king 2011
01-21-2011, 12:25 AM
جلال‌الدین محمد بلخی (۶ ربیع‌الاول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9% 84%D8%A7%D9%88%D9%84) ۶۰۴ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B0%DB%B4_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1)، بلخ] یا وخش (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AE%D8%B4) - ۵ جمادی‌الثانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B5_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8% A7%D9%84%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C) ۶۷۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B7%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری، قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)) از مشهورترین شاعران فارسی‌زبان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C%E2%80%8C%D8%B2%D8%A 8%D8%A7%D9%86) ایرانی‌تبار (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%82%D9%88%D8%A7%D9%85_%D8%A7%DB%8C%D8%B1% D8%A7%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D8%AA%D8%A8%D8%A7%D8%B1 ) است. نام کامل وی «محمد ابن محمد ابن حسین حسینی خطیبی بکری بلخی» بوده و در دوران حیات به القاب «جلال‌الدین»، «خداوندگار» و «مولانا خداوندگار» نامیده می‌شده‌است. در قرن‌های بعد (ظاهراً از قرن ۹) القاب «مولوی»، «مولانا»، «مولوی رومی» و «ملای رومی» برای وی به کار رفته و از برخی از اشعارش تخلص او را «خاموش» و «خَموش» و «خامُش» دانسته‌اند.وی ابیات کمی به زبان‌های ترکی و یونانی نیز دارد با اینکه زبان مادری وی پارسی بوده است.
جلال‌الدین محمد بلخی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana2.JPG)
تصویری پندارین از مولانا
زادروز
۶ ربیع‌الاول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9% 84%D8%A7%D9%88%D9%84) ۶۰۴ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B0%DB%B4_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) قمری
بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) یا وخش (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AE%D8%B4)
درگذشت
۵ جمادی‌الثانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B5_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8% A7%D9%84%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C) ۶۷۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B7%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) قمری
قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)
آرامگاه
قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)
لقب
مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7)
مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)
خَمُش
دوره
خوارزمشاهیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%D8%B4%D8%A7%D 9%87%DB%8C%D8%A7%D9%86)
مذهب
مسلمان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86) سنی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%DB%8C)
آثار
مثنوی معنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D9%86% D9%88%DB%8C)
دیوان شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D9%85%D8%B3)
فیه ما فیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%A7_%D9%81%DB%8C%D9%87 )
مولوی، پیونددهندهٔ ملت‌ها
مولوی خود زادهٔ بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) یا وخش (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AE%D8%B4) بود در خراسان بزرگ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%B2% D8%B1%DA%AF) (که اکنون بخش‌هایی از آن واقع در افغانستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) و تاجیکستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) است)، و در زمان تصنیف آثارش (همچون مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C)) در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) در دیار روم (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D9%85) (واقع در ترکیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) امروزی) می‌زیست. مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) را به گلی تشبیه کرده‌اند که گرچه در یک آب و خاک پرورش یافته، بوی عطرش مشام جهانیان را آگنده‌است. با آنکه آثار مولوی به عموم جهانیان تعلق دارد، ولی ایرانیان و پارسی زبانان بهرهٔ خود را از او بیشتر می‌دانند، چرا که آثار او به زبان پارسی سروده شده، و از محیط فرهنگ ایرانی بیشترین تاثیر را پذیرفته‌است. داستانهای مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D B%8C_%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) عموما با فرهنگ ایران آن روزگار منطبق بوده‌است. داستان کبودی زدن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%B2%D8%AF%D9%86) قزوینی نمونه‌ای بارز از اینگونه تاثیر فرهنگی ایران بر مثنوی و مولوی است.[۵] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-Tafsir-4)
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است
آثار مولانا تأثیر زیادی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته‌است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقه صوفی‌گری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8 C) مربوط به او از ناحیه قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) است.[۶] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-Norman-5)
ای بسا هندو و ترک همزبان
ای بسا دو ترک چون بیگانگان
