tina
07-19-2011, 05:57 PM
مسجد جمكران در نظر بزرگان همواره از اهميت و جايگاه ويژه اي برخوردار بوده است كه در اين جا نظر بعضي از دانشمندان اسلامي و بزرگان را مي آوريم.
نظر آيت الله حائري ـ رحمه الله عليه ـ
-----------------------------------------
مسجد جمكران يكي از آيات باهره عنايت آن حضرت است و توضيح اين مطلب را در ضمن چند جهت كه بعضي از آن غافل اند بيان مي كنيم:
1. داستان مربوط به بناي مسجد كه در بيداري بوده و از كتاب تاريخ قم كه از صدوق عليه الرحمه نقل شده است معتبر است.
2. داستان، مشتمل بر جرياني است كه مربوط به يك نفر نيست، براي اين كه صبح كه مردم بيدار مي شوند، مي بينند با زنجير علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند و اين زنجير مدتي در منزل سيد محترمي به نام سيد ابوالحسن الرضا بوده و مردم با آن شفا مي گرفتند و بعداً بدون هيچ جهت طبيعي، مفقود مي شود.
3. جاي دور از شهر و در وسط بيابان جاي نيست كه مورد جعل يك مرد جمكراني بشود آن هم دست تنها و در يك شب ماه رمضان.
4. نوعاً مردم عادي به واسطه ي خواب، يك امامزاده را معين مي كنند و مسجد از تصور مردم عادي دور است.
5. اگر پيداش اين مسجد روي احساسات مذهبي و علاقه مفرط مردم به حضرت صاحب الاامر _ عليه السلام _ بود بايد همه اش توسل به آن بزرگوار باشد و در همين زمان هم مردم بيشتر زيارت حضرتش را در آن مسجد قرائت مي كنند و متوسل به آن بزرگوار مي شوند؛ در صورتي كه در اين دستور معنوي اصلاً اسمي از حضرتش نيست، حتي تا به حال بيشتر معروف به مسجد جمكران است نه مسجد صاحب الزمان.
6. آن كه متن دستور، موافق با ادله ي ديگر است، براي اين كه هم نماز تحيت مسجد وارد شده است و هم نماز صد بار << اياكُ نعبدْ و اياكُ نستعين >> .
7. اين دو داستان مشهود خودم بود و داستان هاي ديگري نيز هست كه فعلاً تمام خصوصيات آن را در نظر ندارم بعداً ان شاء الله تحقيق نموده و در اين دفتر باذن الله تعالي ذكر مي كنم.
8. در آن موقع كه زمين اين قدر بي ارزش بوده است فقط يك مساحت كوچكي را مورد اين دستور قرار داده اند كه ظاهراً حدود سه چشمه از مسجد فعلي است ( ظاهراً آن چشمه اي كه در آن محراب هست و در طرفين مي باشند )؛ ولي در زمان ما خيلي بزرگ شده است.
اين عبارات نگارنده كه خالي از وسوسه نبوده و من ( نگارنده ) نيز خيلي به نقليات مردمان خوش بين نيستم به صحت اين مسجد مبارك قطع دارد و الحمدلله علي ذلك و علي غيره من النعم التي لا تحصي. [1]
نظر آيت الله العظمي مرعشي نجفي ـ رحمه الله عليه ـ
-------------------------------------------------------------
مسجد جمكران از اوايل غيبت صغراي حضرت بقيه الله _ روحي له الفداء _ است.
و در نوشتجات قديمه سه اسم دارد:
1. مسجد جمكران.
2. مسجد حسن بن مثله.
3. مسجد صاحب الزمان.
و هر كدام از اين سه اسم به مناسبتي گفته شده.
مسجد جمكران مي گويند؛ چون متصل به قريه ي جمكران يكي از قراء شهر مذهبي قم است.
مسجد شيخ حسن بن مثله مي گويند؛ نظر به اين كه در زمان او و به همت او اين مسجد ساخته شده است.
مسجد صاحب الزمان مي گويند! نظر به اين كه وجود مبارك امام زمان در آنجا مكرر ديده شده.
