

وگر من دارمت نیک او ندارد


ترا زینجا بباید رفت آزاد

نهان سیصد درم حالی بوی داد


که این را نفقه کن در راه برخویش

درم بستد زن و آورد ره پیش


چو لختی رفت آن غم دیده در راه

پدید آمد دهی از دور ناگاه


کنار راه داری دید بر پای

برو گرد آمده مردم زهر جای


جوانی را دلی پر خون جگرسوز

مگر بر دار می‌کردند آن روز


بپرسید آن زن از مردی که این کیست

مرا آگاه کن تا جُرم او چیست


بدو گفتند ده خاص امیریست

که در بیداد کردن بی نظیریست


درین ده عادت آنست ای ممیّز

که هر کو از خراجی گشت عاجز


کند بردارش این ظالم نگونسار

کنون خواهد کشیدش بر سر دار


زن او را گفت خود چندش خراجست

که این ساعت بدانش احتیاجست


بدو گفتند کین هر ساله پیداست

خراج او بود سیصد درم راست


بدل می‌گفت زن چون مهربانی

که او را باز خر اکنون بجانی


چو تو جستی بجان از سنگ وز دار

بجان از دار شو او را خریدار


بدیشان گفت اگر من بدهم این مال

فروشندش بمن، گفتند در حال


بایشان داد آن سیصد درم زود

که تا شد آن جوان فارغ ز غم زود


درم چون داد زن حالی روان شد

چو تیری از پی او آن جوان شد


چو روی زن بدید از دور، جانش

بلب آمد بگردون شد فغانش


سراسیمه شد و فریاد می‌کرد

که از دارم چرا آزاد می‌کرد


که گر جان دادمی بر دارناگاه

نبودی هرگزم چون عشق این ماه


بسی با زن بگفت و سود کی داشت

که زن آتش نبود آن دود کی داشت


بسی با زن برفت و کرد زاری

نیاوردش ازان جز شرمساری


زنش گفتا مراعات من اینست

من این کردم مکافات من اینست


جوان گفتش دلم بُردی و جانی

چگونه ازتو سر تابم زمانی


زنش گفتا گر از من سر نتابی

سر موئی ز وصل من نیابی


بسی رفتند و گفتند و شنیدند

که تا هر دو بدریائی رسیدند


بدان ساحل یکی کشتی گران بود

همه پُر رخت و پُر بازارگان بود


چون از زن آن جوان نومید درماند

یکی بازارگان را پیش خود خواند


که دارم یک کنیزک همچو ماهی

ندارد جز سرافرازی گناهی


ندیدم کس بنافرمائی او

مرا تا کی ز سرگردانی او


اگرچه نیست کس مثلش پدیدار

نیم خوی بدش را من خریدار


بسی کوشیده‌ام تا چند کوشم

کنونش گر تو خواهی می‌فروشم


بدان بازارگان ن گفت زنهار

مرا از وی مشو هرگز خریدار


که شوهر دارم وآزادم آخر

رسید از دست او فریادم آخر


سخن بازارگان نشنید از وی

بدیناری صدش بخرید از وی


بصد سختیش در کشتی نشاندند

وزانجا در زمان کشتی براندند


خرنده چون بدید آن قدّ و دیدار

بزیر پرده از جان شد خریدار


دران دریا دلش در شور آمد

نهنگ شهوتش در زور آمد


بزن نزدیک شد آن زن بیفتاد

که فریادم رسید ای خلق فریاد


مسلمانید و من هستم مسلمان

بر ایمانید ومن هستم برایمان


من آزادم مرا شوهر بجایست

گواه صادقم این دم خدایست


شما را مادر و خواهر بود نیز

بزیر پرده در دختر بود نیز


کسی این بدگر اندیشد بر ایشان

شود حال شما بی‌شک پریشان


چو نپسندید ایشان را درین کار

مرا از چه پسندید این چنین بار


غریب و عورة و درویش و خوارم

ضعیف و عاجز و زار ونزارم


مرنجانید این جان سوز را بیش

که فردائیست مر امروز را پیش


چو بود آن زن نکوگوی و نکو دل

بسوخت آن اهل کشتی را بدو دل


بیکبار اهل کشتی یار گشتند

نگه دار زن غمخوار گشتند


ولی هر کس که روی او بدیدی

بصد دل عشق روی او خریدی


بآخر اهل آن کشتی بیکبار

شدند القصّه بر وی عاشق زار


بسی با یک دگر گفتند از وی

بسی آن عشق بنهفتند از وی


چو هر دل را بدو بود اشتیاقی

بیک ره جمله کردند اتّفاقی


که آن زن را فرو گیرند ناگاه

برآرند آرزوی خود باکراه


چو زن از حال آن شومان خبر یافت

همه دریا زخون دل جگر یافت


زیان بگشاد کای دانای اسرار

مرا از شرِّ این شومان نگه دار


ندارم از دو عالم جز تو کس را

ازین سرها برون بر این هوس را


اگر روزی کنی مرگم توانی

که مردن به بود زین زندگانی


خلاصی ده مرا یا مرگ امروز

که من طاقت ندارم اندرین سوز


مرا تا چند گردانی بخون در

نخواهی یافت از من سرنگون تر


چو گفت این قصّه و بی خویشتن شد

ازان زن آب دریا موج زن شد


برآمد آتشی زان آب سوزان

که دریاگشت چون دوزخ فروزان


بیک دم اهل کشتی را بیکبار

بگردانید در آتش نگونسار


همه خاکستری گشتند در حال

ولیکن ماند باقی جمله را مال


یکی بادی درآمد از کرانه

به شهری کرد کشتی را روانه


زن آن خاکستر از کشتی بینداخت

چو مردان خویشتن را جامهٔ ساخت


که تا برهد ز دست عشق بازی

کند بر شکل مردان سرفرازی


بسی خلق آمدند از شهر در راه

غلامی را همی دیدند چون ماه


بتنهائی دران کشتی نشسته

جهانی مال با وی تنگ بسته


بپرسیدند ازان خورشید رخ حال

که تنها آمدی با این همه مال


بدیشان گفت تا شه نایدم پیش

نگویم با دگر کس قصّهٔ خویش


خبر دادند ازو شه را که امروز

غلامی در رسید الحق دلفروز


بتنهائی یکی کشتی پر از مال

بیاورده نمی‌گوید دگر حال


ترا می‌خواهد او تا حال گوید

حدیث کشتی و آن مال گوید


تعجّب کرد شاه و شد روانه

بیامد پیش آن ماه زمانه


تفحّص کرد حالش شاه هُشیار

چنین گفت او که ما بودیم بسیار


به کشتی در نشستیم و بسی راه

بپیمودیم دایم گاه و بیگاه


چو بیکاران آن کشتیم دیدند

بشهوة جمله مهر من گزیدند


ز حق درخواستم تا حق چنان کرد

که دفع شرِّ مُشتی بد گمان کرد


درآمد آتشی و جمله را سوخت

مرا برهاند و جانم را بر افروخت


ببین اینک یکی برجایگاهست

که مردم نیست انگشت سیاهست


مرا زین عبرتی آمد پدیدار

نیم من مال دنیا را خریدار


همه برگیر مال بی‌شمارست

ولی یک حاجتم از تو بکارست


که سازی بر لب این بحرم امروز

عبادت را یکی معبد دلفروز


بکوئی کز پلید و پاک دامن

نباشد هیچ کس را کار با من


که تا چون داد دست اینجا نشستم

شبانروزی خدا را می‌پرستم


شه و لشکر چو گفتارش شنیدند

کرامات و مقاماتش بدیدند


چنانش معتقد گشتند یکسر

که از حکمش نه پیچیدند یک سر


چنانش معبدی کردند بر پای

که گفتی خانهٔ کعبه‌ست بر جای


در آنجا رفت و شد مشغول طاعت

بسر می‌برد عمری در قناعت


چو در دام اجل افتاد آن شاه

وزیران و سپه را خواند آنگاه


بدیشان گفت آن آید صوابم

که چون من روی از دنیا بتابم


شما را این جوان زاهد آنگاه

بود بر جای من فرمان ده و شاه


که تا آسوده گردد زو رعیّت

بجای آرید ای قوم این وصیت


بگفت این و بر آمد جان پاکش

فرو برد این زمین در زیر خاکش


بیکبار آن وزیران جمع گشتند

رعایا و امیران جمع گشتند


بر آن زن شدند و راز گفتند

ز شاهش آن وصیت باز گفتند


بدو گفتند هر حکمی که خواهی

توانی چون تراست این پادشاهی


نکرد البتّه زن رغبت بدان کار

که زاهد کی تواند شد جهاندار


بدو گفتند ای عابد نشانه

جهانداری گزین چند از بهانه


بدیشان گفت زن چون نیست چاره

مرا باید زنی چون ماه پاره


یکی دختر بود جفت حلالم

که می‌آید ز تنهائی ملالم


بزرگانش چنین گفتند کای شاه

ز ما هر کس که خواهی دختری خواه


بدیشان گفت صد دختر فرستید

ولیکن جمله با مادر فرستید


که تامن نیز هر یک را ببینم

ز جمله آنک خواهم بر گزینم


بزرگانش بعشق دل همان روز

فرستادند صد دختر دلفروز


همه با مادر خود پیش رفتند

ز شرم خویش بس بی‌خویش رفتند


نمود آن زن بدیشان خویشتن را

که شاهی چون بود شایسته زن را


بگوئید این سخن با شوهران باز

رهانیدم ازین بار گران باز


زنان سرگشته عزم راه کردند

بزرگان را ازان آگاه کردند


که و مه هرکسی کان می‌شنودند

ز حال زن تعجب می‌نمودند


فرستادند پیش او زنی باز

که چون هستی ولی عهد سرافراز


کسی را بر سر ما شاه گردان

وگرنه پادشاهی کن چو مردان


کسی را برگزید از جمله مقبول

وزان پس شد بکار خویش مشغول


بدست خویش شاهی کرد بر پای

نجنبید از برای ملک از جای


تو باشی ای پسر از بهر نانی

کنی زیر و زبر حال جهانی


نجنبید از برای ملک یک زن

ز مردان این چنین بنمای یک تن


شنید آوازهٔ آن زن جهانی

که هست اندر فلان جائی فلانی


نظیرش مستجاب الدّعوه کس نیست

زنی کو را ز مردان هم نفس نیست


بسی مفلوج از انفاسش چنان شد

که با راه آمد و پایش روان شد


بسی شد در جهان آوازهٔ او

نمی‌دانست کس اندازهٔ او


چو از حج باز آمد شوی آن زن

ندید از هیچ سوئی روی آن زن


بیک ره کدخدائی دید ویران

برادر گشته نابینا و حیران


بر او نه دست می‌جُنبید نه پای

که مقعد گشته بود و مانده بر جای


شب و روزش غم آن زن گرفته

عذاب دوزخش دامن گرفته


گه از حق برادر جانش می‌سوخت

گهی از درد بی درمانش می‌سوخت


برادر حال زن پرسید ازو باز

سخن پیش برادر کرد آغاز


که کرد آن زن زنا با یک سپاهی

بدادند ای عجب قومی گواهی


چو بشنید این سخن زان قوم قاضی

بحکم سنگ سارش گشت راضی


بزاری سنگ سارش کرد آنگاه

تو باقی مان که او برخاست از راه


چو بشنید این سخن آن مرد مهجور

شد از مرگ و فسادش سخت رنجور


چو هم بگریست هم بر خویشتن زد

بکُنجی رفت و ماتم کرد و تن زد


برادر را چو می‌دید آنچنان زار

نکردش هیچ عضو الا زبان کار


بدو گفتا که ای بی دست و بی پای

شنیدم من که این ساعت فلان جای


زنی مشهور همچون آفتابست

که پیش حق دعایش مستجابست


بسی کور از دعایش دیده ور شد

بسی مفلوج عاجز ره سپر شد


اگر خواهی برم آنجایگاهت

مگر باز آورد آن زن براهت


دل آن مرد خوش شد گفت بشتاب

شدم از دست اگر خواهیم دریاب


مگر آن مرد نیک القصّه خر داشت

بران خر بست او را راه برداشت


رسیدند از قضا روزی دران راه

بر آن مرد اعرابی شبانگاه


چو بود آن مرد اعرابی جوان مرد

دران شب هر دو تن را میهمان کرد


درآمد مرد اعرابی بگفتن

کز اینجا تا کجا خواهید رفتن


بدو گفتا شنیدم ماجرائی

که می‌گوید زنی زاهد دعائی


که نابینا بسی و مبتلا هم

ازو به شد بتعویذ و دعا هم


مرا نیز این برادر گشت بیمار

به مفلوجی و کوری شد گرفتار


برآن زن برم او را، مگر باز

رونده گردد و صاحب بصر باز


بدو گفت آنگه اعرابی که یک چند

زنی افتاد اینجا بس خردمند


غلام من برد او را بزوری

ازان شومی شد او مفلوج و کوری


کنون او را بیارم با شما نیز

مگر به گردد او هم زان دعا نیز


شدند آخر بسی منزل بریدند

دران ده سوی آن منزل رسیدند


که می‌کردند بر دار آن جوان را

وثاقی بود بگرفتند آن را


وثاقی لایق آن کاروان بود

که ملک آن جفاپیشه جوان بود


جوان بود ای عجب بر جای مانده

نه بینائی نه دست و پای مانده


بهم گفتند حال ما هم اینست

که ما را این متاعست و غم اینست


چو هم این نقد ما را حاصل آمد

سزد کین جای ما را منزل آمد


جوان را نیز مادر بود بر جای

چو دید القصّه دو بی‌دست و بی‌پای


ز رنج و مبتلائی‌شان خبر خواست

فرو گفتند حالی آن خبر راست


بسی بگریست آن مادر که من نیز

پسر دارم یکی چون این دو تن نیز


بیایم با شما، بر جَست او هم

پسر را بر ستوری بست محکم


بهم هر سه روان گشتند در راه

که تا رفتند پیش زن سَحَرگاه


سحرگاهی نفس زد صبح دولت

برون آمد زن زاهد ز خلوت


بدید از دور شوی خویشتن را

ز شادی سجده آمد کار زن را


بسی بگریست زن گفتا کنون من

ز خجلت چون توانم شد برون من


چه سازم یا چه گویم شوی خود را

که نتوانم نمودن روی خود را


چو از پس تر نگه کرد آن سه تن دید

سه خصم خون جان خویشتن دید


بدل گفت او که اینم بس که شوهر

گوا با خویش آوردست همبر


بدین هر سه که بس صاحب گناهند

دو دست و پای این هر سه گواهند


چو چشم هر سه می‌بینم چه خواهم

چه می‌گویم گواهم بس الهم


زن آمد بس نظر بر شوی انداخت

ولیکن برقعی بر روی انداخت


بشوهر گفت بر گو خود چه خواهی

جوابش داد آن مرد الهی


که اینجا آمدم بهر دعائی

که دارم کور چشمی مبتلائی


زنش گفتا که مردیست این گنه کار

اگر آرد گناه خود باقرار


خلاصی باشدش زین رنج ناساز

وگرنه کور ماند مبتلا باز


بپرسید از برادر مرد حاجی

که چون درمانده و پُر احتیاجی


گناه خود بگو تا رسته گردی

وگرنه جفت غم پیوسته گردی


برادر گفت درد و رنج صد سال

مرا بهتر ازین بر گفتن حال


بسی گفتند تا آخر به تشویر

ز سر تا پای کرد آن حال تقریر


منم زین جرم گفتا مانده برجای

کنون خواهی بکُش خواهی ببخشای


برادر چون براندیشید لختی

اگر چه آن برو افتاد سختی


بدل گفتا چو زن شد ناپدیدار

برادر را شَوَم باری خریدار


ببخشید آخرش تا زن دعا کرد

بیک ساعت ز صد رنجش رها کرد


رونده گشت و پس گیرنده شد باز

ز سر دو چشم او بیننده شد باز


پس آنگه از غلام آن خواجه درخواست

که برگوید گناه خویشتن راست


غلامش گفت اگر قتلم کنی ساز

نیارم گفت جرم خویشتن باز


پس اعرابی بدو گفتا بگو راست

که امروز از من این خوف تو برخاست


ترا من عفو کردم جاودانه

چه می‌ترسی چه می‌آری بهانه


بگفت القصّه آن راز آشکاره

که طفلت کُشتم اندر گاهواره


نبود آن زن دران کشتن گنه کار

ز فعل شوم خود گشتم گرفتار


چو صدقش دید زن حالی دعا کرد

همش بیننده هم حاجت روا کرد


پسر را پیش برد آن پیرزن نیز

بگفت آن مرد جُرم خویشتن نیز


بدو گفتا زنی شد چاره سازم

که ناگاهی خرید از دار بازم


خریده زن بجانم باز وانگاه

منش بفروختم شد قصّه کوتاه


دعا کرد آن زنش تا آن جوان نیز

بیک دم دیده ور گشت و روان نیز


ازان پس جمله را بیرون فرستاد

به شوهر گفت تا آنجا بایستاد


به پیش او نقاب از روی برداشت

بزد یک نعره شویش تا خبر داشت


برفت از خویش چون با خویش آمد

زن نیکو دلش در پیش آمد


بدو گفتا چه افتادت که ناگاه

شدی نعره زنان افتاده در راه


بدو گفتا یکی زن داشتم من

ترا این لحظه او پنداشتم من


ز تو تا او همه اعضا چنانست

که نتوان گفت موئی درمیانست


بعینه آن زنی گوئی بگفتار

بدیدار و به بالا و برفتار


اگر او نیستی ریزیده در خاک

زن خود خواندیت این مرد غمناک


زنش گفتا بشارت بادت ای مرد

که آن زن نه خطا و نه زنا کرد


منم آن زن که در دین ره سپردم

نگشتم کشته از سنگ و نه مُردم


خداوند از بسی رنجم رهانید

بفضل خود بدین کُنجم رسانید


کنون هر لحظه صد منّت خدا را

که این دیدار روزی کرد ما را


به سجده اوفتاد آن مرد در خاک

زبان بگشاد کای دارندهٔ پاک


چگونه شکر تو گوید زبانم

که نیست آن حد دل یا حد جانم


برفت و خواند همراهان خود را

بگفت آن قصه و آن نیک و بد را


علی الجمله خروشی و فغانی

برامد تا فلک از هر زبانی


غلام و آن برادر وان جوان نیز

خجل گشتند اما شادمان نیز


چو اوّل آن زن ایشان را خجل کرد

به آخر مال شان داد و بحل کرد


چو گردانید شوی خویش را شاه

به اعرابی وزارت داد آنگاه


چو بنهاد آن اساس بر سعادت

هم آنجا گشت مشغول عبادت

[shirin71]