برخی مولوی‌شناسان (ازجمله عبدالحسین زرین‌کوب (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D 9%86_%D8%B2%D8%B1%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D9%88 %D8%A8)) برآنند که در دوران مولوی، زبان مردم کوچه و بازار قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)، زبان فارسی بوده‌است.[۷] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-6)
زندگی‌نامه
آغاز زندگی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana_tomb_ gul_bahcesi.JPG)
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana_tomb_ gul_bahcesi.JPG)
مقبرهٔ مولانا
جلال‌الدین محمد بلخی در ۶ ربیع‌الاول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9% 84%D8%A7%D9%88%D9%84) سال ۶۰۴ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B0%DB%B4_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری در بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) زاده شد.[۱] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-ba-0) پدر او مولانا محمد بن حسین خطیبی معروف به بهاءالدین ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D 9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) و سلطان‌العلما، از بزرگان صوفیه و مردی عارف بود و نسبت خرقهٔ او به احمد غزالی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84% DB%8C) می‌پیوست. وی در عرفان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86) و سلوک (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9) سابقه‌ای دیرین داشت و چون اهل بحث و جدال نبود و دانش و معرفت حقیقی را در سلوک باطنی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9_%D8%A8%D8 %A7%D8%B7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1) می‌دانست نه در مباحثات و مناقشات کلامی و لفظی، پرچم‌داران کلام و جدال با او مخالفت کردند. از جمله فخرالدین رازی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_% D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C) که استاد سلطان محمد خوارزمشاه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85% D8%AF_%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%D8%B4%D 8%A7%D9%87) بود و بیش از دیگران شاه را بر ضد او برانگیخت. سلطان‌العلما احتمالاً در سال ۶۱۰ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B1%DB%B0_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری، هم‌زمان با هجوم چنگیزخان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%86%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B2%D8%AE%D8%A7%D9%86) از بلخ کوچید و سوگند یاد کرد که تا محمد خوارزمشاه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1% D8%B2%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87) بر تخت نشسته، به شهر خویش بازنگردد. روایت شده‌است که در مسیر سفر با فریدالدین عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D 9%86_%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D 8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C) نیز ملاقات داشت و عطار، مولانا را ستود و کتاب اسرارنامه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D 9%87) را به او هدیه داد. وی به قصد حج (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%AC)، به بغداد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF) و سپس مکه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D9%87) و پس از انجام مناسک حج به شام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%85) رفت و تا اواخر عمر آن‌جا بود و علاءالدین کیقباد (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B9%D9%84%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9% 84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%A9%DB%8C%D9%82%D8%A8%D8%A 7%D8%AF&action=edit&redlink=1) پیکی فرستاد و او را به قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) دعوت کرد. مولانا در نوزده سالگی با گوهر خاتون ازدواج کرد. سلطان‌العلما در حدود سال ۶۲۸ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B2%DB%B8_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری جان سپرد و در همان قونیه به خاک سپرده شد. در آن هنگام مولانا جلال‌الدین ۲۴ سال داشت که مریدان از او خواستند که جای پدرش را پر کند.[۸] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-7)
همه کردند رو به فرزندش
که تویی در جمال مانندش
شاه ما زین سپس تو خواهی بود
از تو خواهیم جمله مایه و سود
سید برهان‌الدین محقق ترمذی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86%E2% 80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D 9%82%D9%82_%D8%AA%D8%B1%D9%85%D8%B0%DB%8C&action=edit&redlink=1)، مرید پاکدل پدر مولانا بود و نخستین کسی بود که مولانا را به وادی طریقت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%AA) راهنمایی کرد. وی سفر کرد تا با مرشد خود، سلطان‌العلما (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%8 4%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7) در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) دیدار کند؛ اما وقتی که به قونیه رسید، متوجه شد که او جان باخته‌است. پس نزد مولانا رفت و بدو گفت: در باطن من علومی است که از پدرت به من رسیده. این معانی را از من بیاموز تا خلف صدق پدر شوی. مولانا نیز به دستور او به ریاضت (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%D8%AA&action=edit&redlink=1) پرداخت و نه سال با او همنشین بود تا اینکه برهان‌الدین جان باخت.