و اين مسجد شريف مورد احترام كافه شيعه بوده است از غيبت صغراء ( از شب سه شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 كه امام زمان ـ عجل الله تعالي و فرجه الشريف ـ دستور تأسيس آن را به شيخ حسن بن مثله داده ) تا به امروز كه حدود يك هزار و بيست و دو سال مي شود و همين طور كه شيخ بزرگوار محدث عالي مقدار مرحوم آيت الله صدوق _ رحمه الله عليه _ كتابي به نام << مونس الحزين >> دارند كه حقير آن نسخه را نديده ام، ولي مرحوم آقاي حاج ميرزا حسين نوري استاد استاد حقير از آن كتاب نقل مي فرمايد و در آن كتاب مفصلاً قضيه مسجد جمكران و تاريخ حدوث آن را نقل نموده و بالجمله اين مسجد مقدس مورد احترام علماء اعلام و محدثين كرام شيعه بوده و كرامات متعددي از مسجد جمكران ديده شده است.
و نيز چند مرتبه تعمير و بنا شده است، بناء اول در زمان حسن بن مثله بوده، بناء دوم او در زمان شيخ صدوق، سپس در زمان صفويه هم چند مربته تعميراتي صورت گرفته و در زمان رياست مرحوم آيت الله حائري، مرحوم حجه الاسلام آقاي شيخ محمد تقي يزدي بافقي هم تعميراتي كرده اند وبعد از او آقاي حاج آقا محمد، معروف به آقازاده كه از تجار محترم قم هستند و هنوز در قيد حياتند، ايشان نيز تعميراتي انجام داده اند.
در اين مسجد شريف مكرر كراماتي پيدا شده است كه مرحوم شيخ محمد علي كجويي معروف به قمي در كتاب تاريخ قم در جلد اول و دوم به كراماتي كه در آن جا اتفاق افتاده و اشخاصي كه شرفياب حضور مبارك حضرت ولي عصر _ عليه السلام _ شده اند اشاره كرده.
خلاصه جاي ترديدي نيست كه مورد اهميت و مورد احترام شيعه بوده است و نمازي هم در آن جا نقل شده است، البته بهتر اين است كه آن نماز را به قصد رجاء به جا بياورند و اين مسجد موقوفاتي هم داشته، اراضي متعددي در اطراف داشته و در خود شهر مقدس قم رقباتي وقف اين مسجد داشته كه اكثر اينها از حال وقفيت بيرون رفته و ملك شده است و راجع به اين مسجد كتابچه هاي مختصري نوشته شده، ولي آنچه كه بايد و شايد در خصوصيات او نقل نشده.[2]
نظر آيت الله بهاء الديني ـ رحمه الله عليه ـ درباره مسجد جمكران
-----------------------------------------------------------------------
عارف سالك، حضرت آيت الله العظمي بهاء الديني پيرامون بركات اين مسجد مي فرمودند:
<< مكرر مشاهده شده در مسيري كه از جاده ي قديم قم _ كاشان حركت مي كردم، همين كه بر موازات مسجد جمكران مي رسيدم، حالم دگرگون مي شد و اگر كسالتي داشتن همان لحظه بر طرف مي شد>>.[3]
سخنان حضرت آيه الله فاضل لنكراني
------------------------------------------
حضرت آيت الله فاضل فرمودند: مرحوم والد به مسجد جمكران خيلي معتقد بود، فرمودند: من قبل از آمدن آيت الله بروجردي به قم خواب ديدم كه در مسجد جمكران هستم.
آن موقع مسجد جمكران يك حياطي داشت و در وسط آن حياط يك آب انباري بود كه سقف آن يك متر مرتفع تر از حياط مسجد بود، روي سقف آب انبار، منبري گذاشته اند و شيخ طوسي ـ رحمه الله عليه ـ روي آن نشسته و تمام روي آن سقف و كف حياط مملو از طلبه است.