پسر گفتش گر این شهوت نباشد

میان شوی و زن خلوة نباشد


نباشد خلق عالم را دوامی

نماند در همه گیتی نظامی


اگر این حکمت و ترکیب نبود

بساط ملک را ترتیب نبود


یکی باید هزار و یک تن آراست

که تا یک لقمه بنهی در دهان راست


بحکمت کارفرمایان این راه

ز ماهی کار می‌رانند تا ماه


زمین از کف فلک تابد ز دودی

که گر چیزی نبایستی نبودی


اگر شهوة نبودی در میانه

نه تو بودی و نه من در زمانه


تو شهوة می براندازی ز مردان

دلم را سر این معلوم گردان

[shirin71]

پدر گفتش تو زنهار این میندیش

که برگیرم خیال شهوة از پیش


ولی چون تو ز عالم این گزیدی

هم این گفتی و هم این را شنیدی


بدان مانست کز صد عالم اسرار

نهٔ تو جز ز یک شهوة خبردار


منت زان این سخن گفتم بخلوت

که تا بیرون نهی گامی ز شهوت


چو با عیسی توان هم راز بودن

که خواهد با خری انباز بودن


چرا با خر شریک آئی به شهوت

چو با عیسی توان بودن بخلوت


چو یک دم بیش نیست این شهوة آخر

ازان به جاودانی خلوة آخر


چودایم می‌کند باقیست خلوت

زمانی در گذر یعنی ز شهوت


ز شهوة نیست خلوة هیچ مطلوب

کسی کین سر ندارد هست معیوب


ولیکن چون رسد شهوة بغایت

ز شهوة عشق زاید بی‌نهایت


ولی چون عشق گردد سخت بسیار

محبّت از میان آید پدیدار


محبّت چون بحد خود رسد نیز

شود جان تو در محبوب ناچیز


ز شهوة درگذر چون نیست مطلوب

که اصل جمله محبوبست محبوب


اگر کُشته شوی در راه او زار

بسی به زانکه در شهوة گرفتار

[shirin71]

شهی را سیمبر شهزاده‌ای بود

ز زلفش مه به دام افتاده‌ای بود


ندیدی هیچ مردم روی آن شاه

که روی دل نکردی سوی آن ماه


چنان اُعجوبهٔ آفاق بودی

که آفاقش همه عشّاق بودی


دو ابرویش که هم شکل کمان بود

دو حاجب بر در سلطان جان بود


چو چشمی تیر مژگانش بدیدی

دلش قربان شدی کیشش گزیدی


که دیدی ابروی آن دلستان را

که دل قربان نکردی آن کمان را


دهانش سی گهر پیوند کرده

ز دو لعل خوشابش بند کرده


خطش فتوی ده عشاق بوده

به زیبائی چو ابرو طاق بوده


زنخدانش سر مردان فگنده

بمردی گوی در میدان فگنده


زنی در عشق آن بت سرنگون شد

دلش بسیار کرد افغان و خون شد


چو هجرش دست برد خویش بنمود

ازان سرگشته و دلریش بنمود


بزیر خویش خاکستر فرو کرد

چو آتش بود مأواگه ازو کرد


همه شب نوحهٔ آن ماه کردی

گهی خون ریختی گه آه کردی


اگر روزی به صحرا رفتی آن ماه

دوان گشتی زن بیچاره در راه


چو گوئی پیش اسپش می‌دویدی

دو گیسو چون دو چوگان می‌کشیدی


نگه می‌کردی از پس روی آن ماه

چو باران می‌فشاندی اشک بر راه


ز صد چاوش پیاپی چوب خوردی

که نه فریاد ونه آشوب کردی


به نظّاره جهانی خلق بودی

که آن زن را به مردان می‌نمودی


همه مردان ازو حیران بمانده

زن بیچاره سرگردان بمانده


به آخر چون ز حد بگذشت این کار

دل شهزاده غمگین گشت ازین بار


پدر را گفت تا کی زین گدائی

مرا از ننگ این زن ده رهائی


چنین فرمود آنگه شاه عالی

که در میدان برید آن کُرّه حالی


به پای کرّه در بندید مویش

بتازید اسپ تیز از چارسویش


که تا آن شوم گردد پاره پاره

وزین کارش جهان گیرد کناره


کشد چون پیل مستش اسپ در راه

پیاده رخ نیارد نیز در شاه


به میدان رفت شاه و شاهزاده

جهانی خلق بودند ایستاده


همه از درد زن خون بار گشته

وزان خون خاک چون گلنار گشته


چو لشکر خویش را بر هم فگندند

که تا مویش به پای اسپ بندند


زن سرگشته پیش شاه افتاد

به حاجت خواستن در راه افتاد


که چون بکشیم و آنگه بزاری

مرا یک حاجتست آخر برآری


شهش گفتا ترا گر حاجت آنست

که جان بخشم بتو خود قصد جانست


وگر گوئی مکن گیسو کشانم

بجز در پای اسپت خون نرانم


وگر گوئی امانم ده زمانی

زمانی نیست ممکن بی امانی


ور از شهزاده خواهی همنشینی

زمانی نیز روی او نه بینی


زنش گفتا که من جان می‌نخواهم

زمانی نیز امان زان می‌نخواهم


نمی‌گویم که ای شاه نکوکار

مکُش در پای اسپم سرنگونسار


مر اگر شاه عالم می‌دهد دست

برون زین چار حاجت حاجتی هست


مرا جاوید آن حاجت تمامست

شهش گفتا بگو آخر کدامست


که گر زین چار حاجت سر بتابی

جزین چیزی که می‌خواهی بیابی


زنش گفتا اگر امروز ناچار

بزیر پای اسپم می‌کُشی زار


مرا آنست حاجت ای خداوند

که موی من به پای اسپ او بند


که تا چون اسپ تازد بهر آن کار

بزیر پای اسپم او کُشد زار


که چون من کُشتهٔ آن ماه گردم

همیشه زندهٔ این راه گردم


بلی گر کُشتهٔ معشوق باشم

ز نور عشق بر عیّوق باشم


زنی‌ام مردئی چندان ندارم

دلم خون گشت گوئی جان ندارم


چنین وقتی چو من زن را که اهلست

برآور این قدر حاجت که سهلست


ز صدق و سوز او شه نرم دل شد

چه می‌گویم ز اشکش خاک گل شد


ببخشید و بایوانش فرستاد

چو نو جانی بجانانش فرستاد


بیا ای مرد اگر با ما رفیقی

در آموز از زنی عشق حقیقی


وگر کم از زنانی سر فرو پوش

کم از حیزی نهٔ این قصّه بنیوش

[shirin71]

یکی علوی یکی عالم یکی حیز

بسوی روم می‌بردند هر چیز


گرفتند این سه تن را کافران راه

بخواری پیش بت بردند ناگاه


بدان هر سه چنین گفتند کُفّار

که بت را سجده باید کرد ناچار


وگرنه هر سه تن را خون بریزیم

امان ندهیم بل کاکنون بریزیم


بدان کفّار گفتند آن سه اُستاد

که ما را یک شبی باید امان داد


که خواهیم امشبی اندیشه کردن

که شاید بت پرستی پیشه کردن


امان دادند یک شب آن سه تن را

که تا بینند هر یک خویشتن را


زبان بگشاد علوی گفت ناچار

به پیش بت بباید بست زنّار


که از جدم تمامست استطاعت

کند در حقّ من فردا شفاعت


زبان بگشاد عالم گفت من نیز

نیارم گفت ترک جان و تن نیز


که گر بت را نهم سر بر زمین من

برانگیزم شفیع از علم دین من


مخنّث گفت من گمراه ماندم

که بی‌عون شفاعت خواه ماندم


شما را چون شفیعیست و مرا نیست

ز من این سجده کردن پس روا نیست


چو شمعی گر بُرندم سر چه باکست

نیارم سجدهٔ بت کان هلاکست


نیارم سر به پیش بت فرو خاک

ورم خود سر زتن بُرّند بی باک


چو جان آن هر دو را درخورد آمد

چنین جائی مخنّث مرد آمد


عجب کارا که وقت آزمایش

مخنّث راست در مردی ستایش


چو قارونان درین ره عور آیند

هزبران در پناه مور آیند


ز حیزی گر کمی در عشق دلخواه

نهٔ آخر ز موری کم درین راه

[shirin71]

سلیمان با چنان کاری و باری

بخیلی مور بگذشت از کناری


همه موران بخدمت پیش رفتند

بیک ساعت هزاران بیش رفتند


مگر موری نیامد پیش زودش

که تلی خاک پیش خانه بودش


چو باد آن مور یک یک ذرّهٔ خاک

برون می‌برد تا آن تل شود پاک


سلیمانش بخواند و گفت ای مور

چو می‌بینم ترا بی‌طاقت و زور


اگر تو عمر نوح و صبر ایّوب

بدست آری نگردد کار تو خوب


به بازوی چو تو کس نیست این کار

ز تو این تل نگردد ناپدیدار


زبان بگشاد مور و گفت ای شاه

بهمت می‌توان رفتن درین راه


تو منگر در نهاد و نبیت من

نگه کن در کمال همت من


یکی مورست کز من ناپدیدست

بدام عشق خویشم در کشیدست


بمن گفتست گر تو این تل خاک

ازینجا بفگنی وره کنی پاک


من این خرسنگ هجران تو از راه

براندازم نشینم با تو آنگاه


کنون این کار را بسته میانم

بجز این خاک بردن می‌ندانم


اگر این خاک گردد ناپدیدار

توانم گشت وصلش را خریدار


وگر از من برآید جان درین باب

نباشم مدّعی باری و کذّاب


عزیزا عشق از موری بیاموز

چنین بینائی از کوری بیاموز


کلیم مور اگرچه بس سیاهست

ولیکن از کرداران راهست


بچشم خرد منگر سوی موری

که او را نیز در دل هست شوری


درین ره می‌ندانم کین چه حالست

که شیری را ز موری گوشمالست

[shirin71]

علی می‌رفت روزی گرمگاهی

رسید آسیب او بر مور راهی


مگر آن مور می‌زد پا و دستی

ز عجزش در علی آمد شکستی


بترسید و بغایت مضطرب شد

چنان شیری ز موری منقلب شد


بسی بگریست و حیلت کرد بسیار

که تا آن مور باز آمد برفتار


شبانگه مصطفی را دید در خواب

بدو گفت ای علی در راه مشتاب


که دو روز از پی یک مور دایم

ز تو بود آسمانها پُر متایم


نباشی از سلوک خویش آگاه

که موری را کنی آزرده در راه


چنان موری که معنی دار بودست

همه ذکر خدایش کار بودست


علی را لرزه بر اندام افتاد

ز موری شیر حق در دام افتاد


پیمبر گفت خوش باش و مکن شور

که پیش حق شفیعت شد همان مور


که یارب قصد حیدر در میان نیست

اگر خصمی بمن بود این زمان نیست


جوانمردا بدان کز درد دین بود

که با موری چنان شیری چنین بود


چو حیدر در شجاعت شیر زوری

که دیدی بسته بر فتراک موری


خُنُک جانی که او از حق خبر داشت

قدم بر امر حق بنهاد و برداشت


تو گر بر جهل مطلق در سلوکی

گدای مطلقی ور ازملوکی


نظر باید فگند آنگه قدم زد

که نتوان بی‌نظر در ره قدم زد


اگر تو بی‌نظر در ره زنی گام

نگونساریت بار آرد سرانجام


چوبر عمیا روی همچون خران تو

نه ممتازی بعقل از دیگران تو


قدم بشمرده نه گر مرد راهی

که بشمرده‌ست از مه تا به ماهی


اگر گامی نهی بی‌هیچ فرمان

بسی دردت رسد بی‌هیچ درمان


گر اینجا گام برگیری زمانی

نباید رفت در گورت جهانی


همی هر کس که اینجا یک زمان رفت

همان انگار کانجا صد جهان رفت


اگرچه حیرت اینجا یک دم افتد

ولی آنجایگه صد عالم افتد


اگر امروز گامی می‌نهی پاک

نباید رفت صد فرسنگ در خاک


دریغا می‌نبینی سود بسیار

که گر بینی دمی ننشینی از کار


بهر گامی که برگیری تو امروز

ز حضرت تحفهٔ یابی دلفروز


چنین سودی چو هر دم می‌توان کرد

چرا از کاهلی باید زیان کرد

[shirin71]

فرس می‌راند نوشروان چو تیری

بره در چون کمانی دید پیری


درختی چند می‌بنشاند آن پیر

شهش گفتا چو کردی موی چون شیر


چو روزی چند را باقی نمانی

درخت اینجا چرا در می نشانی


بشاه آن پیر گفتا حجتت بس

چو کشتند از برای ما بسی کس


که تا امروز ازینجا بهره داریم

برای دیگران ما هم بکاریم


بوسع خود بباید رفت گامی

که در هر گام می‌باید نظامی


خوش آمد شاه را گفتار آن پیر

کفی پر کرد زر گفتا که این گیر


بدو آن پیر گفت ای شاه پیروز

درخت من ببار آمد هم امروز


چه گر شد عمر من افزون ز هفتاد

ازین کِشتم تو دانی بد نیفتاد


نداد این کِشت ده سال انتظارم

که هم امروز زر آورد بارم


چو شه را خوشتر آمد این جوابش

زمین وده بدو بخشید و آبش


ترا امروز باید کرد کاری

که بی‌کارت نخواهد بود باری


قدم در راه دین باید نهادن

رعونت بر زمین باید نهادن


اگر مردی محاسن همچو مردان

طهارت جای را جاروب گردان


نداری شرم با این زورِ بازو

نهادن سنگِ خود را در ترازو


تو کم باشی ز سگ بشنو سخن را

گر از سگ بیش دانی خویشتن را

[shirin71]

یکی از خواجهٔ جُندی بپرسید

که تو به یا سگی وز کس نترسید


مریدانش دویدند آشکاره

که تا آنجا کنندش پاره پاره


بیک ره منع کرد آن جمله را پیر

بدو گفتا نَیَم آگه ز تقدیر


نشد معلومم ای جان پدر حال

جوابت چون توان آورد در قال


گر از اوباش راه ایمان برم من

توانم گفت کز سگ بهترم من


وگر ایمان نخواهم بُرد از اوباش

چو موئی بود می از سگ من ای کاش


چو پرده بر نیفتادست از پیش

منه بر سگ بموئی منّت از خویش


که گر سگ را میان خاک راهست

ولیکن با تو از یک جایگاهست

[shirin71]

مگر معشوق طوسی گرمگاهی

چو بی‌خویشی برون می‌شد براهی


یکی سگ پیش او آمد دران راه

ز بی‌خویشی بزد سنگیش ناگاه


سواری سبزجامه دید از دور

درآمد از پسش روئی همه نور


بزد یک تازیانه سخت بروی

بدو گفتا که هان ای بیخبر هی


نمی‌دانی که بر که می‌زنی سنگ

که با او نیستی در اصل همرنگ


نه از یک قالبی با او بهم تو

چرا از خویش می‌داریش کم تو


چو سگ از قالب قدرة جدا نیست

فزونی کردنت بر سگ روا نیست


سگان در پرده پنهانند ای دوست

ببین گر پاک مغزی بیش ازین پوست


که سگ گرچه بصورت ناپسندست

ولیکن در صفت جانش بلندست


بسی اسرار با سگ در میانست

ولیکن ظاهر او سدِّ آنست

[shirin71]

یکی صوفی گذر می‌کرد ناگاه

عصا را بر سگی زد در سر راه


چو زخمی سخت بر دست سگ افتاد

سگ آمد در خروش و در تگ افتاد


به پیش بوسعید آمد خروشان

بخاک افتاد دل از کینه جوشان


چو دست خود بدو بنمود برخاست

ازان صوفی غافل داد می‌خواست


بصوفی گفت شیخ ای بی وفا مرد

کسی با بی‌زبانی این جفا کرد


شکستی دست او تا پست افتاد

چنین عاجز شد وأز دست افتاد


زبان بگشاد صوفی گفت ای پیر

نبود از من که از سگ بود تقصیر


چو کرد او جامهٔ من نانمازی

عصائی خورد از من نه ببازی


کجا سگ می‌گرفت آرام آنجا

فغان می‌کرد و می‌زد گام آنجا


بسگ گفت آنگه آن شیخ یگانه

که تو از هر چه کردی شادمانه


بجان من می‌کشم آنرا غرامت

بکن حکم و میفگن با قیامت


وگر خواهی که من بدهم جوابش

کنم از بهر تو اینجا عقابش


نخواهم من که خشم آلود گردی

چنان خواهم که تو خشنود گردی


سگ آنگه گفت ای شیخ یگانه

چو دیدم جامهٔ او صوفیانه


شدم ایمن کزو نبود گزندم

چه دانستم که سوزد بند بندم


اگر بودی قباپوشی درین راه

مرا زو احترازی بودی آنگاه


چو دیدم جامهٔ اهل سلامت

شدم ایمن ندانستم تمامت


عقوبت گر کنی او را کنون کن

وزو این جامهٔ مردان برون کن


که تا از شرِّ او ایمن توان بود

که از رندان ندیدم این زیان بود


بکش زو خرقهٔ اهل سلامت

تمامست این عقوبت تا قیامت


چو سگ را در ره او این مقامست

فزونی جُستنت بر سگ حرامست


اگر تو خویش از سگ بیش دانی

یقین دان کز سگی خویش دانی


چو افگندند در خاکت چنین زار

بباید اوفتادن سر نگون سار


که تا تو سرکشی در پیش داری

بلاشک سرنگونی بیش داری


ز مُشتی خاک چندین چیست لافت

که بهر خاک می‌بُرّند نافت


همی هر کس که اینجا خاک تر بود

یقین می‌دان که آنجا پاکتر بود


چو مردان خویشتن را خاک کردند

بمردی جان و تن را پاک کردند


سرافرازان این ره زان بلندند

که کلّی سرکشی از سرفگندند

[shirin71]