بود در خدمتش به هم نه سال
تا که شد مثل او به قال و به حال
طلوع شمس
مولانا در ۳۷ سالگی عارف و دانشمند دوران خود بود و مریدان و مردم از وجودش بهره‌مند بودند تا اینکه شمس‌الدین محمد بن ملک داد تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8 C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D9% 85%D9%84%DA%A9_%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%AA%D8%A8%D8% B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) روز شنبه ۲۶ جمادی‌الاخر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B6_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%E2%80% 8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%B1) ۶۴۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) نزد مولانا رفت و مولانا شیفته او شد. در این ملاقات کوتاه وی دوره پرشوری را آغاز کرد. در این ۳۰ سال مولانا آثاری برجای گذاشت که از عالی‌ترین نتایج اندیشه بشری است. و مولانا حال خود را چنین وصف می‌کند:
زاهد بودم ترانه گویم کردی
سر حلقهٔ بزم و باده جویم کردی
سجاده نشین با وقاری بودم
بازیچهٔ کودکان کویم کردی
پیوستن شمس به مولانا
روزی مولوی از راه بازار به خانه بازمی‌گشت که عابری ناشناس گستاخانه از او پرسید: «صراف عالم معنی، محمد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF) برتر بود یا بایزید بسطامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%AF_%D8%A8%D8%B3% D8%B7%D8%A7%D9%85%DB%8C)؟» مولانا با لحنی آکنده از خشم جواب داد: «محمد(ص) سر حلقه انبیاست، بایزید بسطام را با او چه نسبت؟» درویش تاجرنما بانگ برداشت: «پس چرا آن یک سبحانک ما عرفناک گفت و این یک سبحانی ما اعظم شأنی به زبان راند؟» مولانا اندیشید و گفت: «بایزید تنگ حوصله بود به یک جرعه عربده کرد. محمد دریانوش بود به یک جام عقل و سکون خود را از دست نداد.»پس از این گفتار، بیگانگی آنان به آشنایی تبدیل شد. نگاه شمس به مولانا گفته بود از راه دور به جستجویت آمده‌ام اما با این بار گران علم و پندارت چگونه به ملاقات الله می‌توانی رسید؟
و نگاه مولانا به او پاسخ داده بود: «مرا ترک مکن درویش و این‌بار مزاحم را از شانه‌هایم بردار.»
شمس در حدود سال ۶۴۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری به مولانا پیوست و چنان او را شیفته کرد، که درس و وعظ را کنار گذاشت و به شعر و ترانه و دف و سماع پرداخت و از آن زمان طبعش در شعر و شاعری شکوفا شد و به سرودن اشعار پر شور عرفانی پرداخت. کسی نمی‌داند شمس به مولانا چه گفت و آموخت که دگرگونش کرد؛ اما واضح است که شمس عالم و جهاندیده بود و برخی به خطا گمان کرده‌اند که او از حیث دانش و فن بی‌بهره بوده‌است که نوشته‌هایش او بهترین گواه بر دانش گسترده‌اش در ادبیات، لغت، تفسیر قرآن و عرفان است.
غروب موقت شمس
مریدان که می‌دیدند که مولانا مرید ژنده‌پوشی گمنام شده و توجهی به آنان نمی‌کند، به فتنه‌جویی روی آوردند و به شمس ناسزا می‌گفتند و تحقیرش می‌کردند. شمس از گفتار و رفتار مریدان رنجید و در روز پنجشنبه ۲۱ شوال (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B1_%D8%B4%D9%88%D8%A7%D9%84) ۶۴۳ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B3_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1)، هنگامی‌که مولانا ۳۹ سال داشت، از قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) به دمشق (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82) کوچید. مولانا از غایب بودن شمس ناآرام شد. مریدان که دیدند رفتن شمس نیز مولانا را متوجه آنان نساخت با پشیمانی از مولانا پوزش‌ها خواستند.