پدرم فرمودند، تعبيرم از اين خواب اين بود كه شخصيتي به قم خواهد آمد و طلاب گرد او جمع خواهند شد و حوزه رونق خواهد گرفت، طولي نكشيد كه آيت الله بروجردي به قم آمدند. اين كه چرا شيخ طوسي را خواب ديده و آن هم در مسجد جمكران، تعبير آن بعدها مشخص شد؛ زيرا مرحوم آيت الله بروجردي به شيخ طوسي و آثار او بسيار اهميت مي داد، وقتي عبارات شيخ را از كتاب خلاف يا مبسوط مي خواند، مثل اين كه روايتي از امام معصوم _ عليه السلام _ دارد مي خواند با احترام و دقت در جزئيات كلمات آن همانند كلمات معصومين ـ عليه السلام ـ مسجد جمكران هم شايد كاشف از اين باشد كه اصل آمدن ايشان به قم و رسيدن به مقام مرجعيت مطلقه با عنايت امام زمان _ عليه السلام_ بوده است.[4]
يك قرباني به مسجد جمكران بفرستيد
حضرت آيت الله فاضل لنكراني فرمودند: هر وقت براي حضرت آيت الله العظمي بروجردي مشكلي پيش مي آمد پدرم كه خود از عاشقان امام زمان و علاقه زيادي به مسجد مقدس جمكران داشت به محضر آقا عرض مي كردند: يك قرباني براي مسجد جمكران بفرستيد تا رفع مشكل شود. [5]
سخنان حضرت آيت الله مكارم شيرازي
------------------------------------------
مسجد جمكران، مطابق روايت موجود به فرمان حضرت مهدي مولانا صاحب العصر و الزمان براي هدف بزرگي در اين منطقه خاص از شهر تاريخي مذهبي قم ساخته شده و حسن بن مثله جمكراني كه مردي پاك دل و پاك سرشت بود، در بيداري ( و نه در خواب ) اين دستور را دريافت كرده و با تشريفات خاصي اين مسجد را بنا نمود.
به همين دليل هر كس در فضاي ملكوتي آن قرار مي گيرد احساس روحاني عجيب و جاذبه معنوي فوق العاده مي كند.
اين جاذبه نيرومند معنوي به اضافه قضاء حوائج و حل مشكلات فراواني كه مردم از عبادت در آن و توسل به حضرت مهدي ـ ارواحنا فداه ـ ديده اند، سبب شده كه روز به روز بر شكوه دامنه آن افزوده شود و خيل مشتاقان از سراسر كشور پهناور اسلامي، بلكه از خارج از كشور در مواقع مختلف به سوي آن بشتابند و از اين چشمه كوثر و منبع خير و بركت هر كدام به مقدار استعداد خود بهره گيرند. علماي بزرگ همواره براي اين مسجد احترام خاصي قائل بوده اند و در آن راز و نياز فراوان داشته اند و هم اكنون نيز مورد توجه علما، فضلا و مراجع بزرگ است. [6]
چند سوال و پاسخ از آيت الله مكارم
1. آيا اضافات مسجد جمكران حكم آن را دارد يا بايد اعمال مسجد در همان مسجد قديم انجام گردد؟
جواب : ظاهر اين است كه آنچه در مسجد توسعه داده شده و مي شود، جزء مسجد است و اعمال مزبور را در تمام مسجد مي توان انجام داد، همان گونه كه توسعه مسجد الحرام و مسجد النبي _ صل الله عليه و اله وصلم - و مسجد كوفه نيز در حكم اين مساجد است. [7]
2. آيا اعمال مسجد كه در روايت وارد شده براي مسافر و غير مسافر يكسان است؟
جواب: آري، درباره همه يكسان است.
3.كساني كه نتوانند تمام اعمال آن را به جا آورند آيا مي توانند فقط نماز امام زمان _ عليه السلام _ را انجام داده و نماز تحيت را ترك كنند؟ يا صلوات را به جاي اين كه در سجده بجا آورند در اثناء راه بفرستند؟
جواب: مانعي ندارد؛ ولي در اين گونه موارد اعمال را به قصر قربت مطلقه انجام دهند، بلكه در موارد اختيار كه اعمال به طور كامل انجام مي شود احتياط آن است كه قصد قربت مطلقه شود.
________________________________________
[1] . كتاب خطي آيت الله حائري يزدي ( ره ) ص 53 .
[2] . مسجد مقدس جمكران تجليلگاه صاحب الزمان، ص 46.
[3] . آيت بصيرت، ص 108 .
[4] . مسجد مقدس جمكران، تجليلگاه صاحب الزمان _ عليه السلام _ ص 50 به نقل از مجله حوزه 44 _ 43، ص 140 .
[5] . همان ، ص 51 .
[6] . همان ، ص 52 .
[7] . مكان قبلي مسجد مقدس جمكران قبل از گسترش به صورت سه اتاقي با دو محراب كوچك بوده و اكنون به دستور مرحوم آيت الله العظمي مرعشي نجفي به وسيله سنگ فرشهاي سياه علامت گذاري شده است و در قسمت جلو مسجد رو به روي محراب اصلي واقع مي باشد.