چو بوالفضل حسن در نزع افتاد

یکی گفتش که ای شرع از تو آباد


چو برهد یوسف جان تو از چاه

فلان جائی کنیمت دفن آنگاه


زبان بگشاد شیخ و گفت زنهار

که آن جای بزرگانست و ابرار


که باشد همچو من صد بی سر و پای

که خود را گور خواهد در چنان جای


بدو گفتند ای نیکو دل پاک

کجا خواهی که آنجا باشدت خاک


زبان بگشاد با جانی همه شور

که بر بالای آن تل بایدم گور


که آنجا هم خراباتی بسی هست

هم از دزدان بی حاصل کسی هست


مقامر نیز بسیارند آنجا

همی جمله گنه گارند آنجا


کنیدم دفن هم در جای ایشان

نهید آنگه سرم بر پای ایشان


که من درخورد ایشانم همیشه

که در معنی چو دزدانم همیشه


میان این گنه گارانست کارم

که با آن کاملان طاقت ندارم


چه گر این قوم بس تاریک باشند

بنور رحمتش نزدیک باشند


چو جائی تشنگی باشد بغایت

کشد در خویشتن آبی نهایت


که هر جائی که عجزی پیش آید

نظر آنجا ز رحمت بیش آید

[shirin71]

پسر گفتش که زن زانست مقصود

که فرزندی شود شایسته موجود


که چون کس راست فرزند یگانه

بماند ذکر خیرش جاودانه


اگر فرزند من آگاه باشد

مرا فردا شفاعت خواه باشد


چو فرزند خلف آید پدیدار

بصد جانش توان گشتن خریدار


همه کس را چنین فرزند باید

به فرزندم چنین پیوند شاید

[shirin71]

پدر گفتش که فرزندست مطلوب

ولی وقتی که نبود مرد معیوب


کسی کو مبتدی باشد درین کار

گر آید هیچ فرزندش پدیدار


شود معیوب و پس مفعول گردد

ز سرّ معرفت معزول گردد


ترا گر دین ابراهیم باشد

بقربان پسر تعلیم باشد

[shirin71]

مگر یک روز ابراهیم ادهم

بپرسید از یکی درویش پُر غم


که بودی با زن و فرزند هرگز

چنین گفت او که نه، گفتا زهی عِز


بدو درویش گفت ای مرد مردان

چراگوئی، مرا آگاه گردان


چنین گفت آنگه ابراهیم کای مرد

هر آن درویش درمانده که زن کرد


به کشتی در نشست او بی خور و خواب

وگر فرزندش آمد گشت غرقاب


دل از فرزند چون در بندت افتاد

که شیرین دشمنی فرزندت افتاد


اگرچه در ادب صاحب قرانی

چو فرزندت پدید آمد نه آنی


اگرچه زاهدی باشی گرامی

چو فرزند آمدت رندی تمامی

[shirin71]

جهان صدق شیخ گورگانی

که قطب وقت خود بود از معانی


یکی گربه بدی در خانقاهش

که دیدی شیخ روزی چند راهش


مگر در دست و در پای از ادیمش

غلافی کرده بودندی مقیمش


که تا چون می‌رود هر لحظه از جای

نه دست او شود آلوده نه پای


زمانی در کنار شیخ رفتی

زمانی بر سر سجّاده خفتی


چو بودی ساعتی در دادی آواز

که تا خادم بر او آمدی باز


بدست خود ببستی دستوانش

وز آنجا آن زمان کردی روانش


بمطبخ بود مأواگه گرفته

نبودی گوشتی از وی نهفته


نبُردی هیچ چیز از پخته و خام

مگر چیزی که دادندی بهنگام


امین خانقاه و سفره بودی

ندیدی کس که چیزی در ربودی


مگر یک روز در مطبخ شبانگاه

زتابه گوشتی بربود ناگاه


به آخر خادم او را چون طلب کرد

بسی گوشش بمالید و أدب کرد


بیامد گربه پیش شیخ دیگر

نشست از خشم در کُنجی مجاور


طلب کردش ز خادم شیخ آنگاه

بگفتش خادم آنچ افتاد در راه


بخواند آن گربه را شیخ وفادار

بدو گفتا چرا کردی چنین کار


مگر آن گربه بود آبستن آنگاه

شد و آورد سه بچّه به سه راه


به پیش شیخشان بنهاد برخاک

درختی دید آنجا سخت غمناک


ز خشم خادم آنجا رفت و بنشست

نظر بگشاد و لب از بانگ در بست


چو شیخ آن دید از خادم برآشفت

تعجّب کرد شیخ و خویش را گفت


که گربه معذور بودست

ز خورد خویشتن بس دور بودست


ازو این که ترک ادب بود

ولی از احتیاجش این طلب بود


کسی را در ضرورة گر مقامست

شود حالی مُباحش گر حرامست


برای بچّه کم از عنکبوتی

برآرد از دهان شیر قوتی


ز گربه آنچه کرد او نه غریبست

که پیوند بچه کاری عجیبست


ترا تا بچّهٔ ظاهر نگردد

غم یک بچّه در خاطر نگردد


بخادم گفت شیخ کار دیده

که هست این بی‌زبان تیمار دیده


ز چشم تو باستادست بر شاخ

باستغفار گردد با تو گستاخ


همی خادم ز سر دستار بنهاد

بر گربه باستغفار استاد


نه استغفار او را هیچ اثر بود

نه در وی گربه را روی نظر بود


به آخر شیخ شد حرفی برو خواند

شفاعت کرد و از شاخش فرو خواند


فرود آمد ز بالا گربه ناگاه

به پای شیخ می‌غلطید در راه


خروشی از میان جمع برخاست

زهر دل آتشی چون شمع برخاست


همه از گربهٔ هم رنگ گشتند

به شُکر آن شَکَر هم تنگ گشتند


اگر صد عالمت پیوند باشد

نه چون پیوند یک فرزند باشد


کسی کو فارغ از فرزند آمد

خدای پاک بی‌مانند آمد

[shirin71]

یکی ترسای تاجر بود پر سیم

که او را خواجگی بودی در اقلیم


یکی زیبا پسر او را چنان بود

که آن ترسا بچه شمع جهان بود


بنفشه زلف مشک افشان ازو یافت

گل نازک لب خندان ازو یافت


نقابش چون ز رخ باز اوفتادی

بشب در روز آغاز اوفتادی


چو شست زلف مشکین تار بستی

همه عشّاق را زنّار بستی


ز بس کژی که زلف او نمودش

سر یک راستی هرگز نبودش


چو کردی حرب مژگانش بحربه

فرو دادی دو گیتی را دو ضربه


چو ابرویش بزه کردی کمان را

ز تیرش بیم جان بودی جهان را


شکر پاشیدن از لب مذهبش بود

که دارالملک شیرینی لبش بود


کنار عاشقان از لعل خندانش

چو دریائی شده از دُرِّ دندانش


مگر بیمار شد آن زندگانی

بمُرد القصّه در روز جوانی


پدر از درد او می‌کُشت خود را

بدر افکند هم جان هم خرد را


به آخر چون بشُست و کرد پاکش

مسلمان گشت و بُرد آنگه بخاکش


چنین گفت او که گشت امروز ما را

ز مرگ این پسر دین آشکارا


که البتّه خدا را نیست فرزند

مبرّاست از زن و از خویش و پیوند


که گر او را یکی فرزند بودی

بداغ من کجا خُرسند بودی


بدانستم که جز بی‌علّتی نیست

کسی کو نیست مؤمن دولتی نیست

[shirin71]

یکی پیری چو ماهی یک پسر داشت

که با روی نکو خُلق و هنر داشت


پدر کو را چنان پنداشته بود

حساب از وی بسی برداشته بود


به آخر مرد و جان آن پدر سوخت

چه می‌گویم جگر کو صد جگر سوخت


پدر بی‌خود پی تابوت می‌شد

که هم حیران و هم مبهوت می‌شد


چو خاک افشاند بسیار و فغان کرد

دلی پُر درد سر بر آسمان کرد


چنین گفت ای که پیوندت نبودست

تو معذوری که فرزندت نبودست


فراغت داری از درد من آنگه

که هستی از پس پرده منزّه


گر استغفار بی پایان ندیدی

حدیث کلبهٔ احزان شنیدی


پسر را چاه و زندانست آنجا

پدر را بیت الاحزانست اینجا


اگر همچون تو پیوندش نبودی

نبودی شک که مانندش نبودی


پسر را با پدر چل سال پیوست

چرا سعی بدو ندهد دمی دست


اگر خطّی بود آن جز خطا نیست

وگر حرفی بوَد آن هم روا نیست

[shirin71]

چو یعقوب و چو یوسف آن دو دلدار

بهم دیگر رسیدند آخر کار


پدر گفتش که ای چشم و چراغم

چو از گریه بپالودی دماغم


مرا در کلبهٔ احزان نشاندی

جهانی آتشم در جان فشاندی


بچندین گاه خوش دم درکشیدی

تو گوئی هرگزم روزی ندیدی


چرا کردی چنین بیدادی آخر

بمن یک نامه نفرستادی آخر


پدر در درد چندین گاه از تو

دلت می‌داد، بی آگاه از تو


بخادم گفت یوسف ای تناور

برو آن نامها نزد من آور


شد آن مرد و برفتن کرد آهنگ

هزاران نامه بیش آورد یکرنگ


نوشته جمله بسم الله بر سر

ولی چون برف آن باقی دیگر


پدر را گفت ای شمع بهشتم

من این جمله بسوی تو نوشتم


ز شرح حال و احوال سلامت

چو من بنوشتمی جمله تمامت


بجز نام خدا بالای نامه

نماندی خط ز سر تا پای نامه


همه نامه برنگ برف گشتی

که بی خط ماندی و بی حرف گشتی


رسیدی جبرئیل آنگه ز جبّار

که نفرستی بدو یک نامه زنهار


که گر نامه فرستی سوی آن پیر

شود خط چو قیر نامه چون شیر


کنون عذر من مشتاق این بود

که نامه نافرستادن چنین بود


اگرچه خواستم من حق نمی‌خواست

ازان کاری بدست من نشد راست


اگر مهر پسر حاصل کنی تو

چگر خوردن بسی در دل کنی تو


پسر گرچه چو یوسف خوب باشد

ترا غم خوردن یعقوب باشد


که خواهد یافت فرزندی چو یوسف

بسی یعقوب خورد از وی تأسف


پدر هرگز نباشد همچو یعقوب

بسی خون خورد بی آن یوسف خوب


اگر هستی پسر جانت پدر سوخت

وگر هستی پدر چشمت پسر دوخت


ترا حجّت درین کُنه ولایت

تمامست ای پسر این یک حکایت

[shirin71]

چو پیش یوسف آمد ابن یامین

نشاندش هم نفس بر تخت زرّین


نشسته بود یوسف در نقابی

که نتوانی نهفتن آفتابی


چه می‌دانست هرگز ابن یامین

که دارد در بر خود جان شیرین


گمان برد او که سلطان عزیزست

چه می‌دانست کو جان عزیزست


اگر او در عزیزی جان نبودی

عزیز مصر جاویدان نبودی


چه گر یوسف نشاندش در بر خویش

ز حرمت بر نیاورد او سر خویش


سخنها گفت یوسف خوب آنجا

خبر پرسید از یعقوب آنجا


یکی نامه بزیر پرده در داد

ز سوز جان یعقوبش خبر داد


چو یوسف نامه بستد نام زد شد

وز آنجا پیش فرزندان خود شد


چه گویم نامه بگشادند آخر

بسی بر چشم بنهادند آخر


دران جمع اوفتاد از شوق جوشی

برآمد از میان بانگ و خروشی


بسی خونابهٔ حسرت فشاندند

وزان حسرت بصد حیرت بماندند


بآخر یوسف آنجا باز آمد

بتخت خود بصد اعزاز آمد


زمانی بود و خلقی در رسیدند

میان صُفّه خوانی برکشیدند


چنین فرمود یوسف شاه محبوب

که جمع آیند فرزندان یعقوب


ولی هر یک یکی را برگزینند

بیک خوان دو برادر در نشینند


چنان کو گفت بنشستند با هم

نشاندند ابن یامین را بماتم


چو تنها ماند آنجا ابن یامین

ز یوسف یادش آمد گشت غمگین


بسی بگریست از اندوه یوسف

بسی خورد از فراق او تأسّف


ازو پرسید یوسف شاه احرار

که ای کودک چرا گرئی چنین زار


چنین گفت او که چون تنها بماندم

ازین اندوه خون باید فشاندم


که بودست ای عزیزم یک برادر

من و او هم پدر بودیم و مادر


کنون او گُم شدست از دیرگاهی

بسوی او کسی را نیست راهی


اگر او نیز با این خسته بودی

بخوان با من بهم بنشسته بودی


بگفت این و یکی خوان داشت در پیش

همه پر آب کرد از دیدهٔ خویش


نچندانی گریست از اشک دیده

که هرگز دیده بود آن اشک دیده


چو یوسف آنچنان گریان بدیدش

چو جان خود دلی بریان بدیدش


بدو گفتا که مگوی ای جوان تو

مرا چون یوسفی گیر این زمان تو


که تا هم کاسه باشم من عزیزت

ز من هم کاسهٔ بهتر چه چیزت


زبان بگشاد خوانسالار آنگاه

که این کاسه پر اشک اوست ای شاه


بگو کین اشک خونین چون خوری تو

روا داری که نان با خون خوری تو


چنین گفت آنگهی یوسف که خاموش

که خون من ازین غم می‌زند جوش


دلم گوئی ازین خون قوت جان یافت

چنین خونی بخون خوردن توان یافت


یتیمست او و جان می‌پرورم من

اگر خونی یتیمی می‌خورم من


چنین گفتند فرزندان یعقوب

که خُردست او اگرچه هست محبوب


نداند هیچ آداب ملوک او

بخدمت چون کند زیبا سلوک او


ازان ترسیم ما و جای آنست

که خردی پیش شاه خرده دانست


چنین آمد جواب از یوسف خوب

که شایسته بود فرزند یعقوب


کسی کو را پدر یعقوب باشد

ازو هرچیز کآید خوب باشد


پس آنگه گفت هان ای ابن یامین

چرا زردست روی تو بگو هین


چنین گفت او که یوسف در فراقم

بکشت وزرد کرد از اشتیاقم


بدو گفتا که گر شد زرد رویت

پشولیده چرا شد مشک مویت


چنین گفت او که چون مادر ندارم

پشولیدست موی و روزگارم


پس آگه گفت چون دیدی پدر را

که می‌گویند گُم کرد او پسر را


چنین گفت او که نابینا بماندست

چو یوسف نیست او تنها بماندست


جهانی آتشش بر جان نشسته

میان کلبهٔ احزان نشسته


ز بس کز دیده او خوناب رانده

ز خون و آب در گرداب مانده


چو از یوسف فرا اندیش گیرد

دران ساعت مرا در پیش گیرد


چگویم من که آن ساعت بزاری

چگونه گرید او از بیقراری


اگر حاضر بود آن روز سنگی

شود در حال خونی بی درنگی


چو از یعقوب یوسف را خبر شد

بیکره برقعش از اشک تر شد


نهان می‌کرد آن اشک از تأسف

که آمد پیگ حضرت پیش یوسف


که رخ بنمای چندش رنجه داری

که شیرین گوئی و سر پنجه داری


چو از اشک آن نقاب او بر آغشت

ز روی خود نقاب آخر فرو هشت


چو القصّه بدیدش ابن یامین

جدا شد زو تو گفتی جان شیرین


چو دریائی دلش در جوش افتاد

بزد یک نعره و بیهوش افتاد


بصد حیلة چو باهوش آمد آنگاه

ازو پرسید یوسف کای نکو خواه


چه افتادت که بیهوش اوفتادی

بیفسردی و در جوش اوفتادی


چنین گفت او ندانم تو چه چیزی

که گوئی یوسفی گرچه غریزی


بجای یوسفت بگزیده‌ام من

تو گوئی پیش ازینت دیده‌ام من


به یوسف مانی از بهر خدا تو

اگر هستی چه رنجانی مرا تو


من بی کس ندارم این پر و بال

نمی‌دانم تو می‌دانی بگو حال


کسی کین قصّه‌ام افسانه خواند

خرد او را ز خود بیگانه داند


ترا در پردهٔ جان آشنائیست

که با او پیش ازینت ماجرائیست


اگر بازش شناسی یک دمی تو

سبق بردی ز خلق عالمی تو


وگر با او دلی بیگانه داری

یقین طور مرا افسانه داری


دل تو گر ندارد آشنائی

نگیرد هیچ کارت روشنائی


کسی کز آشنائی بوی دارد

همو با قرب حضرت خوی دارد


چو او با حق بود حق نیز جاوید

ازان سایه ندارد دور خورشید

[shirin71]

چنین خواندم که در محشر جوانی

درآید وز خدا خواهد امانی


بغایت جُرمِ او بسیار باشد

ولی قاضی فضلش یار باشد


ملایک می‌کنند آنجا شتابش

که پیش آرند در دوزخ عذابش


همی حالی خطاب آید ز درگاه

که از چه می‌کشید او را درین راه


چنین گویند می‌تازیم او را

که تا در دوزخ اندازیم او را


خطاب آید دگر امّا معمّا

که هستیم ای عجب با او بهم ما


شما را این نمی‌باید شنودن

که ما هر دو بهم خواهیم بودن


ملایک این سخن نشنیده باشند

نه هرگز این کرامت دیده باشند


ازین هیبت همه خاموش گردند

بلرزند آنگهی بیهوش گردند


خطاب آید جوان را کای پریشان

چه می‌پائی هلا بگریز ازیشان


جوان گوید خدایا در چنین جای

که نه سر دارد این وادی ونه پای


کجا یارم شدن از رستخیزی

که نیست این جایگه راه گریزی


خطاب آید که ای در عین مستی

بیا در ما گریز از جمله رستی


جوان گوید مرا این یارگی نیست

که نقد من بجز بیچارگی نیست


مگر تو فضل خود در کار آری

مرا در پردهٔ اسرار آری


خداوندش بپوشد از کرامت

کند پنهانش از خلق قیامت


بدولت جای اسرارش رساند

بخلوتگاه دیدارش رساند


ملایک چون بهوش آیند آنگاه

نه بینند آن جوان را بر سر راه


بجویندش بسی امّا نیابند

بهر سوئی بمردی می‌شتابند


بحق گویند خصم ما کجا شد

مگر در عالم باقی فنا شد


بهشت و دوزخ این ساعت بجُستیم

نمی‌بینم و از وی دست شستیم


تو میدانی الهی کو کجا شد

اگر با ما نگوئی جان ما شد


خطاب آید که این از حکمت ماست

که در پرده سرای عصمت ماست


چو او را هست پیش ما قراری

شما را نیست با او هیچ کاری


کنون او داند و ما جاودانه

شما را رفت باید از میانه


عنایت چون ز پیشان یار باشد

کجا اندر میان اغیار باشد


ولی اوّل نبی را در هدایت

نماید آفتابی در عنایت


عنایت گر ترا با خاص گیرد

همه نقصان تو اخلاص گیرد


کند دیدار خویشت آشکاره

که تا کارت نباشد جز نظاره

[shirin71]

