فلاسفه معروفی که در مدرسه آتن درس خواندند

[Mohamad]

البته چون تاریخ را خود یونانی‌ها نوشته‌اند، معلوم نیست که چقدر از این دستاوردها کار خودشان بوده و چقدرش را عینا ًاز بابل، مصر یا ایران کش رفته‌اند. اگر هم کش رفتگی‌ای معلوم شده، باز اعتراف خود یونانی‌هاست؛ مثلا ً...
چطور طی 500 سال در یونان، معروف‌ترین فیلسوفان تاریخ کنار هم در یک وجب جا بالیدند و شکوفا شدند؟
در تاریخ، دورانی حدودا ً500 ساله هست مورخان غربی آن را به نام «سیطره تفکر یونانی» سند زده‌اند. در این 500 سال، آتن پایتخت فرهنگی جهان محسوب می‌شد و بیشتر اندیشه‌های بزرگ از تنور آکادمی ‌افلاطون بیرون می‌آمدند.

معروف است که پیشرفت‌های یونان با نشر اشعار هومر در ابتدای قرن ششم قبل از میلاد شروع شده یا لااقل با آن همزمان بوده. (این قرن، قرن عجیبی است چون ارمیای نبی، کورش، کنفوسیوس، بودا، زرتشت و تالس همگی در این قرن به عمل آمده اند.) جامعه یونان آن زمان از 3 قشر برده‌ها (که کارها را انجام می‌دادند)، فقرا (که سرباز مزدور می‌شدند) و ثروتمندان ( که دیگر کاری برایشان باقی نمی‌ماند) ساخته شده بود. این ثروتمندان بیشتر با سواد و حتی حافظ کل اشعار هومر بودند و همین‌ها بودند که چون کتاب دیگری برای خواندن وجود نداشت، از فرط بیکاری ریاضی، فلسفه، علم وحتی جنبه‌های مهمی ‌از هنر و ادبیات را اختراع کردند. البته چون تاریخ را خود یونانی‌ها نوشته‌اند، معلوم نیست که چقدر از این دستاوردها کار خودشان بوده و چقدرش را عینا ًاز بابل، مصر یا ایران کش رفته‌اند. اگر هم کش رفتگی‌ای معلوم شده، باز اعتراف خود یونانی‌هاست؛ مثلا ًمدارکی «یونانی» هست که نشان می‌دهد طب بقراطی، عینا ًاز ایران آمده یا فیثاغورس از شاگردان «مکتب سده اکباتان» بوده است. البته، یادمان باشد که تاریخ وتمدن، ملک مطلق برو بچه‌های یونان و خاورمیانه نیست. وقتی که یونانی‌ها تازه در فلسفه داشتند تاتی تاتی می‌کردند، چینی‌ها عصر صد مدرسه را پشت سر گذاشته بودند و حداقل 10 مکتب فلسفی در هند پدید آمده و از بین رفته بود.
خود فلسفه یونانی به 3 دوره اصلی بخش پذیر است: یک «عصر برنزی» از عهد قدیم تا سقراط که فلاسفه این دوران بیشتر اهل آسیای صغیر، ایتالیا و مقدونیه هستند تا خود یونان؛ یک «عصر طلایی» از بعد پریکلس تا اسکندر که در آن 3 چهره بزرگ (سقراط، افلاطون و ارسطو) فلسفه یونانی را به اوج خود می‌رسانند و یک «عصر نقره ای» در دوره پس از اسکندر تا زوال یونان که در آن، بیشتر عنصر رومی ‌قاتی خون خالص یونانی می‌شود.

می‌گویند همه فلسفه در حقیقت، شرح‌های مختلفی است که بر افلاطون و ارسطو نوشته اند و هر چه بوده، این 2 تا گفته اند. به همبن خاطر هر مطلبی هم که درباره فلسفه یونان نوشته شده، فقط به این 2 کله گنده «عصر طلایی» پرداخته و 2 عصر دیگر را در پای این‌ها فرو مالیده. برای سنت شکنی هم که شده، نمی‌خواهیم وقت زیادی برای عصر طلایی بگذاریم. عصر برنزی هم چون خیلی یونانی یونانی نیست و خیلی پراکنده است و حق چندانی هم بر گردن زندگی امروز ما ندارد (!)، خیلی چشم ما را نگرفته در نتیجه، بیشتر می‌رویم سراغ دوره جنینی فلسفه و حکمای «عصر برنزی» که تازه شروع کرده بودند به فکر کردن و فلسفیدن و نظریه بافتن، تا ببینیم هر کدام جنس عالم راچی تشخیص داده اند و چه حقی بر گردن ما دارند و چه هنرهای ویژه ای از خودشان تراوش نموده اند.