منبع: كتاب مسجد جمكران ميعادگاه ديدار ،محمد جواد بستاني راد، ص 21
نظر آيت الله حائري ـ رحمه الله عليه ـ
-----------------------------------------
مسجد جمكران يكي از آيات باهره عنايت آن حضرت است و توضيح اين مطلب را در ضمن چند جهت كه بعضي از آن غافل اند بيان مي كنيم:
1. داستان مربوط به بناي مسجد كه در بيداري بوده و از كتاب تاريخ قم كه از صدوق عليه الرحمه نقل شده است معتبر است.
2. داستان، مشتمل بر جرياني است كه مربوط به يك نفر نيست، براي اين كه صبح كه مردم بيدار مي شوند، مي بينند با زنجير علامت گذاشته شده است كه مردم باور كنند و اين زنجير مدتي در منزل سيد محترمي به نام سيد ابوالحسن الرضا بوده و مردم با آن شفا مي گرفتند و بعداً بدون هيچ جهت طبيعي، مفقود مي شود.
3. جاي دور از شهر و در وسط بيابان جاي نيست كه مورد جعل يك مرد جمكراني بشود آن هم دست تنها و در يك شب ماه رمضان.
4. نوعاً مردم عادي به واسطه ي خواب، يك امامزاده را معين مي كنند و مسجد از تصور مردم عادي دور است.
5. اگر پيداش اين مسجد روي احساسات مذهبي و علاقه مفرط مردم به حضرت صاحب الاامر _ عليه السلام _ بود بايد همه اش توسل به آن بزرگوار باشد و در همين زمان هم مردم بيشتر زيارت حضرتش را در آن مسجد قرائت مي كنند و متوسل به آن بزرگوار مي شوند؛ در صورتي كه در اين دستور معنوي اصلاً اسمي از حضرتش نيست، حتي تا به حال بيشتر معروف به مسجد جمكران است نه مسجد صاحب الزمان.
6. آن كه متن دستور، موافق با ادله ي ديگر است، براي اين كه هم نماز تحيت مسجد وارد شده است و هم نماز صد بار << اياكُ نعبدْ و اياكُ نستعين >> .
7. اين دو داستان مشهود خودم بود و داستان هاي ديگري نيز هست كه فعلاً تمام خصوصيات آن را در نظر ندارم بعداً ان شاء الله تحقيق نموده و در اين دفتر باذن الله تعالي ذكر مي كنم.
8. در آن موقع كه زمين اين قدر بي ارزش بوده است فقط يك مساحت كوچكي را مورد اين دستور قرار داده اند كه ظاهراً حدود سه چشمه از مسجد فعلي است ( ظاهراً آن چشمه اي كه در آن محراب هست و در طرفين مي باشند )؛ ولي در زمان ما خيلي بزرگ شده است.
اين عبارات نگارنده كه خالي از وسوسه نبوده و من ( نگارنده ) نيز خيلي به نقليات مردمان خوش بين نيستم به صحت اين مسجد مبارك قطع دارد و الحمدلله علي ذلك و علي غيره من النعم التي لا تحصي. [1]
نظر آيت الله العظمي مرعشي نجفي ـ رحمه الله عليه ـ
-------------------------------------------------------------
مسجد جمكران از اوايل غيبت صغراي حضرت بقيه الله _ روحي له الفداء _ است.
و در نوشتجات قديمه سه اسم دارد:
1. مسجد جمكران.
2. مسجد حسن بن مثله.
3. مسجد صاحب الزمان.
و هر كدام از اين سه اسم به مناسبتي گفته شده.
مسجد جمكران مي گويند؛ چون متصل به قريه ي جمكران يكي از قراء شهر مذهبي قم است.
مسجد شيخ حسن بن مثله مي گويند؛ نظر به اين كه در زمان او و به همت او اين مسجد ساخته شده است.
مسجد صاحب الزمان مي گويند! نظر به اين كه وجود مبارك امام زمان در آنجا مكرر ديده شده.