چنین نقلست در اخبار کان روز

که برخیزد قیامت وان همه سوز


جوانی در میان آید مزیَّن

بگرد او هزاران مقرعه زن


زهر سو راه می‌جویند آنگاه

جهانی می‌دهند از بهر او راه


بخازن پس خطاب آید ز جبّار

که او را در فلان قصری فرود آر


دران قصرش فرود آرند دلشاد

همه حوران ز شوق او بفریاد


دریچه باشد آن قصر نکو را

هزار و دو هزار از هر سو او را


بهر درکان جوان می‌بنگرد راست

خدای خویش را بیند که آنجاست


هزاران درگشاید هر زمانی

زهر دو ظاهرش گردد جهانی


ولی در هر جهان از مرد و زن او

نه بیند جز خدای خویشتن او


دوعالم را تمّنای وصالست

ولیک آن جمله سودای محالست


نه هر کس را رسد بوئی از آنجا

نه هر چوگان زند گوئی از آنجا


دلی باید ز حق ترسان و بریان

زبانی از رهش پُرسان و ترسان


ترا گر با توئی آنست پیشه

که می‌ترسی و می‌پُرسی همیشه


نهادت جمله این اندیشه گیرد

همه شهر دلت این پیشه گیرد


که تا یک لحظه بوی آن توان برد

ولیکن از مشام جان توان برد


ترا عمر حقیقی آن زمانست

که جانت در حضور دلستانست


وگر عمر تو بیرون زین حسابست

بهر دم در حسابت صد حجابست

[shirin71]

مگر پرسید درویشی ز مجنون

که چندست ای پسر سن تو اکنون


جوابش داد آن شوریده احوال

که سن من هزارست و چهل سال


بدو گفتا چه می‌گوئی تو غافل

مگر دیوانه‌تر گشتی تو جاهل


پس او گفتا بسی سر وقت بودست

که لیلی یک نفس رویم نمودست


چل عمر منست و این زیانست

ولی عمر هزاران آن زمانست


چو این چل سال من با خویش بودم

ز نقد عمر خود درویش بودم


ولی آن یک زمان سالی هزارست

که با لیلی مرا خود بی‌شمارست


هزاران سال یک دم باشد آنجا

چه می‌گویم کزین کم باشد آنجا


چو دریابد وجود بی‌نهایت

دو عالم را عدم ماند ولایت


ببین ای دوست تا این چه وجودست

که یک یک ذره آن را در سجودست


وجودست آنکه نه بیش ونه کم شد

درو خواهد همه چیزی عدم شد


زهی عالی وجودی کین وجودات

درو معدوم خواهد شد بلذّات


چو مرد آنجایگه نابود گردد

زیانش جمله آنجا سود گردد


اگر دست آورد خلق جهانی

یکی بر دامنش نرسد زمانی


چو نه این کس بود نه دامن او

که گردد یک زمان پیرامن او

[shirin71]

یکی پرسید ازان مجنون که تب داشت

که تب می‌گیردت مجنون عجب داشت


جوابش داد آن شوریده مجنون

که گر میرم کراگیرد تب اکنون

[shirin71]

پسر گفتش دلم حیران بماندست

که بی شه زادهٔ پریان بماندست


چو آن دختر محیّا و عزیزست

بگو باری بمن تا آن چه چیزست


که من نادیده او را در فراقش

چو شمعم جان بلب پُر اشتیاقش


پدر گفت این حکایة پیش او باز

عروسی جلوه داد از پردهٔ راز

[shirin71]

بهندستان یکی را کودکی بود

که عقلش بیش و عمرش اندکی بود


زهر علمی بسی تحصیل بودش

ازان بر هر کسی تفضیل بودش


اگرچه بود در هر علم سرکش

ز جمله علم تنجیم آمدش خوش


در آنجا وصف شاه چینیان بود

ز حسن دخترش آنجا نشان بود


بیک ره فتنهٔ آن دلستان شد

که آسان بر پری عاشق توان شد


حکیمی بود در شهری دگر دور

که در تنجیم و در طب بود مشهور


ندادی در سرا کس را رهی باز

نبودی هرگزش در خانه دمساز


ازان تنها نشستی تا دگر کس

نداند علم او او داند و بس


پدر را گفت آن کودک که یک روز

مرا بر پیش آن پیر دلفروز


که می‌گویند می‌آید بر او

شه پریان و آنگه دختر او


دلم را آرزوی دیدن اوست

بود کانجا به بینم چهرهٔدوست


که تا گردم زهر علمی خبردار

نمیرم همچو دنیادار مردار


پدر گفت او نه زن دارد نه فرزند

بدو هستند خلق آرزومند


که او ره باز می‌ندهد کسی را

چو تو بود آرزوی وی بسی را


که می‌ترسد که گر یابد کسی راه

ز علم و حکمت وی گردد آگاه


پسر گفتا که آنجا برنهانم

که من خود حیلت این کار دانم


پسر شد با پدر القصّه در راه

پسر کردش ز مکر خویش آگاه


که پیش آن حکیم هندوان شَو

ز دل کینه برون کن مهربان شو


بدو گو کودکی دارم کر و لال

ندارم نعمتی هستم مقل حال


برای آخرت بپذیرش از من

چنینن بار گران بر گیر از من


که تا درخدمت تو روزگاری

کند چونانکه فرمائیش کاری


گهت آتش کند گه آورد آب

بیندازد بحرمت جامهٔ خواب


اگر بیرون روی در بسته دارد

سر صد خدمتت پیوسته دارد


بغایت زیرکست اما کر و لال

مگردان ناامیدم از همه حال


چنین کس گر کسی بُرهان نماید

وجودش با عدم یکسان نماید


پدر پیش حکیم آمد بسی گفت

که تا آخر حکیمش در پذیرفت


حکیمش امتحانی کرد در حال

که بشناسد که تا هست او کر و لال


مگر داروی بیهوشی بدو داد

چو کودک خورد حالی تن فرو داد


طبیبی را ز در بیرون شد اُستاد

بجست از جای آن کودک بایستاد


بدانست او که هست آن امتحانش

که مست خواب خواهد کرد جانش


بگرد خانه همچون باد می‌گشت

بکار خویشتن استاد می‌گشت


ازان می‌گشت وزان بود آن شتابش

کزان دارو نگیرد بو که خوابش


چو آمد اوستاد و کرد در باز

هم آنجا خواب کرد آن کودک آغاز


میان خواب بانگ خفته می‌کرد

نه خود را مست و نه آشفته می‌کرد


چو اُستاد آمد و بنشست بر جای

فرو بردش درفشی سخت در پای


بجست از جای کودک پس بیفتاد

بزاری همچو گنگان کرد فریاد


چو بیرون آمدی بانگ از دهانش

نشان دادی ز گنگی زبانش


میان بانگ ازو پرسید اُستاد

که ای کودک نگوئی تا چه افتاد


نداد البتّه آن کودک جوابش

برفت از زیرکی کاری صوابش


چو کرد آن امتحان اُستاد محتال

یقینش شد که هم کرّست و هم لال


چه گویم روز و شب ده سال پیوست

دران خانه بدین تدبیر بنشست


اگر بیرون شدی از خانه استاد

کتابش می‌گرفتی سر بسر یاد


وگر استاد اندر خانه بودی

بسی گفتی زهر علم او شنیدی


گرفتی یاد کودک آن سخنها

نوشتی چون شدی در خانه تنها


بهر علمی چنان استاد شد او

که از استاد خود آزاد شد او


یکی صندوق بودی قفل کرده

که استادش نهفتی زیر پرده


نه مهرش برگرفتی نه گشادی

نه چشم کس بر آنجا اوفتادی


بدل می‌گفت آن کودک که پیداست

که آن چیزی که می‌جویم من آنجاست


ولی زهره نبود آن در گشادن

که داد صبر می‌بایست دادن


مگر شد شاه زاد شهر رنجور

کسی آمد بر استاد مشهور


که چیزی در سر این شاه زادست

کزان شه زاده از پای اوفتادست


چو حیوانی بجنبد گاه گاهی

بعلم آن کسی را نیست راهی


اگر دریابدش استاد پیروز

وگرنه زار خواهد مرد امروز


ازان علت نبود آن کودک آگاه

چو استادش روانه گشت در راه


روان شد کودک و چادر برافکند

که تا خود را بدان منظر درافکند


چو رفت القصه پیش شاه استاد

به بالائی بلند آن کودک استاد


دران پرده که شه بیرون سر داشت

ورم بود و درو یک جانور داشت


همه مویش بچید و پرده بشکافت

چو خرچنگی درو جنبندهٔ یافت


فرو برده بدیگر پرده چنگال

یکی آلت حکیم آورد در حال


که تا او را براندازد ز پرده

مگر گردد بآهن دور کرده


چو آهن بیشتر بردی فرا پیش

فرو می‌برد او چنگل بسر بیش


ز زخم چنگل او شاه زاده

فغان می‌کرد از درد چکاده


ز بالا آن همه شاگرد می‌دید

بآخر صبر او زان کار برسید


زبان بگشاد کای استاد عالم

بآهن می‌کنی این بند محکم


ولیکن گر رسد بر پشت داغش

همه چنگل برآرد از دماغش


چو آگه شد ز سرّ کار استاد

ز غصّه جان بدان عالم فرستاد


چو مرد آن مرد کودک را بخواندند

باعزازش بجای او نشاندند


بداغ آن جانور را دور انداخت

ز اخلاطی که باید مرهمی ساخت


چو بهتر گشت شاه از دردمندی

نهادش نام سر پاتک بهندی


بسی زر دادش و خلعت فرستاد

بدو بخشید جای و رخت استاد


بیامد کودک و بگشاد صندوق

در آنجا دید وصف روی معشوق


کتابی کان بود در علم تنجیم

همه برخواند وشد استاد اقلیم


بآخر ز آرزوی آن دلفروز

نبودش صبر یک ساعت شب و روز


کشید آخر خطی و در میانش

نشست وشد ز هر سو خط روانش


عزیمت خواند تا بعد از چهل روز

پدید آمد پری زاد دلفروز


بتی کز وصف او گوینده لالست

چه گویم زانکه وصف او محالست


چو سر پا تک ز سر تا پای او دید

درون سینهٔ خود جای او دید


تعجب کرد ازان و گفت آنگاه

چگونه جا گرفتی جانم ای ماه


جوابش دادآن ماه دلفروز

که با تو بوده‌ام من ز اولین روز


منم نفس تو تو جوینده خود را

چرا بینا نگردانی خرد را


اگر بینی همه عالم تو باشی

ز بیرون و درون همدم تو باشی


حکیمش گفت هست از نفس معلوم

که مارست و سگست و خوک آن شوم


تو زیبای زمین و آسمانی

بدین خوبی بنفس کس نمانی


پری گفتش اگر اماره باشم

بتر از خوک و سگ صد باره باشم


ولی وقتی که گردم مطمئنه

مبادا هیچکس را این مظنّه


ولی چون مطمئنه گشتم آنگاه

خطاب اِرجعِیم آید ز درگاه


کنون نفس توام من ای یگانه

اگر گردم پی شیطان روانه


مر اماره خوانند اهل ایمان

مگر شیطان من گردد مسلمان


اگر شیطان مسلمان گردد اینجا

همه کاری بسامان گردد اینجا


چو چندان رنج برد آن مرد طالب

که تا شد جان او بر نفس غالب


کسی کو سر جان خواهد ز دلخواه

بسا رنجا که او بیند درین راه


کنون تو ای پسر چیزی که جستی

همه در تست و تودر کار سستی


اگر در کار حق مردانه باشی

تو باشی جمله و هم خانه باشی


توئی بیخویشتن گم گشته ناگاه

که تو جویندهٔ خویشی درین راه


توئی معشوق خود با خویشتن آی

مشو بیرون ز صحرا با وطن آی


ازان حب الوطن ایمان پاکست

که معشوق اندرون جان پاکست

[shirin71]

وزیری را یکی زیبا پسر بود

که ماه از مهر او زیر و زبر بود


جمالش کرده دلبری را

چشیده لب زلال کوثری را


بخوبی همچو ابرو طاق بوده

به نرگس ره زن عشاق بوده


یکی صوفی ز عشقش ناتوان شد

چنان کو شد ندانم تا توان شد


نبود اور ا بهیچ انواع یارا

که کردی سر عشقش آشکارا


چنان همواره عشقش زار می‌سوخت

که سر تا پای او هموار می‌سوخت


چو هم دردی هم آوازی نبودش

دران اندوه هم رازی نبودش


درون دل نهان می‌داشت آن راز

که تا از بی دلی هم ماند زان باز


دو چشمش همچو باران گشت خونبار

که تا شد هر دو نابینا بیکبار


چو نابینائی آمد آشکارش

بهر دردی زیادت شد هزارش


به آخر راز او گشت آشکاره

جهانی خلق شد بر وی نظاره


چو تیره گشت چشم و روی زردش

بدرد آمد دل خلقی ز دردش


بزرگان و امیرانی که بودند

همه در دیدنش رغبت نمودند


وزیر شاه می‌آمد ز راهی

پسر با او رسید آنجایگاهی


شنوده بود حال مرد عاشق

پیاده گشت در پیش خلایق


پسر را فارغ و آزاد با خویش

خوشی بنشاند اندر پیش درویش


پسر گر مردم چشم پدر بود

ولیکن کار آن عاشق دگر بود


که چشم عاشق از وی بود رفته

ولی چشم پدر کی بود رفته


وزیر نیک راضی گشت بی خشم

که چشم کور یابد مردم چشم


به نابینای عاجز گفت آنگاه

که گر چشم تو شد زین روی چون ماه


پسر اینک به پیش تو نشسته

چه می‌خواهی دگر ای چشم بسته


چو عاشق این سخن بشنود برجست

بزد یک نعره و افتاد از دست


نه چندان ریخت اشک آن کار دیده

که ریزد ابر با بسیار دیده


وزیرش گفت ای غافل ازین کار

پسر با تو چه می‌گرئی چنین زار


زبان بگشاد نابینای دلتنگ

که خون می‌گرید از درد دلم سنگ


که می‌گردید عمری در سر من

که یک دم این پسر آید بر من


کنون چون آمد این مهر وی عشّاق

مرا دو چشم می‌باید ز آفاق


اگر جویان او زین پیش گشتم

کنون جویان چشم خویش گشتم


مرا گر چشم خویش آید پدیدار

بجان گردم جمالش را خریدار


مرا گر چشم نبود در میانه

چو خواهم کرد معشوق یگانه


اگر عالم همه معبود باشد

چو نبود چشم چه مقصود باشد


مرا پس چشم می‌باید نه معشوق

که پیش کور چه خالق چه مخلوق


همه عالم جمال اندر جمالست

ولیکن کور می‌گوید محالست


اگر بینندهٔ این راه گردی

ز بینائی خویش آگاه گردی


دلت گر پاک ازین زندان برآید

زهر جزویت صد بستان برآید


کند هر ذره خاک شورهٔ تو

مه و خورشید را مستورهٔ تو


تنت کورست و جان را چون عیان نیست

که یک یک ذره چون صاحب قرانیست


ز یک جوهر چو دو عالم برآید

زهر ذره که خواهی هم برآید


یقین می‌دان که هرجائی که خارست

بزیر آن بهشتی چون نگارست


ولیکن گر برون آید ز پرده

شوند آن کور چشمان زخم خورده

[shirin71]

در افتادند در شهری سپاهی

گریزان شد نهان زان شهر شاهی


بشهری شد بگردانید جامه

نه خاصه باز دانستش نه عامه


بجای آورد او را آشنائی

بدو گفتا چرائی چون گدائی


بگو آخر که من شاهم بایشان

چرا بنشستهٔ خوار و پریشان


شهش گفتا مگو آی در نظاره

که گر گویم کنندم پاره پاره


کسی کو دیدهٔ سلطان ندارد

به سلطان رفتنش امکان ندارد


اگر بی‌دیده جوئی قربت شاه

شوی درخون جان خویش آنگاه

[shirin71]