تالس (طالس) 624_546 ق. م
همه چیز از چی درست شده؟ آب.
حق وی بر گردن ما: حتما ًمی‌گویید که تالس پدر بزرگ هندسه است (پدرش یحتمل اقلیدس باشد) و به خاطر فرمول‌های محاسبه ارتفاع اهرام از روی سایه‌شان یا محاسبه فاصله کشتی از خشکی یا آن قضیه معروف تالس است که اهمیت دارد؛ اما حق اصلی وی بر گردن ما و خصوصا ًادبیات کشور ما، اختراع موضوع «علم بهتر است یا ثروت» می‌باشد.
هنر نمایی ویژه: در آن زمان، اشراف در ملطیه آن قدر پیشرفت کرده بودند که فقرا را در وسط میدان‌های شهر به عنوان مشعل‌های زنده می‌سوزاندند تا شهرشان روشن شود. آن‌ها تالس را به عنوان اولین دانشمند شناخته تاریخ دست می‌انداختند که این «علم» که می‌گویی به چه درد می‌خورد؟ حتی می‌خواستند او را وسط یکی از میادین بگذارند و به دردی بخورانندش. تالس هم رفت و تمام دستگاه‌های روغن گیری را کرایه کرد و سال بعد، فصل روغن کشی زیتون، به کوری چشم ستاد تنظیم بازار ملطیه، به بهای چندین برابر کرایه داد تا ثابت کند ثروت را با علم می‌شود به دست آورد ولی علم را با ثروت نمی‌شود.
ناکسیماندر546_610 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ ماده ای نامتناهی که همه جهان را در بر گرفته.
حق وی بر گردن ما: اولین نقشه جغرافی را اناکسیماندر کشیده. همه کسانی که در دوران تحصیل به جغرافی و علی‌الخصوص نقشه گنگ علاقه داشته اند، می‌توانند فریاد‌های خود را بر اناکسیماندر بکشند.
هنرنمایی ویژه: اناکسیماندر نظریه جالبی در باب آفرینش جانوران از جمله انسان دارد و می‌گوید جانوران از اجسام اولیه مرطوبی که داشتند زیر آفتاب بخار می‌شدند، پدید آمده‌اند و انسان هم ابتدا ماهی بود که کمی ‌زیر آفتاب خشک شد و به این شکل درآمد. او معتقد بود انسان‌های اولیه، در دوران شیرخوارگی به بلوغ کامل می‌رسیدند چون اگر دوران کودکی انسان از ابتدا همین قدر طولانی بود، نسل آدم ورمی‌افتاد. او همچنین در پیش‌بینی اندازه خورشید گفته که از 3 حال خارج نیست؛ یا به بزرگی زمین است یا 20 برابر زمین یا 28 برابر آن!
اناکسیمنس 525_ 586 ق. م
همه چیز از چی درست شده؟ هوا.
حق وی بر گردن ما: اناکسیمنس بحث تراکم و اهمیت آن را 2500 سال قبل از شهرداری تهران کشف کرد و گفت که همه چیز به تراکم بستگی دارد و اختلاف ظاهری مواد، به علت تفاوت تراکم آنهاست؛ هوای رقیق می‌شود آتش؛ هوای غلیظ می‌شود آب؛ اگر غلیظ‌ تر باشد می‌شود خاک و اگر خیلی غلیظ شود می‌شود سنگ!
هنر نمایی ویژه: اناکسیمنس از روی اینکه هوا تمام جهان را گرفته، ثابت کرد که جهان نفس می‌کشد. او بر عکس تالس که زمین را مثل بشقابی روی آب می‌دانست یا اناکسیماندر که می‌گفت زمین استوانه‌ای معلق است، همه را از نگرانی در آورد و زمین را به صورت «میزگرد» به وسیله پایه‌هایی سر جایش محکم کرد.