پیش شیخ آمدند لابه‌کنان
که ببخشا مکن دگر هجران
توبهٔ ما بکن ز لطف قبول
گرچه کردیم جرم‌ها ز فضول
مولانا فرزند خود سلطان ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) را همراه جمعی به دمشق فرستاد تا شمس را به قونیه باز گردانند. شمس بازگشت و سلطان ولد به شکرانهٔ این موهبت یک ماه پیاده در رکاب شمس راه پیمود تا آنکه به قونیه رسیدند و مولانا از گرداب غم و اندوه رها شد.
غروب دائم شمس
پس از مدتی دوباره حسادت مریدان برانگیخته شد و آزار شمس را از سر گرفتند. شمس از کردارهایشان رنجید تاجایی‌که که به سلطان ولد شکایت کرد:
خواهم این بار آنچنان رفتن
که نداند کسی کجایم من
همه گردند در طلب عاجز
ندهد کس نشان ز من هرگز
چون بمانم دراز، گویند این
که ورا دشمنی بکشت یقین
شمس سرانجام بی‌خبر از قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) رفت و ناپدید شد. تاریخ سفر او و چگونگی آن به درستی دانسته نیست.
شیدایی مولانا
مولانا در دوری شمس ناآرام شد و روز و شب به سماع (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9) پرداخت و حال آشفته‌اش در شهر بر سر زبان‌ها افتاد.
روز و شب در سماع رقصان شد
بر زمین همچو چرخ گردان شد
مولانا به شام و دمشق رفت اما شمس را نیافت و به قونیه بازگشت. او هر چند شمس را نیافت؛ ولی حقیقت شمس را در خود یافت و دریافت که آنچه به دنبالش است در خودش حاضر و متحقق است. مولانا به قونیه بازگشت و رقص و سماع را از سر گرفت و جوان و خاص و عام مانند ذره‌ای در آفتاب پر انوار او می‌گشتند و چرخ می‌زدند. مولانا سماع را وسیله‌ای برای تمرین رهایی و گریز می‌دید. چیزی که به روح کمک می‌کرد تا دررهایی از آنچه او را مقید در عالم حس و ماده می‌دارد پله پله تا بام عالم قدس عروج نماید. چندین سال گذشت و باز حال و هوای شمس در سرش افتاد و به دمشق رفت؛ اما باز هم شمس را نیافت و به قونیه بازگشت.
مولانا و صلاح‌الدین زرکوب
مولانا همچون عارفان و صوفیان بر این باور بود که جهان هرگز از مظهر حق خالی نمی‌گردد و حق در همهٔ مظاهر پیدا و ظاهر است و اینک باید دید که آن آفتاب جهان‌تاب از کدامین کرانه سر برون می‌آورد و از وجود چه کسی نمایان می‌شود.
روزی مولانا از کنار زرکوبان می‌گذشت. از آواز ضرب او به چرخ در آمد و شیخ صلاح‌الدین زرکوب (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B2%D8%B1%DA%A9%D 9%88%D8%A8&action=edit&redlink=1) به الهام از دکان بیرون آمد و سر در قدم مولانا نهاد و از وقت نماز پیشین تا نماز دیگر با مولانا در سماع بود. بدین ترتیب مولانا شیفته صلاح‌الدین شد و شیخ صلاح‌الدین زرکوب جای خالی شمس را تا حدودی پر کرد. صلاح‌الدین مردی عامی و درس‌نخوانده از مردم قونیه بود و پیشهٔ زرکوبی داشت. مولانا زرکوب را جانشین خود کرد و حتی سلطان ولد با همه دانشش از او اطاعت می‌کرد. هر چند سلطان ولد تسلیم سفارش پدرش بود ولی مقام خود را به ویژه در علوم و معارف برتر از زرکوب می‌دانست؛ اما سرانجام دریافت که دانش و معارف ظاهری چاره‌ساز مشکلات روحی و معنوی نیست. او با این باور مرید زرکوب شد. صلاح‌الدین زرکوب نیز همانند شمس مورد حسادت مریدان بود اما به هر حال مولانا تا ۱۰ سال با او انس داشت تا اینکه زرکوب بیمار شد و جان باخت و در قونیه دفن شد.