یکی شهزاده چون مه پارهٔ بود

که مهر از رشک او آوارهٔ بود


اگر خورشید روی او بدیدی

چو مصروع از مه نو می‌طپیدی


چو پیشانیش لوح سیم بودی

برو از مشک جیم و میم بودی


چو جیم و میم پیچ و خم گرفتی

بجیم و میم مُلک جم گرفتی


بابرو حاجبی کردی قمر را

بمژگان صیدگه دل گه جگر را


چو فتنه نرگسش می‌دید شب رنگ

بصید و شهسواری کردی آهنگ


زهی شبرنگ و صید آخر که او یافت

سوار و صید را الحق نکو یافت


لبش هم انگبین و هم شکر بود

که هر یک زین دو خوشتر زان دگر بود


چو زنبور انگبینش را کمر بست

برای آن شکر نَی نیز در بست


دو نسپه داشت سی مرجان رفیقش

درخشنده چو سی دُر از عقیقش


ز اوج عالم بالا ستاره

ز هفتم آسمان کردی نظاره


همی هر کس که روی او بدیدی

اگر جان داشتی پیشش کشیدی


یکی سرهنگ عاشق شد بران ماه

دلش سرگشته گشت و عقل گُمراه


بدرد افتاد چون درمان نبودش

که جانی درخور جانان نبودش


بسی زیر و زبر آمد دران درد

که هرگز کس نگشت آگاه ازان مرد


نچندان گشت در خون آن ستم کش

که هرگز گشته باشد هیچ غم کش


مگر آن شاه را از کینه خواهان

پدید آمد یکی دشمن ز شاهان


پسر را پیش آن دشمن فرستاد

چو ماهی ماه در جوشن فرستاد


پسر شد با بسی لشکر یزک دار

همه تشنه بخون دل فلک وار


چو آن سرهنگ را حالی خبر شد

نمی‌گویم بپای اما بسر شد


چنان دلشاد شد ز آوازهٔ جنگ

که از آواز شادی مرد دلتنگ


بدست آورد اسپی و روان شد

ولی با جوشن و برگُستوان شد


میان لشکر آن شاه زاده

تنش می‌شد سوار و جان پیاده


تماشای رخش دزدیده می‌کرد

نثارش هر زمان ازدیده می‌کرد


زهی لذّت خوشا آن زندگانی

که روی یار خود بینی نهانی


رخ یاری که دزدیده توان دید

درون جانش و در دیده توان دید


چو القصه سپه در هم رسیدند

بیک حمله دو صف بر هم دریدند


زمین تاریک شد از هر دو کشور

فلک روشن نماند از گرد لشکر


علی الجمله ز چرخ کوژ رفتار

چنان شهزادهٔ آمد گرفتار


سپه بگریخت آن شهزاده درماند

ز چندان خلق سرهنگ و پسر ماند


کسی نگرفت آن سرهنگ را هیچ

ولی او خویش را افکند در پیچ


ببردند آن دو تن را در وثاقی

یکی را وصل و دیگر را فراقی


نهادند آن دو تن را بند بر پای

بهم محبوسشان کردند یک جای


پسر پرسید از سرهنگ آخر

که تو کی آمدی در جنگ آخر


نمی‌دانم ترا تو از چه خیلی

و یا تو در سپاه من طفیلی


زبان بگشاد آن سرهنگ گمراه

که هستم شاه عالم را هواخواه


چنان بود آرزو از دیرگاهم

که بپذیرد بخدمت بو که شاهم


چو شه را این سفر ناگاه افتاد

مرا هم نیز عزم راه افتاد


که گفتم در سفرحربی کنم سخت

مگر پیش شهم یاری دهد بخت


که تا نانی و نامی یابم از تو

همه عمرم مقامی یابم از تو


چو بشنید این سخن شهزاده از وی

ز غم آزاد گشت و شاد از وی


بسی دل گرمیش داد آن سر افراز

خود او دل گرم بود از دیرگه باز


دل سرهنگ از شادی چنان بود

که گوئی ملک نقدش صد جهان بود


اگرچه بود آن سرگشه در بند

بمردی خویشتن را می‌نیفکند


شبانروزیش کار آن پسر بود

بهر دم خدمت او بیشتر بود


همه شب پای مالیدیش تا روز

همه روزش سخن گفتی دلفروز


چنان گستاخ شد با آن سمن بوی

که نبود وصف آن کار سخن گوی


دعا می‌کرد آن دلخسته هر روز

که یارب این همه ناکامی و سوز


زیادة کن که تا نبوَد جُدائی

وزین زندان مده ما را رهائی


مرا چون هست این زندان بهشتی

بنفروشم بصد بستانش خشتی


چو شد آگاه ازان شهزاده آن شاه

جهانش تیره شد بی روی آن ماه


چنان دلبند چون در بند باشد

پدر را صبر آخر چند باشد


چو در راه این چنین خرسنگ افتاد

بسی آن هر دو شه را جنگ افتاد


چو عهدی رفت و صلحی شد پدیدار

شد آن این را و این آن را خریدار


قرار افتاد کان شاه خردمند

دهد دختر بدان شهزاده در بند


برفت آن شاه پیش شاه زاده

بدو آن دختر چون ماه داده


بخواند او را و آن سرهنگ را نیز

که کاری نیست با ما جنگ را نیز


نچندان کرد با هر دو نکوئی

که من آن شرح گویم یا تو گوئی


پس آنگه کار آن دختر چنان کرد

که ده گنج روان با او روان کرد


چو شهزاده بشهر خویش شد باز

ز بند و حبس دستش داده دمساز


میان خیل خود آن عالم افروز

عروسی کرد و عشرت چل شبانروز


گرفته بود در بر دلستانی

دران مدّت ندیدش کس زمانی


دل سرهنگ هر ساعت چنان بود

که با آن نیم جانش بیم جان بود


نه صبرش بود یک دم نه قراری

بخون می‌گشت پرخونش کناری


دران چل روز و چل شب در تب و تاب

چو شمعی بود یعنی بیخور و خواب


ز بس کز رشک در خون می‌بغلطید

بهر ساعت دگرگون می‌بگردید


کسی خو کرده تنها با چنان یار

نسوزد جانش افتاده چنان کار


پس از چل روز شهزاده جوانبخت

بکامی تاج بر سر رفت بر تخت


باستادند جانداران سرافراز

کشیده هر یکی تیغی سرانداز


غلامان همچو مژگان صف کشیده

سیه دل جمله و سرکش چو دیده


دگر حال وزیرانش بپرسی

همه چون عرش زیر آورده کرسی


دل آن شاه زاد عالم افروز

بدان سرهنگ شد مشغول آن روز


به پیش خویش خواندش چون در آمد

سلامش گفت وحالی در سر آمد


بخاک افتاد و هوش از وی جدا شد

ز حلقش نعرهٔ بی او رها شد


چو با هوش آمد آن افتاده بر خاک

ازو پرسید آن شهزادهٔ پاک


که ای سرهنگ آخر این چه حالست

که کارت ناله و تن همچو نالست


چنان گشتی که بیماریت بودست

مگر بی من جگر خواریت بودست


زبان بگشاد آن سرهنگ کای شاه

دران زندان نبودم از تو آگاه


چو من چل روز هجر تو کشیدم

پس از چل روز امروزت بدیدم


ترا دیدم میان کار و باری

ز مشرق تا بمغرب گیر و داری


چنان خو کرده بودم بی فراقت

چنان بودم چنینم نیست طاقت


دران جامه اگر آئی پدیدار

توانم شد دگر بارت خریدار


درین جامه که هستی گر بمانی

میان خسروی و کامرانی


کجا تاب آورد این جان پر جوش

که با این سلطنت گردد هم آغوش


بگفت این و معین شد هلاکش

بصد زاری برآمد جان پاکش


اگر تو همتی مردانه یابی

شه آفاق را هم خانه یابی


وگر تردامنی تو همچو سرهنگ

ز ضعفت زود آید پای بر سنگ


اگر تو ره روی ای دوست ره بین

همه چیزی لباس پادشه بین


که گر جامه بپوشد شه هزاران

نگردی تو ز خیل بیقراران


غلط مشنو یقین میدان چو مردان

که شه را هست دایم جامه گردان


جهان گر پر سفید و پر سیاهست

همی دان کان لباس پادشاهست


دو عالم چون لباس یک یگانست

یکی بین کاحولی شرک مُغانست


بسی جامه‌ست شه را درخزانه

مبین جامه تو شه را بین یگانه


که هر کو ظاهری دارد نشان او

ز باطن بازماند جاودان او


کسانی کز خدا دل زنده باشند

بچشم آخرت بیننده باشند


چنین چشمی اگر باشد ترا نیز

بچشم آخرت بینی همه چیز


که چشم ظاهرت از نقش اَوباش

نپردازد سر موئی بنقّاش


ولی نقّاش را آنست پیشه

که نقش خود بپوشاند همیشه


چو رویش را جمال بی‌حسابست

جمالش را فروغ او حجابست


که گرچه خوبی خورشید فاشست

ولی هم نور رویش دور باشست


جهانی گر بود تیغی کشیده

به سلطان ره برند اصحاب دیده


ترا با تیغ و بردابرد لشکر

چه کارست، از همه جز شاه منگر


همه چیزی که می‌بینی پس و پیش

گذر باید ترا زان چیز وز خویش


که تا چون نقش برخیزد ز پیشت

دهد نقاش مطلق قرب خویشت

[shirin71]

مگر محمود با پنجه سواری

بره در باز می‌گشت از شکاری


یکی خیمه دران ره درگشادند

شکاری را بر آتش می‌نهادند


بره در شاه پیری ناتوان دید

که بارش پشتهٔ هیزم گران دید


بر او رفت محمود از ترحم

بدو گفتا بچند این پشته هیزم


نمی‌دانست آن پیر رونده

که محمودست آن هیزم خرنده


زبان بگشاد مرد پیر کای میر

بدو جو می‌فروشم بی دو جو گیر


یکی همیان که صد دینار زر بود

دو جو آن هر قراضه بیشتر بود


شه آن بگشاد و پیش پیر بنشست

نهادش یک قراضه بر کف دست


بدو گفت این دو جو زر باشد ای پیر

اگر خواهی ز من بستان و برگیر


مگر گفتا دو جو افزون بود این

ترازو نیست سختن چون بوَد این


نهادش یک قراضه نیز در دست

بدو گفتا ببین تا این دو جو هست


جوابش داد کین باشد زیادت

توان دانست ناسخته بعادت


یکی دیگر بداد و گفت چونست

چنین گفت او که این یک هم فزونست


بدین ترتیب می‌دادش یکایک

ولی دانست کافزونست بی شک


چو القصه همه همیان بپرداخت

دلش بگرفت ازان بر پیر انداخت


که زر در صره کن کین صرهٔ اوست

بسوی شهر بر کآنجا ترازوست


دو جو برگیر و باقی در زمان زود

بدست حاجب سلطان رسان زود


مگر آن پیر زر می‌نستد از شاه

شه از پیشش فرس افکند در راه


چو روز دیگر آمد شاه بر تخت

بدرگاه آمد آن پیر نگون بخت


چو شه را دید دل در دامش افتاد

ز هیبت لرزه بر اندامش افتاد


یقینش شد که شاه آئینهٔ اوست

همین شاه آشنای دینهٔ اوست


چو شاهش دید گفتا ره دهیدش

یکی کرسی به پیش صف نهیدش


نشست القصه و شه گفت ای پیر

چه کردی، پیش من کن جمله تقریر


چنین گفت او که ای شاه دلفروز

گرسنه خفته‌ام من دوش تا روز


شهش گفتا چرا، گفتا دران راه

نکردی هیچ بَیعی با من آنگاه


چو خویشم خواجه می‌پنداشتی تو

که دوشم گرسنه بگذاشتی تو


شهش گفتا برو آن زر نگه دار

که خاص تست آن جمله بیکبار


زبان بگشاد پیر و گفت ای شاه

چو می‌دادی بمن آن زر بیک راه


چرا دی می‌توانستی ندادی

بیک یک بر کف من می‌نهادی


شهش گفتا چو می‌خواندی مرا میر

ندانستی که سلطانم من ای پیر


بدل در آرزو آمد چنانم

که بشناسی که من شاه جهانم


چو از شاهی من آگاه گشتی

بهر حاجت که داری شاه گشتی


عزیزا پیر هیزم کش درین راه

توئی و نورِ حق آن حضرت شاه


ز حق یک یک نفس در زندگانی

چو آن یک یک قراضه می‌ستانی


چو فردا عمر جاویدان بیابی

به پیش تخت آن همیان بیابی


هزاران قرن ازان عمر گرامی

دمی نبوَد چنین دان گرنه خامی


چون آن دم را گذاشتن روی نبود

هزاران قرن پس یک موی نبوَد


گر آنجا خسته گردی یک زمان تو

بیابی ذوقِ عمر جاودان تو


وگر بند زمان بر پای گیری

زمانی باشی و بر جای میری

[shirin71]

دوُم فرزند آمد با پدر گفت

که من در جادوئی خواهم گهر سفت


ز عالم جادوئی می‌خواهدم دل

مرا گر جادوئی آید به حاصل


تماشا می‌کنم در هر دیاری

بشادی می‌زیم بر هر کناری


گهی در صلح باشم گاه در حرب

بوَد جولانگه، من شرق تا غرب


زمانی خویشتن را مرغ سازم

زمانی همچو مردم سرفرازم


زمانی کوه گیرم چون پلنگان

زمانی بحر شورم چون نهنگان


همه صاحب جمالان را به بینم

درون پرده با هر یک نشینم


بهر چیزی که باید راه یابم

ز ماهی حکمِ خود تا ماه یابم


درین منصب تأمّل کن نکو تو

ازین خوشتر کرا باشد بگو تو

[shirin71]

پدر گفتش که دیوت غالب آمد

دلت زان جادوئی را طالب آمد


که از دیوت گر این حاصل نبودی

ترا این آرزو در دل نبودی


اگر زین دیو بگذشتی برستی

وگرنه مُدبری شیطان پرستی


نداری از خدا آخر خبر هیچ

که کار دیو می‌خواهی دگر هیچ


خدا را گردهٔ ندهی بدرویش

هوا را باز گیری صد ره از خویش


سخی باشی ریا را و هوا را

ولیکن دوزخی باشی خدا را

[shirin71]

مگر بودست جائی نانوائی

که بشنید او ز شبلی ماجرائی


بسی بشنیده بود آوازهٔ او

ندیده بود روی تازهٔ او


بسی در شوق او بنشسته بودی

که او را عاشقی پیوسته بودی


نبود او عاشقش از روی دیدن

ولیکن عاشقش بود از شنیدن


مگر یک روز شبلی گرمگاهی

در آمد گرم رو ازدور راهی


بر آن نانوا شد تا خبر داشت

وزان دُکّان او یک گرده برداشت


کشید از دست او آن نانوا نان

که ندهم مر ترا ای بی نوا نان


ندادش نان و شبلی زو گذر کرد

کسی آن نانوا را زو خبر کرد


که او شبلیست، گر تو سازگاری

چرا یک گرده را زو باز داری


دوید آن نانوا ره تا بیابان

ازان تشویر پشت دست خایان


بصد زاری بپای او درافتاد

بهر ساعت بدستی دیگر افتاد


بسی عذرش نمود و کرد اعزاز

که تا آن را تدارک چون کند باز


چو در ره دید شبلی گفتش آنگاه

که گر خواهی که آن برخیزد از راه


برو فردا و دعوت ساز ما را

بیک ره مجمعی کن آشکارا


برفت آن نانوا القصّه حالی

فرو آراست قصری سخت عالی


یکی دعوت به زیبائی چنان کرد

که صد دینارِ زر در خرجِ آن کرد


نچندان کرد هر چیزی تکلّف

که کس را می‌رسید آنجا تصرّف


ز هر نوعی بسی کس را خبر کرد

که شبلی سوی ما خواهد گذر کرد


بآخر چون همه بر خوان نشستند

دعا چون گفت شبلی باز گشتند


عزیزی بود بس شوریده حالی

ز شبلی کرد آن ساعت سؤالی


که نه خوبی شناسم من نه زشتی

بگو تا دوزخی کیست و بهشتی


جوابی داد شبلی آن اخی را

که گر خواهی که بینی دوزخی را


نگه کن سوی صاحب دعوت ما

که دعوت ساخت بهر شهرت ما


نداد او گردهٔ بهر خدا را

ولیکن داد صد دینار ما را


کشید از بهر شبلی صد غرامت

بحق یک گرده ندهد تا قیامت


که گر یک گرده دادی بی درشتی

نبودی دوزخی بودی بهشتی


کنون گر دوزخی خواهی نگه کن

همه آبش همه نانش سیه کن


اگر خواهی که باشی دوزخی تو

چنین کن تا شوی مرد سخی تو


خدا را گر پرستی تو باخلاص

بکن جهدی که گردی از ریا خاص


برای سگ توانی بود هاجر

برای حق نه باشی اینت کافر

[shirin71]

شبی در مسجدی شد نیک مردی

که در دین داشت اندک مایه دردی


عزیمت کرد آن شب مردِ دلسوز

که نبوَد جز نمازش کار تا روز


چو شب تاریک شد بانگی برآمد

کسی گفتی بدان مسجد درآمد


چنان پنداشت آنمرد نمازی

که هست آن کاملی در کارسازی


بدل گفتا چنین جائی چنین کس

برای طاعت حق آید و بس


مرا این مرد نیکو هوش دارد

نماز و طاعتم را گوش دارد


همه شب تا بروزش بود طاعت

نیاسود از عبادت هیچ ساعت


دعا و زاری بسیار کرد او

گهی توبه گه استغفار کرد او


بجای آورد آداب و سُنن را

نکو بنمود الحق خویشتن را


چو صبح صادق از مشرق برآمد

وزان نوری بدان مسجد درآمد


گشاد آن مرد چشم آنجا نهفته

یکی سگ بود در مسجد بخفته


ازان تشویر خون در جانش افتاد

چو باران اشک بر مژگانش افتاد


دلش بر آتش حجلت چنان سوخت

که از آه دلش کام و زبان سوخت


زبان بگشاد گفت ای بی ادب مرد

ترا امشب بدین سگ حق ادب کرد


همه شب بهرِ سگ در کار بودی

شبی حق را چنین بیدار بودی


ندیدم یک شبت هرگز باخلاص

که طاعت کردی از بهر خدا خاص


بسی سگ بهتر از تو ای مرائی

ببین تا سگ کجا و تو کجائی


ز بی شرمی شدی غرق ریا تو

نداری شرم آخر ازخدا تو


چو پرده برفتد از پیش آخر

چه گوئی با خدای خویش آخر


کنون چون پایگاهِ خود بدیدم

امید از کارِ خود کلّی بریدم


ز من کاری نیاید در جهان نیز

وگر آید سگان را شاید آن نیز


چرا خواهی حریف دیو بودن

ز نقش و از صفت کالیو بودن


ازین ظلم آشیان دیو بگریز

وزین زندانِ پر کالیو بگریز


چه می‌خواهی ازین دجّال با نان

چه می‌جوئی ازین مهدی نمایان


ترا چون دشمنی از دوستانست

خسک در راه تو از بوستانست


بسی دجّالِ مهدی روی هستند

که چون دجّال از پندار مستند


پی دجّال جادو چند گیری

نه وقت آمد که آخر پندگیری


اگر آخر زمان زین ناتمامی

پی دجّال گیرد هفت گامی


چنین نقلست از دانندهٔ راز

که نتواند که زو گردد دمی باز


متابع گردد او را در همه حال

بماند جاودان در خیلِ دجّال


کسی کو هفت گامی کان نه دینست

پی دجّال برگیرد چنین است


کسی هفتاد سال از مکر و تلبیس

نهد گام ای عجب بر گامِ ابلیس


چو ابلیسست دجّالی که او راست

ندانم چون بوَد حالی که او راست


چو دجّالت یکی دیوست مکّار

یکی دنیا یکی نفس ستمگار


کسی با این همه دّجالِ سرکش

چگونه زو برآید یک نفس خوش


بسا مهدی دل پاکیزه رفتار

کزین دجّالِ دنیا شد گرفتار


بسا خونا که این دجّال کردش

نه روزی ده هزاران سال کردش

[shirin71]