پیتاگوراس (فیثاغورس) 490_572 ق. م
همه چیز از چی درست شده؟ عدد.
حق وی بر گردن ما: فیثاغورس پدر ریاضیات و خصوصا ًحساب بود و با حساب و کتابی که کرد، نخستین کسی بود که فهمید از ریاضیات پول در نمی‌آید. لذا، در اواخر عمر به سحر و جادو و جنبل روی آورد. اختراع کلی کلمات قلنبه مثل «فلسفه» و «تئوری» و کشف اعداد گنگ و آن قضیه لعنتی «مجذور وتر» کار اوست.
هنر نمایی ویژه: در یونان باستان معروف بود که در تقسیم موجودات بخرد می‌گفتند: «انسان‌ها هستند و الهه‌ها و امثال فیثاغورس» (البته این جمله مال خود فیثاغورس است!). او آیینی بنیان نهاد که ترکیبی بود از دستورات فنگ شویی (در آیینه ای که کنار چراغ باشد نگاه نکنید؛ رد بدنتان را از روی رختخواب پاک کنید)، قوانین عبید زاکانی (روی سطل ننشینید، آن چه را افتاده بر ندارید، حبوبات نخورید) و یک سری قواعد غیر ممکن (نباید در جاده راه رفت، نباید نان حتی خشکیده را شکست). فیثاغورس مثل سن فرانچسکو برای حیوانات موعظه می‌کرد و چون به تناسخ معتقد بود می‌گفت: «آن سگ را نزنید چون روح یکی از دوستان من است!» و نیز فرموده که 3 گروه به مسابقات المپیک می‌آیند؛ از همه پست‌تر آن‌هایی که برای فروش کالا می‌آیند، بهتر از آن‌ها ورزشکاران شرکت کننده در مسابقاتند ولی از همه بالاتر آنهایی هستند که برای تماشا می‌آیند.
هراکلیتوس (هرقلیطوس) 475_535 ق. م
همه چیز از چی درست شده؟ آتش
حق وی بر گردن ما: هراکلیتوس معروف به «حکیم گریان» و اهل شهر «افسوس» در آسیای صغیر، پدر روشنفکربازی است. این که 2 بار نمی‌شود در یک رودخانه پا گذاشت، از ترشحات فکری اوست. او گفته تضاد برای ما خوب است و حتی ویتامین «ت» دارد (تخم لقی که هگل بعدها رویش نشست و آن را تبدیل به جوجه دیالکتیک کرد). هراکلیتوس، نیچه دنیای قدیم بود. میگفت «همه بدند حتی شما دوست عزیز» و «زور باید بالای سر انسان باشد»، «برای انسان خوب نیست هر چه آرزو می‌کند به دست بیاورد» و «اگر جنگ نباشد همه چیز از بین می‌رود چون همه چیز با جنگ به وجود می‌آید و با جنگ از بین می‌رود!».
هنرنمایی ویژه: هراکلیتوس دوست داشت هومر را از صفحات کتابش بیرون بکشد و شلاق بزند. هراکلیتوس با این فرض که جنس روح از آتش است، مدام توصیه می‌کرد: «مواظب باشید روحتان تر نشود!». متاسفانه خودش در آخر عمرش بدنش آب آورد که البته خواست آن را با خوابیدن طولانی مدت زیر پهن در طویله درمان کند که متاسفانه تر شدن از حد گذشته بود و زیر همان پهن‌ها درگذشت.
پارمنیدس 470_535 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ از همان چیزی که اول درست شده بود! (چون می‌گوید تغییر محال است).
حق وی بر گردن ما: پارمنیدس پدر منطق است. البته استدلالاتش آن قدر پیچیده اند که هنوز عده‌ای با آن‌ها درگیرند و می‌گویند که او در واقع پدر منطق را درآورده!
هنر نمایی ویژه: پارمنیدس گفته چیزی را که وجود ندارد نمی‌شود فهمید و در نتیجه نمی‌شود گفت (یکی نیست بگوید پس دروغگوهای عالم که تقریبا ً«مجموعه مادر» را شامل می‌شوند، در طی تاریخ چطور روزگار می‌گذرانده‌اند؟!).