و اين مسجد شريف مورد احترام كافه شيعه بوده است از غيبت صغراء ( از شب سه شنبه 17 ماه مبارك رمضان سال 393 كه امام زمان ـ عجل الله تعالي و فرجه الشريف ـ دستور تأسيس آن را به شيخ حسن بن مثله داده ) تا به امروز كه حدود يك هزار و بيست و دو سال مي شود و همين طور كه شيخ بزرگوار محدث عالي مقدار مرحوم آيت الله صدوق _ رحمه الله عليه _ كتابي به نام << مونس الحزين >> دارند كه حقير آن نسخه را نديده ام، ولي مرحوم آقاي حاج ميرزا حسين نوري استاد استاد حقير از آن كتاب نقل مي فرمايد و در آن كتاب مفصلاً قضيه مسجد جمكران و تاريخ حدوث آن را نقل نموده و بالجمله اين مسجد مقدس مورد احترام علماء اعلام و محدثين كرام شيعه بوده و كرامات متعددي از مسجد جمكران ديده شده است.
و نيز چند مرتبه تعمير و بنا شده است، بناء اول در زمان حسن بن مثله بوده، بناء دوم او در زمان شيخ صدوق، سپس در زمان صفويه هم چند مربته تعميراتي صورت گرفته و در زمان رياست مرحوم آيت الله حائري، مرحوم حجه الاسلام آقاي شيخ محمد تقي يزدي بافقي هم تعميراتي كرده اند وبعد از او آقاي حاج آقا محمد، معروف به آقازاده كه از تجار محترم قم هستند و هنوز در قيد حياتند، ايشان نيز تعميراتي انجام داده اند.
در اين مسجد شريف مكرر كراماتي پيدا شده است كه مرحوم شيخ محمد علي كجويي معروف به قمي در كتاب تاريخ قم در جلد اول و دوم به كراماتي كه در آن جا اتفاق افتاده و اشخاصي كه شرفياب حضور مبارك حضرت ولي عصر _ عليه السلام _ شده اند اشاره كرده.
خلاصه جاي ترديدي نيست كه مورد اهميت و مورد احترام شيعه بوده است و نمازي هم در آن جا نقل شده است، البته بهتر اين است كه آن نماز را به قصد رجاء به جا بياورند و اين مسجد موقوفاتي هم داشته، اراضي متعددي در اطراف داشته و در خود شهر مقدس قم رقباتي وقف اين مسجد داشته كه اكثر اينها از حال وقفيت بيرون رفته و ملك شده است و راجع به اين مسجد كتابچه هاي مختصري نوشته شده، ولي آنچه كه بايد و شايد در خصوصيات او نقل نشده.[2]
نظر آيت الله بهاء الديني ـ رحمه الله عليه ـ درباره مسجد جمكران
-----------------------------------------------------------------------
عارف سالك، حضرت آيت الله العظمي بهاء الديني پيرامون بركات اين مسجد مي فرمودند:
<< مكرر مشاهده شده در مسيري كه از جاده ي قديم قم _ كاشان حركت مي كردم، همين كه بر موازات مسجد جمكران مي رسيدم، حالم دگرگون مي شد و اگر كسالتي داشتن همان لحظه بر طرف مي شد>>.[3]
سخنان حضرت آيه الله فاضل لنكراني
------------------------------------------
حضرت آيت الله فاضل فرمودند: مرحوم والد به مسجد جمكران خيلي معتقد بود، فرمودند: من قبل از آمدن آيت الله بروجردي به قم خواب ديدم كه در مسجد جمكران هستم.
آن موقع مسجد جمكران يك حياطي داشت و در وسط آن حياط يك آب انباري بود كه سقف آن يك متر مرتفع تر از حياط مسجد بود، روي سقف آب انبار، منبري گذاشته اند و شيخ طوسي ـ رحمه الله عليه ـ روي آن نشسته و تمام روي آن سقف و كف حياط مملو از طلبه است.