مسیح پاک کز دنیا علو داشت

بسی دیدار دنیا آرزو داشت


مگر می‌رفت روزی غرقهٔ نور

بره در پیر زالی دید از دور


سپیدش گشته موی و پشتِ او خم

فتاده جملهٔ دندانش از هم


دو چشمش ازرق و چون قیر رویش

نجاست می‌دمید از چار سویش


ببر درجامهٔ صد رنگ بودش

دلی پر کین میان چنگ بودش


بصد رنگی نگارین کرده یک دست

دگر دستش بخون آلوده پیوست


بهر موییش منقار عُقابی

فرو هشته بروی او نقابی


چو عیسی دید او را گفت ای زال

بگو تا کیستی ای زشتِ مختال


چنین گفت او که چون بس راستی تو

منم آن آرزو که خواستی تو


مسیحش گفت تو دنیای دونی

منم گفتا چنین باری تو چونی


مسیحش گفت چون در پردهٔ تو

چرا این جامه رنگین کردهٔ تو


چنین گفت او که در پرده ازانم

که تا هرگز نه بیند کس عیانم


که گر رویم بدین زشتی به بینند

کجا یک لحظه پیش من نشینند


ازان این جامه رنگین کرده‌ام من

که گم ره عالمی زین کرده‌ام من


مرا چون جامه رنگارنگ بینند

همه ناکام مهر من گزینند


مسیحش گفت ای زندانِ خواری

چرا یک دست خون آلوده داری


جوابش داد کای صدر یگانه

ز بس شوهر که کُشتم در زمانه


مسیحش گفت پس ای زال سرمست

نگار از بهرِ چه کردی تو بر دست


چنین گفت او که چون شوهر فریبم

بسی باید نگار از بهرِ زیبم


مسیحش گفت چون کُشتی جهانی

بر ایشان رحمتت نامد زمانی


چنین گفت او که من رحمت چه دانم

من این دانم که خون جمله رانم


مسیحش گفت چندان ای پریشان

که ناری اندکی شفقت بر ایشان


چنین گفت او که من شفقت شنودم

ولی بر هیچکس مُشفق نبودم


منم در گردِ عالم هر زمانی

که می‌افتد بدام من جهانی


همه کس را گلوگیر آمدم من

مُرید خویش را پیر آمدم من


ازو عیسی عجب ماند و چنین گفت

که من بیزار گشتم از چنین جفت


ببین این احمقان بیخبر را

که می‌خواهند دنیا یکدگر را


نمی‌گیرند عبرت زین بلایه

نمی‌سازند از تسلیم مایه


دریغا خلق این معنی ندیدند

که دین از دست شد دنیا ندیدند


چو حرفی چند گفت آن پاکِ معصوم

بگردانید روی از دنیی شوم


چو مُرداریست این دنیای غدّار

تو چون سگ گشتهٔ مشغول مردار


چو در بند سگ و مردار باشی

پس از هر دو بتر صد بار باشی


گر این سگ می‌نگردد سیرِ مردار

تو زین سگ می‌نگردی سیر یکبار


اگر بندش کنی زو رسته باشی

وگرنه روز و شب زو خسته باشی

[shirin71]

یکی رُهبان مگر دَیری نکو کرد

درش در بست ویک روزن فرو کرد


در آنجا مدّتی بنشست در کار

ریاضتها بجای آورد بسیار


مگر بوالقاسم همدانی از راه

درآمد گردِ آن می‌گشت ناگاه


زهر سوئی بسی می‌دادش آواز

نیامد هیچ رهبان پیش او باز


علی الجُمله ز بس فریاد کو کرد

ز بالا مرد رُهبان سر فرو کرد


بدو گفتا که ای مرد فضولی

من سرگشته را چندین چه شولی


چه می‌خواهی ز من با من بگو راست

برُهبان گفت شیخ آنست درخواست


که معلومم کنی از دوست داری

که تو اینجایگه اندر چه کاری


زبان بگشاد رهبان گفت ای پیر

کدامین کار، ترک این سخن گیر


سگی من دیده‌ام در خود گزنده

بگرد شهر بیهوده دونده


درین دَیرش چنین محبوس کردم

درش دربستم و مدروس کردم


که در خلق جهان بسیار افتاد

درین دَیرم کنون این کار افتاد


منم ترک زن و فرزند کرده

بزندانی سگی در بند کرده


تو نیزش بند کن تا هر زمانی

نگردد گردِ هر شوریده جانی


سگت را بند کن تا کی ز سَودا

که تا مسخت نگردانند فردا


چنین گفتست پیغامبر بسایل

که مسخ امّت من هست در دل


دلت قربانِ نفس زشت کیشست

ترا زین کیش بس قربان که پیشست


ترا آفراسیاب نفس ناگاه

چو بیژن کرد زندانی درین چاه


ولی اکوان دیو آمد بجنگت

نهاد او بر سر این چاه سنگت


چنان سنگی که مردان جهان را

نباشد زورِ جُنبانیدن آنرا


ترا پس رستمی باید درین راه

که این سنگ گران بر گیرد از چاه


ترا زین چاهِ ظلمانی برآرد

بخلوتگاهِ روحانی درآرد


ز ترکستان پُر مکر طبیعت

کند رویت بایران شریعت


بر کیخسرو روحت دهد راه

نهد جام جمت بر دست آنگاه


که تا زان جام یک یک ذرّه جاوید

برأی العین می‌بینی چوخورشید


ترا پس رستم این راه پیرست

که رخش دولت او را بارگیرست


سگ دیوانه را چون دم چنانست

که در مردم اثر از وی عیانست


بزرگی را که مرد کار باشد

برش بنشین کاثر بسیار باشد


که هر کو دوستدار پیر گردد

همه تقصیرِ او توفیر گردد


ولیکن تو نه پیری نه مُریدی

که یک دم بایزیدی گه یزیدی


تو تا کی بُرجِ دو جِسدَین باشی

میان کفر و دین ما بین باشی


نه مرد خرقهٔ نه مردِ زنّار

نه اینی و نه آن هر دو بیکبار


زجِلفی از مسلمانی بریده

بترسائی تمامت نارسیده

[shirin71]

یکی ترسا مسلمان گشت و پیروز

بمی خوردن شد آن جاهل دگر روز


چو مادر مست دید او را ز دردی

بدو گفت ای پسر آخر چه کردی


که شد آزرده عیسی زود ازتو

محمّد ناشده خشنود از تو


مخنّث وار رفتن ره نکو نیست

که هر رعنا مزاجی مرد او نیست


بمردی رَو دران دینی که هستی

که نامردیست در دین بت پرستی

[shirin71]

عمر یک جزو از توریت بگرفت

پیمبر چون چنان دیدش چنین گفت


که با توریت ممکن نیست بازی

مگر خود را جهود صرف سازی


جهود صِرف باید بود ناکام

که بهتر آن جهود از مردم خام


نه اینی و نه آن اینت حرامست

که در دین ناتمامی ناتمامست


تو نه در کفر و نه در دین تمامی

بگو آخر که تو در چه مقامی

[shirin71]

یکی گبری که بودی پیر نامش

که جِدّی بود در گبری تمامش


یکی پُل او زمال خویشتن کرد

مسافر را محبّ از جان و تن کرد


مگر سلطانِ دین محمود یک روز

بدان پُل در رسید از راه پیروز


یکی شایسته پُل از سوی ره دید

که هم نیکو و هم بر جایگه دید


کسی راگفت کین خَیری بلندست

که بنیاد چنین پُل اوفکندست


بدو گفتند گبری پیرنامی

ز غیرت کرد شاه آنجا مقامی


بخواندش گفت پیری تو ولیکن

گمانم آن که هستی خصم مومن


بیا هر زر که کردی خرجِ پُل تو

بهای آن ز من بستان بکل تو


که چون گبری تو جانت بی درودست

ترا چونین پُلی زان سوی رودست


وگر نستانی این زر بگذری تو

کجا با من به پُل بیرون بری تو


زبان بگشاد آن گبر آشکاره

که گر شخصم کند شه پاره پاره


نه بفروشم نه زر بستانم این را

که این بنیاد کردم بهر دین را


شهش محبوس کرد و در عذابش

نه نانی داد در زندان نه آبش


بآخر چون عذاب از حد برون شد

دل گبرش بخاک افتاد وخون شد


بشه پیغام داد و گفت برخیز

درآور پای این ساعت بشبدیز


یکی اُستاد بَر با خود گرامی

که تا پل را کند قیمت تمامی


ازین دلشاد شد شاه زمانه

سوی پل گشت باخلقی روانه


چو شاه آنجا رسید و خلقِ بسیار

بران پل ایستاد آن گبر هشیار


زبان بگشاد و آنگه گفت ای شاه

تو اکنون قیمت این پل ز من خواه


هلاک خود درین سر پُل کنم ساز

جواب تو دران سر پل دهم باز


ببین اینک بها ای شاهِ عالی

بگفت این و بآب افتاد حالی


چو در آب اوفکند او خویشتن را

ربودش آب و جان در باخت و تن را


تن و جان باخت و دل از دین نپرداخت

چو آن بودش غرض با این نپرداخت


در آب افکند خویش آتش پرستی

که تا در دین او ناید شکستی


ولی تو در مسلمانی چنانی

که بربودست آبت جاودانی


چو گبری بیش دارد از تو این سوز

مسلمانی پس از گبری بیاموز


که خواهدداشت در آفاق زَهره

که پیش حق برد نقد نبهره


قیامت را قوی نقدی بباید

که آن معیار ناقد را بشاید


در آن ساعت که از جسم تو جان شد

دلی پر بت بر حق چون توان شد


بینداز این همه بت با تو در پوست

که با بتخانه نتوان شد بر دوست


اگر پای کسی را خفتن آید

ازو کی سوی منبر رفتن آید


چو نتوان شد بمنبر پای خفته

بحق نرسد دلی بر جای خفته


اگر یک دم کسی بیدار باشد

چه گر یکدم بود بسیار باشد


همه عمرت بغفلت آرمیدی

زمانی روی بیداری ندیدی


کرا خوابی چنین بی برگ باشد

که چون بیدار گردد مرگ باشد


غم خویشت چو نیست ای مرد آخر

غم تو پس که خواهد خورد آخر


بکَش بی سرکشی باری که داری

بدست خویش کن کاری که داری


که کس غم خواری کار تو نکند

دمی حمّالی بار تو نکند

[shirin71]

مگر پرسید آن درویش حالی

بصدق از جعفر صادق سؤالی


که از چیست این همه کارت شب و روز

جوابش داد آن شمع دلفروز


که چون کارم یکی دیگر نمی‌کرد

کسی روزی من چون من نمی‌خورد


چو کار من مرا بایست کردن

فکندم کاهلی کردن ز گردن


چو رزق من مرا افتاد ز آغاز

مرا نه حرص باقی ماند و نه آز


چو مرگ من مرا افتاد ناکام

برای مرگ خود برداشتم گام


چو در مردم وفائی می‌ندیدم

بجان و دل وفای حق گزیدم


جزین چیزی که می‌پنداشتم من

چو می‌پنداشتم بگذاشتم من


نمی‌دانم که تو با خود بس آئی

ز چندین تفرقه کی واپس آئی


سه پهلوست آرزوهای من و تو

تو می‌خواهی که گردد چار پهلو


چو کعبه یک جهت شو گر زمائی

بسان کعبتین آخر چرائی


ترا نه بهر بازی آفریدند

ز بهر سرفرازی آفریدند


مده از دست عمر خویش زنهار

مخور بر عمر خود زین بیش زنهار


نمی‌دانی که هر شب صبح بشتافت

ترا در خواب جیب عمر بشکافت


ازان ترسم که چون بیدارگردی

نبینی هیچ نقد و خوار گردی


همه کار تو بازی می‌نماید

نمازت نانمازی می‌نماید


نمازی کان بغفلت کردهٔ تو

بهای آن نیابی گِردهٔ تو

[shirin71]

یکی مجنون که رفتی در ملامت

بدو گفتند فردای قیامت


کسی باشد که ده ساله نماز او

منادی می‌کند شیب و فراز او


بیک گرده ازو نخرد کسی آن

بگوید بر سر مجمع بسی آن


جوابش داد مجنون کان نیرزد

نمازش آن همه یک نان نیرزد


که گر بخریدی آن را خلق وادی

نبودی حاجت چندان منادی


اگر صد کار باشد در مجازت

نیاید یاد ازان جز در نمازت


نمازت چون چنین باشد مجازی

بوَد اندر حقیقت نانمازی

[shirin71]

یکی دیوانه بود از اهل رازی

نکردی هیچ جز تنها نمازی


کسی آورد بسیاری شفاعت

که تا آمد بجمعه در جماعت


امام القصّه چون برداشت آواز

همی آن غُر نُبیدن کرد آغاز


کسی بعد از نماز از وی بپرسید

که جانت در نماز از حق نترسید


که بانگ گاو کردی بر سر جمع؟

سرت باید بریدن چون سر شمع


چنین گفت او کامامم پیشوا بود

بدو چون اقتدای من روا بود


چو در الحمد گاوی می‌خرید او

ز من هم بانگِ گاوی می‌شنید او


چو او را پیش رو کردم بهر چیز

هر آنچ او می‌کند من می‌کنم نیز


کسی پیش خطیب آمد بتعجیل

سؤالش کرد ازان حالت بتفصیل


خطیبش گفت چون تکبیر بستم

دهی مِلکست جائی دور دستم


چو در الحمد خواندن کردم آغاز

بخاطر اندر آمد گاو دِه باز


ندارم گاو گاوی می‌خریدم

که از پس بانگ گاوی می‌شنیدم

[shirin71]

پسر گفتش که هر خلقی که هستند

همه دل در هوای خویش بستند


قدم خود از هوابر می‌نگیرند

که گامی بی ریا برمی‌نگیرند


چو هست این دَور دَور نفس امروز

نمی‌بینم دلی بر نفس پیروز


گر از بهر هوای خویش من نیز

کنم از سحر حاصل اندکی چیز


چو در آخر بود توبه ازانم

ندارد ای پدر چندین زیانم

[shirin71]

پدر گفتش که ای مغرور مانده

ز اسرا رحقیقت دور مانده


مکن امروز ضایع زندگانی

چو میدانی که تو فردا نمانی


ببابل می‌روی ای مرد فرتوت

که سحر آموزی از هاروت و ماروت


هزاران سال شد کان دو فرشته

نگونسارند در چَه تشنه گشته


وزیشان آنگهی تا آب آن چاه

مسافت یک وجب نیست ای عجب راه


چو نتوانند خود را آب دادن

کجا دَر می‌توانندت گشادن


چو استاد این چنین باشد پریشان

که خواهد کرد شاگردیِ ایشان


ترا امروز بینم دیو گشته

نخواهی گشت در فردا فرشته


مگرمرگت ببابل می‌دواند

که سرگردان و غافل می‌دواند


اگر مرگ تو در بابل نبودی

ترا این آرزو در دل نبودی

[shirin71]

شنیدم من که عزرائیل جانسوز

در ایوان سلیمان رفت یک روز


جوانی دید پیش او نشسته

نظر بگشاد بر رویش فرشته


چو او را دید از پیشش بدر شد

جوان از بیمِ او زیر و زبر شد


سلیمان را چنین گفت آن جوان زود

که فرمان ده که تا میغ این زمان زود


مرا زین جایگه جائی برد دور

که گشتم از نهیب مرگ رنجور


سلیمان گفت تا میغ آن زمانش

ببرد از پارس تا هندوستانش


چو یک روزی به سر آمد ازین راز

به پیش تخت عزرائیل شد باز


سلیمان گفتش ای بی تیغ خون ریز

چرا کردی نظر سوی جوان تیز


جوابش داد عزرائیل آنگاه

که فرمانم چنین آمد ز درگاه


که او را تا سه روز از راه برگیر

به هندستانش جان ناگاه برگیر


چو اینجا دیدمش ماندم در این سوز

کز اینجا چون رود آنجا به سه روز


چو میغ آورد تا هندوستانش

شدم آنجا و کردم قبض جانش


مدامت این حکایت حسب حال است

که از حکم ازل گشتن محال است


چه برخیزد ز تدبیری که کردند

که ناکام است تقدیری که کردند


تو اندر نقطهٔ تقدیر اول

نگه می‌کن مشو در کار احول


چو کار او نه چون کار تو آید

گلی گر بشکفد خار تو آید


چو مشکر بود هر کو در دوئی بود

بلای من منی بود و توئی بود


چو برخیزد دو بودن ازمیان راست

یکی گردد بهم این خواست و آن خواست


ز هر مژه اگر صد خون گشائی

فرو بستند چشمت، چون گشائی؟


چو دستت بسته‌اند ای خسته آخر

چه بگشاید ز دست بسته آخر؟


گرفته درد دین اهل خرد را

میان جادوی خواهی تو خود را


همه اجزای عالم اهل دردند

سر افشانان میدان نبردند


تو یک دم درد دین داری؟ نداری

بجز سودای بیکاری نداری


اگر یک ذره درد دین بدانی

بمیری ز آرزوی زندگانی


ولیکن بر جگر ناخورده تیغی

نه هرگز درد دانی نه دریغی

[shirin71]

جوانی داشت دیرینه رفیقی

رسیدش زخم سنگ منجنیقی


میان خاک و خون آغشته می‌گشت

رسیده جان بلب سرگشته می‌گشت


دمی دو مانده بود از زندگانیش

رفیق اندر میان ناتوانیش


بدو گفتا بگو تا چونی آخر

جوابش داد تو مجنونی آخر


اگر سنگی رسد از منجنیقت

بدانی تو که چونست این رفیقت


ولی ناخورده سنگی کی بدانی؟

بگفت این و برست از زندگانی


تو نشناسی که مردان در چه دردند

ولی دانند درد آنها که مردند


اگر درد مرا دانی دوائی

بکن ور نه برو بنشین بجائی


نصیب من چو ماهم زیرِ میغست

دریغست ودریغست و دریغست


مرا صد گونه اندوهست اینجا

که هر یک مه ز صد کوهست اینجا


اگر من قصّهٔ اندوه گویم

بر دریا و پیش کوه گویم


شود چون سیل کوه اینجا ز اندوه

چو دریا اشک گردد جملهٔ کوه


چنین نقلی درست آمد ز اخبار

که هر روزی که صبح آید پدیدار


میان چار رکن و هفت دایر

شود هفتاد میغ از غیب ظاهر


بر آن دل کو ز حق اندوه دارد

ز شست و نُه برو اندوه بارد


ولی هر دل که از حق باشدش صبر

همه شادی برو بارد بیک ابر


زمین و آسمان دریای دردست

نگردد غرقه هر کو مرد مردست


چو گیرم بر کنار بحر خانه

ز موجم بیم باشد جاودانه


فرو رفتم بدریائی من ای دوست

که جان صد هزاران غرقهٔ اوست


چو چندین جان فرو شد هر زمانی

کجا بادید آید نیم جانی


عجب نبوَد که گم گردم بیکبار

عجب باشد اگر آیم پدیدار

[shirin71]

بشهر مصر در شوریدهٔ‌ای بود

که در عین الیقینش دیده‌ای بود


چنین گفت او که هر شوریدهٔ راه

که میرد از غم معشوق ناگاه


عجب نیست آن، عجب اینست کین سوز

گذارد عاشقی در زندگی روز


اگر عاشق بماند زنده روزی

بوَد چون شمع در اشکی و سوزی


نگیرد کار عاشق روشنائی

مگر چون شمع سوزد در جدائی


چوسوز عاشق از صد شمع بیشست

چو شمعش روشنی از شمع خویشست


اگر معشوق یابد عاشق زار

روان گردد بسر مانند پرگار

[shirin71]