زنون (همشهری و شاگرد پارمندیس از الئای ایتالیا) راه او را با ثابت کردن چند امر محال دیگر ادامه داده است (اثبات این که تیر هیچ وقت به نشانه برخورد نمی‌کند یا آشیل دونده هیچ وقت به لاک‌پشت نمی‌رسد و مواردی مثل این).
اناکساگوراس (انکثاغورس) 428_ 500 ق. م
همه چیز از چی درست شده؟ از ترکیب همه اضداد
حق وی بر گردن ما: تعبیه روزهای تعطیل در تقویم برای دانش آموزان اختراع اناکساگوراس است (او سالروز مرگش را تعطیل اعلام کرد) و هر دانش آموزی تصدیق می‌کند که الحق بزرگتریت اختراع بشری تا کنون است. او همچنین ادعا کرد ماه کوه‌ها و ساکنانی دارد، بنابراین مخترع دروغ‌های گنده‌ای از قبیل آدم فضایی، جنگ ستارگان، بشقاب پرنده و سفر به ماه محسوب می‌شود.
هنر نمایی ویژه: اناکساگوراس فرق مواد زنده با بی‌جان را در وجود عنصر روح در ترکیب شیمیایی‌شان می‌دانست و می‌گفت روح یک عنصر ثابت است؛ یعنی مثلا! روح آدم و کوسه مثل هم است و هر کدام فقط به خاطر ابزارهای جسمانی متفاوتشان کارهای متفاوتی انجام می‌دهند: کوسه باله دارد و دندان تیز، انسان دست دارد و عرق جبین. اناکساگوراس می‌گفت همه چیز بی‌نهایت قابل تقسیم است و حتی در برف هم مقداری سیاهی هست. مردم آتن که از قاتی شدن دوده داخل برف‌هایشان دلخوشی نداشتند، عین سقراط به او گیر دادند و تبعیدش کردند (او در دادگاه صدای غلط کردن را از خودش درآورد، برعکس سقراط که محاکمه کنندگان را دست انداخت و کارش به شوکران کشید).
امپدوکلس (انباذقلس) 430_490 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ باد، آب، خاک، آتش
حق وی بر گردن ما: همان طور که حدس زده اید، اختراع اخلاط یا طبایع چهارگانه کار امپدوکلس است؛ هر چند خود یونانی‌ها که به جعل تاریخ معروفند، قبول دارند که این مفهوم احتمالا ًاز ایران باستان یا بابل به نحو شرافتمندانه‌ای سرقت شده. نیروی گریز از مرکز، تمرکز زدایی هم از اکتشافات بنیادی اوست.
هنرنمایی ویژه: امپدوکلس اهل سیسیل بود و به قول برتراند راسل، ترکیبی از فیلسوف، عالم، سیاستمدار و شارلاتان را در خود داشت. این نشان می‌دهد که سیسیلی‌ها از همان قدیم چه دارو دسته ای بوده اند. این نظریه او معروف است؛ اول تعداد زیادی دست و پا و سرو گردن مجزا وجود داشتند که برای خودشان ول می‌گشتند و آن قدر تصادفی و اشتباهی به هم چسبیدند تا این که ما به این شکل درست شدیم. او می‌گفت طبایع چهارگانه با مهرورزی به هم می‌چسبند و با ستیزه و بداخلاقی از هم جدا می‌شوند (بیت: از محبت خاک‌ها گل می‌شوند/ بی محبت چسب‌ها ول می‌شود). متاسفانه امپدوکلس در مهرورزی آن قدر اغراق کرد که همه چیزش به هم چسبید و آن چنان با هم قاتی شد که ادعای خدایی کرد؛ آخر سر هم درخودش را در آتشفشان آتنا انداخت.
پروتاگوراس (برثاغورس) 420_490 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ هر چه شما بگویید!