حسام‌الدین حسن چلبی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Chalapy_oghly .JPG)
آرامگاه چلبی اوغلی در شهرستان سلطانیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87) در استان زنجان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86%D8%AC% D8%A7%D9%86)
حسام الدین حسن چلبی اورموی (چلبی اوغلو) از عارفان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81) و ارباب طریقت و از جمله اخی‌ها (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A7%D8%AE%DB%8C&action=edit&redlink=1) و فتیان (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%AA%DB%8C&action=edit&redlink=1) که از سال ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری قمری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C_%D9%82%D9%85%D8%B1%DB%8C) مصاحب و همنشین مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) بود و بوجود آمدن مثنوی معنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D9%86% D9%88%DB%8C) یادگار این دوره‌است و حتی نظم کتاب شریف مثنوی به درخواست او صورت گرفت اما قبل از آغاز نظم دفتر دوم زوجهٔ حسام الدین وفات یافت و مولانا هم پسر جوانش علاءالدین محمد را که سی و شش سال داشت از دست داد و از شدت تأثر به جنازهٔ او حاضر نشد. درست است که بین علاءالدین با پدر دراین ایّام اختلافاتی وجود داشت اما بدون شک این اختلافات مانع از تأثر شدید پدر در مرگ فرزند نشد. به این ترتیب مدت دو سال نظم مثنوی متوقف شد و در سال ۶۶۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B6%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری مجدداً آغاز شد.
ذکر چلبی در مثنوی معنوی بارها آمده‌است چنانکه مثنوی را به تعبیر شاعرانه حسامی نامه نیز خوانده‌است. حسام الدین نزد مولانا مقامی والا و عزیز داشت تا بدانجا که آورده‌اند: «روزی مولانا با جمع اصحاب به عیادت چلبی می‌رفت در میان محله سگی برابر آمد، کسی خواست او را برنجاند فرمود که سگ کوی چلبی را نشاید زدن.»
آن سگی را که بود در کوی او
من به شیران کی دهم یک موی او
همچنین آورده‌اند که از حضرت خداوندگار (مولانا) سؤال کردند که از این سه خلیفه و نایب کدامین اختیار است؟ فرمود: مولانا شمس الدین به مثابت آفتاب است و شیخ صلاح الدین درمرتبهٔ ماه است و حسام الدین چلبی میانشان ستاره ایست روشن و رهنما.
وی در سال ۶۸۳ درگذشت. آرامگاه او در نزدیکی گنبد سلطانیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF_%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7% D9%86%DB%8C%D9%87) استان زنجان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86%D8%AC% D8%A7%D9%86) قرار دارد.
درگذشت مولانا
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Turkey.Konya0 08.jpg)
آرامگاه مولوی در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)، ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)
مولانا، پس از مدت‌ها بیماری در پی تبی سوزان در غروب یکشنبه ۵ جمادی الآخر (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B5_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB %8C_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AE%D8%B1&action=edit&redlink=1) ۶۷۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B7%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری درگذشت.