بگرگان پادشاهی پیش بین بود

که نیکو طبع بود و پاک دین بود


چو بودش لطفِ طبع و جاه و حرمت

درآمد فخر گرگانی بخدمت


زبان در مدحت او گوش می‌داشت

که آن شه نیز بس نیکوش می‌داشت


غلامی داشت آن شاه زمانه

چو یوسف در نکوروئی یگانه


دو زلفش چون دو ماهی بود مشکین

چه می‌گویم دو هندو بود در چین


رخش چون ماه بود و زلف ماهی

زماهی تا بماهش پادشاهی


اگر ابروی او چشمی بدیدی

چو ابروی کژش چشمی رسیدی


دو نرگس از مژه هم خانهٔ خار

دو لب همشیرهٔ یک دانهٔ نار


لب شیرینش چندانی شکر داشت

که نی پیش لبش بسته کمر داشت


دهانش ازچشم سوزن تنگتر بود

ازان چشم از دهانش بیخبر بود


مگر یک روز آن شاه سرافراز

سپه را خواند و جشنی کرد آغاز


نشسته بود شادان فخر آن روز

درآمد آن غلام عالم افروز


بخوبی ره زن هر جا که جانی

به شیرنی شکر ریز جهانی


هزاران دل به مژگان در ربوده

بهر یک موی صد جان در ربوده


کند زلف بر خاک او فکنده

بلب شوری در افلاک اوفکنده


چودیدش فخر رو تن را فرو داد

همه جانش برفت و دل بدو داد


ولی زهره نبود از بیم شاهش

که در چشم آورد روی چو ماهش


برفته هوش ازو و هوش می‌داشت

بمردی چشم خود را گوش می‌داشت


یقین دریافت حالی شاه آن راز

ولی پرده نکرد از روی آن باز


چو اهل جشن مست باده گشتند

در آن مستی ز پای افتاده گشتند


در آن مجلس زمَی وز روی دلدار

بفخر اندر دو مستی شد پدیدار


چنان جانش ز آتش موج زن شد

که جانش در سر آن سوختن شد


میان سوز در شوریده جمعی

نگه می‌داشت خود را همچو شمعی


شه گرگان چو فخری را چنان دید

دلش با عشق و آتش در میان دید


غلام خود بدو بخشید در حال

سخن ور گشت از شادی آن لال


ز سوز عشق و شرم شاه عالی

بگردید ای عجب صد رنگ حالی


شهش گفتا چه افتادت که مردی

غلام تست دستش گیر و بُردی


غلام و فخر هر دو شادمانه

شدند از مجلس خسرو روانه


اگرچه مست بود آن فخر بی‌خویش

بکار آورد عقل حکمت اندیش


بزرگانی که پیش شاه بودند

همه از نیک و بد آگاه بودند


بدیشان گفت امشب شاه مستست

ز مَی نیز این غلام افتاده پستست


گر امشب این غلام از حضرت شاه

برم با خانهٔ خود تا سحرگاه


چو گردد روز دیگر شاه هشیار

اگر باشد پشیمانیش ازین کار


وگر کرده بود بر دل فراموش

وگر از غیرت آید خونش در جوش


غلامش چون بر من بوده باشد

اگر گویم بسی بیهوده باشد


بتهمت خون بریزد بی‌گناهم

به پیش سگ دراندازد براهم


مرا گوید ندانستی تو جاهل

که نبود مست را گفتار عاقل


چرا یک شب نکردی صبر تا روز

که تا هشیار گردد شاه پیروز


کنون او رانخواهم بُرد با خویش

که شه مستست و ما را کار در پیش


همه گفتند رای تو صوابست

که امشب پیش شاهش جای خوابست


بزیر تخت آن شاه معظم

یکی سردابه بود از سنگ محکم


در آن سردابه تختی بود زیبا

برو ده دست جامه جمله دیبا


غلام مست را در پیش آن جمع

بخوابانید آنجا با دو سه شمع


باعزازش دو شمع آنجا بر افروخت

برون آمد ولی چون شمع می‌سوخت


در سردابه را پس فخر گرگان

ببست القصّه در پیش بزرگان


کلید آنگه بایشان داد و تا روز

بر آن دَر خفت از عشق دلفروز


بمَی چون شاه دیگر روز بنشست

درآمد فخر و خدمت را کمر بست


بزرگان در سخن لب برگشادند

کلید آنگه به پیش شه نهادند


ز کار فخر گفتندش که چون کرد

که الحق احتیاط از حد فزون کرد


بمستی چون که شه داد آن غلامش

نگه می‌داشت الحق احترامش


بشب موقوف کردش پیش ده کس

که تا شاهش چه فرماید ازین پس


شهش گفت این ادب از وی تمامم

ازان اوست خاصّه این غلامم


بغایت فخر شد زین شادمانه

دلش می‌زد ازان شادی زبانه


به آخر چون در سردابه بگشاد

زهر چشمی بسی خونابه بگشاد


که دید آن ماه رخ را زشت گشته

ز سر تا پای او انگشت گشته


مگر در جسته بود از شمع آتش

فتاده در لحاف آن پری وش


بیک ره سوخته زارش سر و پای

نه جامه مانده و نه تخت برجای


ز مستی شراب و مستی خواب

شده در آتش سوزنده غرقاب


چو روی دلستانش را چنان دید

جهانی آتش آن دم نقد جان دید


چو در آتش فتاده بود یارش

در آتش اوفتادن بود کارش


چه گویم من که چون دیوانه دل گشت

بسی دیوانگی بر وی سجل گشت


در آن دیوانگی در دشت افتاد

چو گردون روز و شب درگشت افتاد


چو عشق از حد بشد با درد خود ساخت

حدیث ویس و رامین ورد خود ساخت


غم خود را در آنجا می فرو گفت

اگرچه قصه را بر نام او گفت


به صحرا روز و شب می‌گفت و می‌گشت

میان خاک و خون می‌خفت ومی‌گشت


تو کار افتادهٔ این ره نبودی

ز سر عاشقان آگه نبودی


چه می‌دانی که عاشق در چه کارست

که سجده گاه او بالای دارست


بباید کرد غسل از خون خویشت

که تا آن سجده گاه آرند پیشت

[shirin71]

چو ببریدند ناگه بر سر دار

سر دو دست حلاج آن چنان زار


بدان خونی که از دستش بپالود

همه روی و همه ساعد بیالود


پس او گفت آنکه سر عشق بشناخت

نمازش را بخون باید وضو ساخت


بدو گفتند ای شوریده ایام

چراکردی بخون آلوده اندام


که گر از خون وضوی آن بسازی

بود عین نمازت نانمازی


چو مردان پای نه در کوی معشوق

مترس از نام و ننگ هیچ مخلوق


که هر دل کو بقیومست قایم

نترسد ذرّهٔ از لؤم لایم


بیا مردانه در کار خدا باش

کم اغیار گیر و کار را باش


چو گردون گرد عالم چند گردی

ز خود کامی فراتر شو بمردی


که گر عشقت چین نامرد گیرد

ز خجلت بند بندت درد گیرد


بسا شیران که صاحب زور بودند

بزور عشق در چون مور بودند


تو کز موری کمی در زور و مقدار

به پیش عشق چون آئی پدیدار؟

[shirin71]

چو مجنون درگه لیلی بدیدی

نبودی تاب آنش می‌دویدی


شدی چون زعفران آن رنگ رویش

سنان گشتی ز سر تا پای مویش


فتادی بر همه اعضاش لرزه

چو روباهی که بیند شیر شرزه


بدو گفتند ای در انقطاعی

نه بیند هیچکس چون تو شجاعی


نه تو بیمی ز شیر بیشه داری

نه هرگز از پلنگ اندیشه داری


به صحرا و میان کوه گردی

نترسی از همه عالم بمردی


چو آید درگه لیلی پدیدار

شوی زرد و بلرزی چون سپیدار


چنین گفت آنگهی مجنون پر غم

که آنکس کو نترسد از دو عالم


ببین تا زور شیر عشق چندست

که چون موریم در پای اوفکندست


هر آن قوّت که نقد هر نهادست

به پیش زور دست عشق بادست


اگر تو مرد آئی این سخن را

تو باشی همنشین آن سرو بن را


چو عاشق بر محکّ آید پدیدار

شود معشوق جاویدش خریدار

[shirin71]

یکی زیبا پسر مهروی بودست

که مشک از موی او یک موی بودست


سر زلفش که دالی داشت در سر

نبودآن دال جز دالُّ عَلَی الشّر


برخ در آینه مه در نظر داشت

بلب با لعل دستی در کمر داشت


چو پیوسته بابرو صید دل کرد

ازان پیوستگی او سجل کرد


دهانش بود چون حرفی زشنگرف

شده از جزم وقفش بیست و نه حرف


درو از ضیق حرفی چون نگنجد

سزد کز بیست ونُه بیرون نگنجد


زمانی ثقبه در گوش گهر کرد

زمانی حلقه در گوش قمر کرد


یکی درویش در عشقش زبون شد

دلی بود از همه نقدش که خون شد


چو عشق گرم در آتش فکندش

ز آتش گرم شد خود بند بندش


چو آخر طاقت او طاق آمد

بر آن دلبر آفاق آمد


بگفتا درد من درمان ندارد

که بی تو زیستن امکان ندارد


نخواهم بی تو یک دم زندگانی

مرا جانیست و بس، دیگر تو دانی


اگر می‌بخشیم افتاده‌ام من

وگر می‌بکشیم استاده‌ام من


مرا بی تو نه طاقت ماند نه تاب

بکن کاری که خواهی کرد، بشتاب


چو بشنید آن پسر از عاشق این راز

بدو گفتا اگر هستی تو جانباز


کشم در تنگ بیز امتحانت

ببینم احترام و قدر جانت


چو درویش این سخن بشنود برخاست

چو آتش گرم شد چون دود برخاست


پسر بر اسپ شد حالی سواره

به صحرا شد ز مردم بر کناره


رسن در گردن درویش افکند

پس آنگه اسپ را در پیش افکند


بتازید اسپ چون درویش دیدش

رسن در گردن از پی می‌دویدش


بسی در تگ زهر سویش دوانید

بسی سختی بروی او رسانید


چو بسیارش دوانید آخر کار

بدشتی در کشیدش جمله پُر خار


شکست آن بی سر و بن را بصد جای

چو شاخ گل هزاران خار در پای


چو شد معشوق از سرش خبردار

که هست آن عاشق بی دل گرفتار


ندارد هیچ شهوت صادقست او

به سرّ عشق بازی لایقست او


فرود آمد ز اسپ آن عالم آرای

نهادش بر کنار از مهر دل پای


بدست خویش یک یک خار دلدوز

برون می‌کرد از پایش همه روز


بدل می‌گفت با خود عاشق زار

چه بودی گر بدی هر خار صد خار


که گر تن را جراحت بیش بودی

دلم را روح و راحت بیش بودی


همی گفت این سخن در دل نهفته

ز خار پای چندان گل شکفته


که گر این خار در پایم نبودی

کنار این پسر جایم نبودی


چو در پای تو خار از بهر یارست

گلستانیست آن هر یک نه خارست


بسی برنام او تا کشته گردی

همه اعضا بخون آغشته گردی


چو نام او بود خون خوارهٔ تو

کند بر خون تو نظّارهٔ تو

[shirin71]

مگر پوشیده چشمی بود در راه

که بگشاده زبان می‌گفت الله


چو نام حقّ ازو بشنود نوری

به پیش او دوید از ناصبوری


بدو گفتا تو او را می چه دانی

وگر دانی چرا تو زنده مانی


بگفت این و چنان بی‌خویشتن شد

که گفتی جان مشتاقش ز تن شد


در آن شورش به صحرا رفت ناگاه

نَیستانی دروده بود در راه


چنان بر نَیستان زد خویشتن را

که پاره پاره کرد از زخم تن را


بآخر از تنش از بس که خون شد

بزاری جان او با خون برون شد


نگه کردند و او را کشته دیدند

همه جایش بخون آغشته دیدند


ز خون سینهٔ آن کشتهٔ راه

نوشته بر سر هر نی که الله


چنین باید سماع نی شنودن

زنی کشته شدن در خون غنودن


چو نام دوست بنیوشی چنین شو

بیک یک ذره بحری آتشین شو


تو گر در دوستی جان در نبازی

ترا آن دوستی باشد مجازی


اگر در عشق اهل راز باشی

ز صدق دوستی جانباز باشی

[shirin71]

مگر بوالقاسم همدانی آنگاه

که از همدان برون افتاد ناگاه


سوی بت خانه آمد در نظاره

ستاده دید خلقی بر کناره


بر آتش دید دیگ پر ز روغن

که می‌جوشید چون دریای کف زن


زمانی بود،ترسائی درآمد

بخدمت پیش آن بت در سر آمد


بپرسیدند ازو کای سرفکنده

خدا را کیستی تو؟ گفت: بنده


بدو گفتند پس هدیه بنه زود

نهاد القصّه هدیه رفت چون دود


یکی دیگر درآمد همچنان کرد

بدین ترتیب ده کس را روان کرد


بآخر دیگری در پیش آمد

قوی بی قوّت و بی خویش آمد


نزار وزرد و خشک و لاغری بود

تو گوئی مردهٔ بر بستری بود


بپرسیدند کآخر کیستی تو

که مرده گوئیا می‌زیستی تو


چنین گفت او که لختی پوستم من

خدای خویشتن را دوستم من


چو گفت او این سخن گفتند بنشین

خوشی بنشست بر کرسی زرّین


بیاوردند آن روغن بیکبار

همی کردند بر فرقش نگونسار


ز تف دیگ روغن مرد مضطر

به پای افکند حالی کاسهٔ سر


چو برخاست آن زمان کاسه ز ره زود

تمامش سوختند آن جایگه زود


که از خاکسترش گردی که باشد

بود درمان هر دردی که باشد


چو شیخ آن حال دید از دور، بگریخت

بسی با خود در آن قصه بر آویخت


بدل می‌گفت کای مشغول بازی

چو ترسا دوستی آمد مجازی


برای دوستی جان باز آمد

اگر جان تو اهل راز آمد


تو هم در دوستی حق چنین باش

وگرنه با مخنّث هم نشین باش


چو او در دوستی بت چنین است

ترا گر دوستی حق یقینست


بترک جان بگو یا ترک دین کن

چو نتوانی چنان کردن چنین کن

[shirin71]

پسر گفتش که این کاری بلندست

که داند تا علو عشق چندست


بقدر مایه برتر می‌توان شد

بیک یک پایه بر سر می‌توان شد


چنان اَوجی که دارد عشق جان سوز

کس آنجا کی رسد آخر بیک روز


بدان شاخی که نرسد دستم آنجا

چرا دعوی بود پیوستم آنجا


خیال سحر نتوانم ز سر برد

مرا این کار می‌باید بسر برد


چو این می‌خواهدم دل چون کنم من

وگر خالی شود دل خون کنم من

[shirin71]

پدر گفتش که چیزی بایدت خواست

که آن در حضرت عزت بود راست


که گر لایق نباشد آنچه خواهی

ترا آن چیز نبوَد جز تباهی

[shirin71]

ز عیسی آن یکی درخواست یک روز

که نام مهتر حقّم درآموز


مسیحش گفت تو این را نشائی

چه خواهی آنچه با آن برنیائی


بسی آن مرد سوگندانش برداد

که می‌باید ازین نامم خبر داد


چو نام مهترش آخر در آموخت

دلش چون شمع ازان شادی برافروخت


مگر آن مرد روزی در بیابان

گذر می‌کرد چون بادی شتابان


میان ره گوی پر استخوان دید

تفکّر کرد و آنجا روی آن دید


که ازنام مهین جوید نشانی

کند از کهترین وجه امتحانی


بدان نام از خدای خویش درخواست

که تا زنده کند آن استخوان راست


چو گفت آن نام حالی استخوان زود

بهم پیوست و پیدا کرد جان زود


پدید آمد یکی شیر از میانه

که آتش می‌زد از چشمش زبانه


بزد یک پنچه و آن مرد را کُشت

شکست از پنجهٔ او مرد را پُشت


بخورد آنگه بزاری در زمانش

میان ره رها کرد استخوانش


هم آنجا کاستخوان شیر نر بود

شد آن گَو ز استخوان مرد پُر زود


چو بشنید این سخن عیسی بر آشفت

زبان بگشاد با یاران چنین گفت


که آنچ آنرا کسی نبوَد سزاوار

ز حق خواهد نباشد حق روادار


ز حق نتوان همه چیز نکو خواست

که جز بر قدرِ خود نتوان ازو خواست


تو گر شایستگی باخویش داری

هر آن چیزی که خواهی بیش داری


چه گر کار تو زاری و دعا است

ولیکن کار او محض عطا است


چه علّت در میان آری پدیدار

که خود بخشد اگر باشد خریدار

[shirin71]

مگر نمرود را چون هشتصد سال

برآمد تیره شد حالی برو حال


اگرچه ازتکبّر پیل تن بود

ولی یک پشّه او را راه زن بود


یقینش شد که چون انکار کردست

خدای این پشّه را بر کار کردست


بابرهیم گفت او کآشکارست

که اکنون گنج من بیش از هزارست


همه پُر زرِّ سرخست و جواهر

بتو بخشم دعائی گوی آخر


که تا از فضل و رحمت حق تعالی

دهد از نور ایمانم کمالی


خلیل آنجا نهادش روی بر خاک

زبان بگشاد کای دارندهٔ پاک


ز دل برگیر قفل این بیخبر را

بجنبان سلسله بگشای در را


بایمان تازه گردان جان مستش

بفضل خود ممیران بت پرستش


خطاب آمد زحضرت کای پیمبر

تو فارغ شو ازو و رنج کم بر


که ما را نیست ایمان بهائی

که هست این گوهر ایمان عطائی


که چون خواهیم فرمانی درآید

ز ترسائی مسلمانی برآید


بزرگانی که استغناش دیدند

نه شب خفتند و نه روز آرمیدند


چو کور از نقطهٔ اسرار بودند

همه سرگشته چون پرگار بودند


چو کس را از دم آخر خبر نیست

ازان دم حصّه جز خوف و خطر نیست

[shirin71]