پدرم فرمودند، تعبيرم از اين خواب اين بود كه شخصيتي به قم خواهد آمد و طلاب گرد او جمع خواهند شد و حوزه رونق خواهد گرفت، طولي نكشيد كه آيت الله بروجردي به قم آمدند. اين كه چرا شيخ طوسي را خواب ديده و آن هم در مسجد جمكران، تعبير آن بعدها مشخص شد؛ زيرا مرحوم آيت الله بروجردي به شيخ طوسي و آثار او بسيار اهميت مي داد، وقتي عبارات شيخ را از كتاب خلاف يا مبسوط مي خواند، مثل اين كه روايتي از امام معصوم _ عليه السلام _ دارد مي خواند با احترام و دقت در جزئيات كلمات آن همانند كلمات معصومين ـ عليه السلام ـ مسجد جمكران هم شايد كاشف از اين باشد كه اصل آمدن ايشان به قم و رسيدن به مقام مرجعيت مطلقه با عنايت امام زمان _ عليه السلام_ بوده است.[4]
يك قرباني به مسجد جمكران بفرستيد
حضرت آيت الله فاضل لنكراني فرمودند: هر وقت براي حضرت آيت الله العظمي بروجردي مشكلي پيش مي آمد پدرم كه خود از عاشقان امام زمان و علاقه زيادي به مسجد مقدس جمكران داشت به محضر آقا عرض مي كردند: يك قرباني براي مسجد جمكران بفرستيد تا رفع مشكل شود. [5]
سخنان حضرت آيت الله مكارم شيرازي
------------------------------------------
مسجد جمكران، مطابق روايت موجود به فرمان حضرت مهدي مولانا صاحب العصر و الزمان براي هدف بزرگي در اين منطقه خاص از شهر تاريخي مذهبي قم ساخته شده و حسن بن مثله جمكراني كه مردي پاك دل و پاك سرشت بود، در بيداري ( و نه در خواب ) اين دستور را دريافت كرده و با تشريفات خاصي اين مسجد را بنا نمود.
به همين دليل هر كس در فضاي ملكوتي آن قرار مي گيرد احساس روحاني عجيب و جاذبه معنوي فوق العاده مي كند.
اين جاذبه نيرومند معنوي به اضافه قضاء حوائج و حل مشكلات فراواني كه مردم از عبادت در آن و توسل به حضرت مهدي ـ ارواحنا فداه ـ ديده اند، سبب شده كه روز به روز بر شكوه دامنه آن افزوده شود و خيل مشتاقان از سراسر كشور پهناور اسلامي، بلكه از خارج از كشور در مواقع مختلف به سوي آن بشتابند و از اين چشمه كوثر و منبع خير و بركت هر كدام به مقدار استعداد خود بهره گيرند. علماي بزرگ همواره براي اين مسجد احترام خاصي قائل بوده اند و در آن راز و نياز فراوان داشته اند و هم اكنون نيز مورد توجه علما، فضلا و مراجع بزرگ است. [6]
چند سوال و پاسخ از آيت الله مكارم
1. آيا اضافات مسجد جمكران حكم آن را دارد يا بايد اعمال مسجد در همان مسجد قديم انجام گردد؟
جواب : ظاهر اين است كه آنچه در مسجد توسعه داده شده و مي شود، جزء مسجد است و اعمال مزبور را در تمام مسجد مي توان انجام داد، همان گونه كه توسعه مسجد الحرام و مسجد النبي _ صل الله عليه و اله وصلم - و مسجد كوفه نيز در حكم اين مساجد است. [7]
2. آيا اعمال مسجد كه در روايت وارد شده براي مسافر و غير مسافر يكسان است؟
جواب: آري، درباره همه يكسان است.
3.كساني كه نتوانند تمام اعمال آن را به جا آورند آيا مي توانند فقط نماز امام زمان _ عليه السلام _ را انجام داده و نماز تحيت را ترك كنند؟ يا صلوات را به جاي اين كه در سجده بجا آورند در اثناء راه بفرستند؟
جواب: مانعي ندارد؛ ولي در اين گونه موارد اعمال را به قصر قربت مطلقه انجام دهند، بلكه در موارد اختيار كه اعمال به طور كامل انجام مي شود احتياط آن است كه قصد قربت مطلقه شود.
________________________________________
[1] . كتاب خطي آيت الله حائري يزدي ( ره ) ص 53 .
[2] . مسجد مقدس جمكران تجليلگاه صاحب الزمان، ص 46.
[3] . آيت بصيرت، ص 108 .
[4] . مسجد مقدس جمكران، تجليلگاه صاحب الزمان _ عليه السلام _ ص 50 به نقل از مجله حوزه 44 _ 43، ص 140 .
[5] . همان ، ص 51 .
[6] . همان ، ص 52 .
[7] . مكان قبلي مسجد مقدس جمكران قبل از گسترش به صورت سه اتاقي با دو محراب كوچك بوده و اكنون به دستور مرحوم آيت الله العظمي مرعشي نجفي به وسيله سنگ فرشهاي سياه علامت گذاري شده است و در قسمت جلو مسجد رو به روي محراب اصلي واقع مي باشد.
منبع: كتاب مسجد جمكران ميعادگاه ديدار ،محمد جواد بستاني راد، ص 21