حق وی بر گردن ما: شغل وکالت دعاوی ارث قطعی سوفسطاخییان و پدرشان – پروتاگوراس – برای امروز ماست. سوفسطائیان پول می‌گرفتند حق را ناحق و ناحق را حق می‌کردند. از نظر آنها حقیقت مهم نبود؛ آن چه قابل اثبات بود و البته آن طرف دعوا پولی برای این اثبات می‌پرداخت، اهمیت داشت آن‌ها همچنین برای آموزش فنون مباحثه به مردم پول می‌گرفتند و از این نظر مورد نفرت افلاطون بودند که بچه پولدار بود و به دلیل خروج نفس از جای گرم، فقط برای رضای زئوس تدریس می‌کرد (یک جورهایی افلاطون شبیه وزارت آموزش و پرورش امروزی بود و سوفسطائیان عینهو خیل عظیم مدرسان خصوصی کنکور. حتی یونانی‌ها هم می‌دانستند که فقط با خواندن کتب درسی نمی‌شود در کنکور قبول شد).
هنر نمایی ویژه: پروتاگوراس می‌گفت که «انسان میزان همه چیز است» و «یک عقیده می‌تواند از یک عقیده دیگر بهتر باشد اما نمی‌تواند صحیح تر باشد». این طوری شد که هیچ سنگی در مرام سوفسطائیان روی سنگ دیگری بند نشد و آن‌ها بیش از پیش به دست انداختن، لودگی و آزار مردم مشغول شدند. یک مثال مشهور از پروتاگوراس: «آیا درست است که تو سگ داری و آن سگ پدر چند توله است؟ پس آن سگ پدر است و مال توست؛ پس پدر توست و آن توله‌ها برادرانت هستند». مردم که نمی‌توانستند با بحث سوفسطائیان را مجاب کنند و زیر روابطشان با آن‌ها سگ بزنند، بیش از پیش از سوفسطائیان متنفر شدند و دست به دامن سقراط بردند تا هرچه زودتر دوره طلایی فلسفه یونان را شروع کند.
دموکریتوس (ذیمقراطیس) 370_460 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ اتم
حق وی بر گردن ما: اولین بار اتمیست‌ها مثل دموکریتوس و لیوسیپوس بودند که گفتند هیچ چیز تصادفی نیست و همه چیز بر اساس قوانین طبیعی مقرر رخ می‌دهد. این نظریه پس از حدود 2000 سال خاک خوردن و جاافتادن در ترشی، بالاخره رو آمده و شالوده علم جدید را تشکیل داد.
هنر نمایی ویژه: مکتشف اتم برخلاف تصور عوام، اینشتین نیست؛ دموکریتوس است. البته از نظر او اتم‌ها با هم فرق دارند؛ مثلا ًاتم‌های کروی که آتش را تشکیل می‌دهند گرمترین اتم‌ها هستند! گورویدال کتابی دارد به نام «آفرینش» که در آن ادعا شده دموکریتوس خواهرزاده سیروس سپیتمه (نوه زرتشت) است و به ایران هم سفر کرده و نظریه اتمی‌اش را در حقیقت از ایرانی‌ها دزدیده یا دست کم قرض گرفته و دیگر پس نداده است. دموکریتوس این طوری حدس زده که «هدف زندگی، شادی است».
سوکراتس (سقراط) 469_399 ق.م
همه چیز از چی درست شده؟ از سوال.
حق وی بر گردن ما: سقراط اولین «خرمگس معرکه» شناخته شده در تاریخ است و ظاهرا ًکارش را هم خوب انجام می‌داده. البته در جوامع بشری طرز برخورد با خرمگس یکسان بوده؛ شما خودتان اگر سرتان به کار خودتان بود و داشتید 5 شیفت کار می‌کردید، آن وقت یکی می‌امد می‌گفت «بگو ببینم، شجاعت چیست؟»، نمی‌کشتیدش؟ این است که سنت حسنه لعنت فرستادن بر خرمگس معرکه، از سقراط شروع شد.
هنر نمایی ویژه: طی تاریخ مردان زشت، کوتوله، شکم گنده، پررو و بددهن همواره نقش ویژه‌ای در ساخت تاریخ داشته اند و سقراط از این نظر چیزی از بقیه تاریخ سازان کم نداشته است. سقراط عصر طلایی فلسفه را بنیان گذاشت و افلاطون را تربیت کرد. سقراط خودش هیچ کتابی ننوشت و ثابت کرد که فقط با سر کوچه ایستادن هم می‌شود فیلسوف شد. او در زمینه تاثیرات شوکران هم تحقیقات مفصلی انجام داد که متاسفانه به علت مرگ ناگهانی، نتیجه تحقیقاتش هنوز منتشر نشده.