یکی ترسا میان بسته بزنّار

به پیش بایزید آمد ز بازار


مسلمان گشت و کرد از شک کناره

پس آنگه کرد آن زنّار پاره


چو ببرید آن مسلمان گشته زنّار

بسی بگریست شیخ آنجایگه زار


یکی گفتش که شیخا چون فتادی

بگریه زانکه هست این جای شادی


چنین گفت او که بر من گریه افتاد

که چون باشد روا کز بعد هفتاد


گشاید بندِ زنّار از میانش

بیکدم سود گرداند زیانش


گر آن زنّار بندد بر میانم

چه سازم چون کنم، گریان ازانم


گر این زنّار کین دم کرد پاره

ببندد دیگری را چیست چاره


اگر زنّار بگسستن خطا نیست

چرا زنّار بر بستن روا نیست


هزاران زهره و دل آب و خونست

که تا بیرون شود این کار چونست


گر آنجا هیچ قدری داشتی جان

نبودی موت انسان قتل حیوان


اگر سر تا بگردون برفرازی

وگر خود را وطن در چاه سازی


وگر سر بشکنی ور سرکشی باز

نه انجامت بگرداند نه آغاز


ترا گر بی سری ور سرفرازی

بیک نرخ آیدم در بی نیازی

[shirin71]

یکی دیوانهٔ گریان و دل سوز

شبی در پیش کعبه بود تا روز


خوشی می‌گفت اگر نگشائیم در

بدین در همچو حلقه می‌زنم سر


که تا آخر سرم بشکسته گردد

دلم زین سوز دایم رسته گردد


یکی هاتف زبان بگشاد آنگاه

که پُر بت بود این خانه دو سه راه


شکسته گشت آن بتها درونش

شکسته گیر یک بت از برونش


اگر می بشکنی سر از برون تو

بتی باشی که گردی سرنگون تو


درین راه ازچنین سر کم نیاید

که دریا بیش یک شبنم نیاید


بزرگی چون شنید آواز هاتف

بدان اسرار شد دزدیده واقف


بخاک افتادو چشمش خون روان کرد

بسی جان از چنین غم خون توان کرد


چو با او هیچ نتوانیم کوشید

نمی‌باید بصد زاری خروشید

[shirin71]

چنین نقلست کایّوب پیمبر

که عمری در بلائی بود مضطر


هم از گرگان دنیا رنج دیده

هم از کِرمان بسی سختی کشیده


درآمد جبرئیل و گفت ای پاک

چه می‌باشی، بنال از جان غمناک


که گر باشد ترا هر دم هلاکی

ازان حق را نباشد هیچ باکی


اگر عمری صبوری پیش آری

نهٔ حق گر صبوری بیش داری


چنان تقدیر گردانست پرگار

زوَی کس نیست یک نقطه خبردار


نه دل از دل خبر دارد نه جان هم

ولی کاری روان بی این و آن هم

[shirin71]

چنین گفتست آن شمع دلفروز

همه دان یوسف همدان یکی روز


که یوسف را چنین گفتند احرار

که ای کرده زلیخا را دل افگار


زنی شد عاجز و بی یار مانده

زبی تیماریت بیمار مانده


ببردی دل ازو در زندگانی

اگر بازش دهی دل می‌توانی


چنین گفت آنگهی یوسف که هرگز

نبردم من دل آن پیر عاجز


نه ازدل بردن او هستم آگاه

نه هم جستم بقصد دلبری راه


مرا نه با دل او کار بودست

نه در من هرگز این پندار بودست


مرا گوئی که اکنون بیست سالست

که دل گُم کرده‌ام این خود محالست


کسی کو از دل خود نیست آگاه

چگونه در دل دیگر برد راه

[shirin71]

عزیزی از زلیخا کرد درخواست

که چون یوسف ببردت دل بگو راست


که گر این دل تو داری می‌کنی ناز

اگر می‌خواهی از یوسف تو دل باز


زلیخا خورد سوگندی قوی دست

که گر موئیم از دل آگهی هست


نمی‌دانم دلم عاشق چرا شد

وگر عاشق شد او باری کجا شد


چو یوسف هیچ دل محکم ندارد

زلیخا نیز این دل هم ندارد


چو نه این یک نه آن بر کار بودست

نه این دلبر نه آن دلدار بودست


کنون این دل کجا شد در میانه

چه گویم زین طلسم و این بهانه


زهی چوگان که گوئی را چنان کرد

که از مشرق سوی مغرب دوان کرد


پس آنگه گفت هان ای گوی چالاک

بهش رَو تا نیفتی در گَو خاک


که گر تو کژ روی ای گوی در راه

بمانی تا ابد در آتش و چاه


چو سیر گوی بی چوگان نباشد

گناه از گوی سرگردان نباشد


اگرچه آن گنه نه کردن تست

ولیکن آن گنه درگردن تست

[shirin71]

بزرگی گفت ازل همچون کمانست

هزاران تیر هر دم زو روانست


ز دیگر سو ابد آماجگاهی

نه زین سو و نه زان امکانِ راهی


همی هر تیر کآید از کمان راست

عنایت بود تیر انداز را خواست


ولی هر تیر کآید کوژ از راه

همی بر تیر نفرین بارد آنگاه


ازین حالی عجبتر می‌ندانم

دلم خون گشت دیگر می‌ندانم

[shirin71]

چنین گفتست بوبکر سفاله

که با او هست پیوسته حواله


همی گویند در آبم نشانده

که هرگز تر مگرد ای باز مانده


که گرچه غرقهٔ امّا چنانی

که گر تر گردی از تر دامنانی


مشو تر گر چه در آبی همیشه

درین معرض چه سنجد شیر بیشه


که داند تا درین اندوه مردان

چگونه زار در خونند گردان


اگر این درد بودی حاصل تو

جهانی خون گرفتی ازدل تو

[shirin71]

در آن ویرانه شد محمود یک روز

یکی دیوانهٔ را دید پر سوز


کلاهی از نمد بر سر نهاده

بدو نیک جهان بر در نهاده


بر او چون فرود آمد زمانی

تو گفتی داشت اندوه جهانی


نه یک لحظه سوی سلطان نظر کرد

نه از اندوه خود یک دم گذر کرد


شهش گفتا که چه اندوه داری

که گوئی بر دلت صد کوه داری


زبان بگشاد مرد از پردهٔ راز

که ای پرورده در صد پردهٔ ناز


گرت هم زین نمد بودی کلاهی

ترا بودی درین اندوه راهی


ولیکن در میان پادشائی

چه دانی سختی و درد جدائی


که مومی با عسل خفته بصد ناز

نه از آتش خبر دارد نه از گاز


ولی هرگه که از وی شمع سازند

ز سوزش روشنی جمع سازند


چو اشک از آتش آید افسر او

بداند آنچه آید بر سر او


تو هم این دم نهٔ از خویش آگاه

ولی آن دم که برگیرندت از راه


بهر یک یک نفس روشن بدانی

که مُرده بودهٔ در زندگانی

[shirin71]

درختی سبز را ببرید مردی

برو بگذشت ناگه اهل دردی


چنین گفت او که این شاخ برومند

که ببریدند ازو این لحظه پیوند


ازان ترّست و تازه بر سر راه

که این دم زین بریدن نیست آگاه


هنوزش نیست آگاهی ز آزار

شود یک هفتهٔ دیگر خبردار


ز حال خود خبر نه این زمانت

ولی چون بر لب آید مرغ جانت


بدام از دانه بینی مرغ جان را

که این دانه دهد مرغی چنان را


چو آدم مرغ جان را داد دانه

بیفتاد از بهشت جاودانه


ولی آدم اگر گندم نخوردی

همی مردم بجز مردم نخوردی


ز تو گر مرغ و حیوان می‌گریزند

چو زیشان می‌خوری زان می‌گریزند

[shirin71]

حسن یک روز رفت از بصره بیرون

به پیش رابعه آمد بهامون


بسی بُز کوهی و نخچیر و آهو

بگردش صف زده بودند هر سو


حسن را چون ز راهی دور دیدند

ز پیش رابعه یک سر رمیدند


حسن چون دید آن در وی اثر کرد

زمانی غیرتش زیر و زبر کرد


بصدق از رابعه پرسید آنگاه

که از بهر چه حیوانات این راه


ز تو نگریختند از من رمیدند

مگر با خود مرا نااهل دیدند


ازو پس رابعه پرسید رازی

که چه خوردی تو گفتا پی پیازی


درین ساعت مرا ای پاک خاطر

پیازی بود و اندک پیه حاضر


بخون دل یکی پیه آبه کردم

درین دم کآمدم بیرون بخوردم


چو از وی رابعه بشنید این راز

بر آورد ای عجب مردانه آواز


که خوردی پیه این مُشتی پریشان

چگونه از تو نگریزند ایشان


اگر کم خوردنی باشد چو مورت

بود کم خوردن کرمان گورت


اگر هر روز یک خرما کنی قوت

مسلم مانی از کرمان تابوت


چو کِرمانت برای بند بندست

بیک خرما ازین کرمان پسندست


چنین تو پشتِ کِرم از آب ونانی

شکم پر کرده در پهلو ازانی


نهٔ بی مبرز و بی مطبخ ای مرد

دلت نگرفت ازین دو دوزخ ای مرد


ز یک دوزخ بدیگر دوزخ آئی

که از مبرز بسوی مطبخ آئی


چو نشکیبی دمی از لوت و از لات

بسودا چند پیمائی خیالات


ترا گفتند جان را ده طهارت

تو تن را می‌کنی دایم عمارت


به باطن حرمتت باید همیشه

که جز خدمت بظاهر نیست پیشه


کسی گفت آتشی درخویشتن زن

چو خوردی لقمهٔ بنشین و تن زن

[shirin71]

بموسی گفت حق کای مرد اسرار

چو تنها می‌نشینی دل نگه دار


وگر با خلق باشی مهربان باش

در آن ساعت نگه دار زبان باش


وگر در ره روی سر پیش می‌دار

نظر بر پیش چشم خویش میدار


وگر ده سفره پیش آرند خلقت

نگه می‌دار آنجا نیز حلقت


چو تو بس بی طعام ناتمامی

میان در بسته از بهر طعامی


چنان کان طفل حیران می درآید

برزقش شیر پستان می‌فزاید


همی کان طفل را تقدیر کردند

برزقش در دو پستان شیر کردند


چو با تو رزق دایم همبر افتاد

چرا این خلق در یکدیگر افتاد


همه سوداست ای سودائی آخر

همی سودا چه می‌پیمائی آخر


اگر تو عاقلی سودا بینداز

تو امروزی غم فردا بینداز

[shirin71]

یکی دیوانه در بغداد بودی

که نه یک حرف گفتی نه شنودی


بدو گفتند ای مجنون عاجز

چرا حرفی نمی‌گوئی تو هرگز


چنین گفت او که حرفی با که گویم

چو مردم نیست پاسخ از که جویم


بدو گفتند خلقی کین زمانند

نمی‌بینی که جمله مردمانند


چنین گفت او نه اند این قوم مردم

که مردم آن بود کو از تعظم


غم دی و غم فرداش نبود

ز کار بیهده سوداش نبود


غم ناآمده هرگز ندارد

ز رفته خویش را عاجز ندارد


غم درویشی و روزیش نبود

بجز یک غم شبانروزیش نبود


که غم در هر دو عالم جز یکی نیست

یقینست آنچه می‌گویم شکی نیست


گرت امروز از فردا غمی هست

بنقد امروز عمرت دادی از دست


مخور غم چون جهان بی‌غمگسارست

وگر غم می‌خوری هر دم هزارست


خوشی در ناخوشی بودن کمالست

که نقد دل خوشی جُستن محالست


چه خواهد بود آخر زین بتر نیز

که صد غم هست و می‌آید دگر نیز


ازان شادی که غم زاید چه خواهی

وجودی کز عدم زاید چه خواهی


ترا شادی بدو باید وگر نه

غم بی دولتی می‌خور دگر نه


بدو گر شاد می‌باشی زمانی

تو داری نقد شادی جهانی


وگرنامش نگوئی یک زمان تو

چه بدنامی براندی بر زبان تو

[shirin71]

یکی پرسید ازان مجنونِ غمگین

که از لیلی چه می‌گوئی تو مسکین


بخاک افتاد مجنون سر نگون سار

بدو گفتا بگو لیلی دگر بار


تو از من چند معنی جوی باشی

ترا این بس که لیلی گوی باشی


بسی گر دُرِّ معنی سفته آید

چنان نبوَد که لیلی گفته آید


چو نام و نعت لیلی بازگفتی

جهانی در جهانی راز گفتی


چو دایم نام لیلی می‌توان گفت

ز غیری کفرم آید یک زمان گفت


کسی کو نام لیلی کردی آغاز

بر مجنون همی عاقل شدی باز


وگر جز نام لیلی یاد کردی

شدی دیوانه و فریاد کردی


اگر گم بودن خود یاد داری

روا باشد که از وی یاد آری


ولی تا از خودی سدّیت پیشست

اگر یادش کنی آن یاد خویشست

[shirin71]

خوش آوازی ز خیل نیکخواهان

مؤذّن بود در شهر سپاهان


در آن شهر از بزرگی گنبدی بود

که سر در گنبد گردنده می‌سود


بر آن گنبد شد آن مرد سرافراز

نماز فرض را می‌داد آواز


یکی دیوانهٔ می‌رفت در راه

یکی پرسید ازو کای مردِ آگاه


چه می‌گوید برین گنبد مؤذّن

جوابش ده تو ای محبوب محسن (؟)


که این جوزست از سر تا قدم پوست

که می‌افشاند او بر گنبد ای دوست


چو او از صدقِ معنی می‌نجنبد

یقین می‌دان که چون جوزست و گنبد


تو همچون جوزی از غفلت که داری

نود نُه نام بر حق می‌شماری


چو در تو هیچ نامی را اثر نیست

ز صد کم یک ترا صد یک خبر نیست


چو نعمت بر تو نشمرد او هزاران

تو هم مشمر بدو چون صرفه کاران


چو نام خویشتن حق بی‌نشان کرد

چه گونه یاد او هرگز توان کرد


چو نتوانی ز کنه او نفس زد

نمی‌باید نفس از هیچکس زد

[shirin71]

چنین گفتست شیخ مهنه یک روز

که رفتم پیش پیری عالم افروز


خموشش یافتم دایم بغایت

فرو رفته به بحری بی‌نهایت


بدو گفتم که حرفی گوی ای پیر

که دل را تقویت باشد ز تقریر


زمانی سر فرو برد از سر حال

پس آنگه گفت ای پرسندهٔ قال


بجز حق هیچ دانی، زان چه جویم

گرانی گفت نکنم زان چه گویم


ولی آن چیز کان حق الیقینست

بنتوان گفت خاموشیم ازینست


چو نتوان گفت چندین یاد از چیست

چو نتوان یافت این فریاد از کیست


نه یاد اوست کار هر زبانی

نه خامش می‌توان بودن زمانی


چنین کاری عجب در راه ازان بود

که معشوقی بغایت دلستان بود


یکی عاشق همی بایست پیوست

که معشوقش کند گه نیست گه هست


میان عاشق و معشوق کاریست

که گفتن شرح آن لایق بما نیست


اگر تو در فصیحی لال گردی

سزد گر گرد شرح حال گردی


چو معشوق از نکوئی آنچنان بود

که خورشید زمین و آسمان بود


چو معشوق آمد اندر نیکوئی طاق

بلاشک عاشقی بایست مشتاق


که چون معشوق آید در کرشمه

کند چشم همه عشّاق چشمه


اگر معشوق را عاشق نبودی

بمعشوقی خود لایق نبودی


نیامد عاشقی بسته ز مخلوق

که جز عاشق نداند قدر معشوق


جمالی آنچنان در روز بازار

ز شوق عاشقان آید پدیدار


چو معشقوست عاشق آور خویش

چو خود عاشق نبیند در خور خویش


اگر معشوق خواهد شد بعیّوق

نه بینی هیچ عاشق غیر معشوق


چو معشوقست خود را عاشق انگیز

بجز معشوق نبود عاشقی نیز


اگر عاشق شود جاوید ناچیز

وگر گم گردد از هر دوجهان نیز


اگر او نیست ور هستست او را

دل معشوق در دستست او را

[shirin71]

سحرگاهی مگر محمود عادل

ایاز خاص را گفت ای نکو دل


مرا امروز آهنگ شکارست

اگر تو هم بیائی نیک کارست


غلامش گفت من بس یک شکارم

که من اینجا شکاری کرده دارم


شهش گفتا شکار تو کدامست

جوابش داد کو محمود نامست


شهش گفت این همه چابک سواری

بچه بگرفتهٔ اینجا شکاری


غلامش گفت ای شاه بلندم

شکاری حاصل آمد از کمندم


شهش گفتا کمند خویش بنمای

سر زلف دراز افکند در پای


کمندم گفت زلف بیقرارست

شه عالم کمندم را شکارست


اثر کرد این سخن در جان محمود

فرو افکند سر می‌سوخت چون عود


گهی چون مار می‌پیچید بر خویش

گهی می‌زد چو گژدم از غمش نیش


یکی را گفت تا سرو بلندش

ز سر تا پای آرد در کمندش


چو گوئی آن سمن بر را فرو بست

ولی پنهان بصد جان دل درو بست


شهش گفت ای ایاز اینم تمامست

شکاری در کمند از ما کدامست


زبان بگشاد ایاز و گفت ای شاه

اگر جاویدم اندازی فرو چاه


وگر از من بریزی خون بزاری

تو خواهی بود جاویدم شکاری


شهش گفتا توئی افتاده در دام

مرا از چه شکاری می نهی نام


غلامش گفت تن فرعست و دل اصل

تمامست از دل پاک توام وصل


اگر یک دم تنم در دامت افتاد

دل اندر دام من مادامت افتاد


اگر زلفم بُبرّی یا بسوزی

دل خویشت نخواهد بود روزی


یقین می‌دان که زاغ زلفم اکنون

نخواهد خورد الا از دلت خون


اگر خاکی شود بیچارهٔ تو

بود آن خاک هم خون خوارهٔ تو


اگر معدوم اگر موجود باشم

همی خون خوارهٔمحمود باشم


چو پیوسته دلت باشد شکارم

شکار خویش دایم کرده دارم


اگر در شیوهٔ خویشت کمالست

دل از دستم برون کردن محالست


وگر بکشی مرا دانم که ناچار

چگونه خود کشی در ماتمم زار


اگر من هستم وگرنه درین راه

منم دلبر منم سرور منم شاه


ولیکن گر گدا ور خسروم من

بهر نوعی که هستم ازتوام من

[shirin71]

پسر گفتش بگو تا جادوئی چیست

که نتوانم دمی بی شوقِ آن زیست


چو سحرم این چنین محبوب آمد

چرا نزدیک تو معیوب آمد


مرا از سرِّ سحرآگاه گردان

پس آنگه با خودم همراه گردان