در آن روز پرسوز، قونیه در یخ‌بندان بود. سیل پرخروش مردم، پیر و جوان، مسلمان و گبر، مسیحی و یهودی همگی در این ماتم شرکت داشتند. افلاکی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D9%84%D8%A7%DA%A9%DB%8C) می‌گوید: «بسی مستکبران و منکران که آن روز، زنّار بریدند و ایمان آوردند.» و ۴۰ شبانه روز این عزا و سوگ بر پا بود:
بعد چل روز سوی خانه شدند
همه مشغول این فسانه شدند
روز و شب بود گفتشان همه این
که شد آن گنج زیر خاک دفین
مثنوی، مشهور به مثنوی معنوی (یا مثنوی مولوی)، نام کتاب شعری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%B9%D8%B1) از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) شاعر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1) و صوفی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C) پارسی‌گو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3% DB%8C) است این کتاب از ۲۶٬۰۰۰ بیت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%AA) و ۶ دفتر تشکیل شده و یکی از برترین کتاب‌های ادبیات عرفانی کهن فارسی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8% AA_%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DA%A9%D9% 87%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1) و حکمت فارسی پس از اسلام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85) است. این کتاب در قالب شعری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%B4%D8%B9%D8%B1) مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) سروده شده‌است؛ که در واقع عنوان کتاب نیز میباشد. اگر چه قبل از مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)، شاعران دیگری مانند سنائی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%A6%DB%8C) و عطار (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1) هم از قالب شعری مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) استفاده کرده بودند ولی مثنوی مولوی از سطح ادبی بالاتر برخوردار است[نیازمند منبع (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8 C%D8%A7:%D8%B4%DB%8C%D9%88%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D8%A C%D8%A7%D8%B9_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A 8%D8%B9)]. در این کتاب ۴۲۴ داستان پی‌درپی به شیوهٔ تمثیل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%85%D8%AB%DB%8C%D9%84) داستان سختی‌های انسان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86) در راه رسیدن به خدا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%AF%D8%A7) را بیان می‌کند. بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نی‌نامه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) شهرت دارد و چکیده‌ای از مفهوم ۶ دفتر است. این کتاب به درخواست شاگرد مولوی، حسام‌الدین حسن چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A 8%DB%8C)، در سالهای ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری/۱۲۶۰ میلادی تالیف شد. عنوان کتاب، مثنوی، در واقع نوعی از ساختار شعری است که در این کتاب استفاده می‌شود.
مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) در این کتاب مجموعه‌ای از اندیشه‌های فرهنگ اسلامی را گرد آورده‌است.
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:JALAL_AL%E2%8 0%93DIN_MUHAMMAD_RUMI_MATHNAVI-I_MA%E2%80%99NAVI1.jpg) (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Turkey.Konya0 49.jpg)
حکایات مثنوی و ساختار ادبی
مثنوی مولوی، همانند بیشتر مثنوی‌های صوفیانه (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9% 86%D9%87&action=edit&redlink=1)، به صورت عمده از «داستان» به عنوان ابزاری برای بیان تعلیمات تصوف استفاده می‌کند. ترتیب قرار گرفتن داستانهای گوناگون در این کتاب ظاهراً نظم مشخصی ندارد. شخصیت‌های اصلی داستان‌ها می‌تواند از پیامبران و پادشاهان تا چوپانان و بردگان باشد. حیوانات نیز نقش پررنگی در این داستان‌ها بازی می‌کنند.
حکایات موجود در مثنوی از منابع مختلف قدیمی‌تر آمده‌اند. برخی عینا در مثنوی‌های عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7% D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C) همچون منطق الطیر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82_%D8%A7%D9%84%D8%B7%DB%8C% D8%B1) موجودند. برخی همچون داستان خلیفه و لیلی، پادشاه و خانه کمپیر، استر و استر، محمود و ایاز، گنج نامه، حلوا ساختن جهود و عیسوی و مسلمان از مقالات شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85% D8%B3) استخراج شده‌اند.
آخرین داستان مثنوی (شاهزادگان و دژ هوش ربا)، با وفات مولوی ناتمام ماند. دفتر ششم مثنوی از همین روی دفتری ناتمام است. فرزند او مثنوی زیبایی دارد که در آن از مرگ پدر و ناتمام ماندن مثنوی گله کرده‌است. اصل داستان را البته جویندگان می‌توانند در مقالات شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85% D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) بیابند و از بخش پایانی قصه مطلع شوند.
مولوی در مثنوی تبحر خود را در استفاده از اتفاقات روزمره برای توضیح دیدگاه‌های عرفانی‌اش نشان می‌دهد. ویژگی تمایزبخش دیگر این کتاب میزان گریزهای مکرر آن از داستان اصلی برای توضیح (گاه مفصل) نکات مختلف جنبی داستان، است. این نکته ممکن است بیانگر این باشد که برای مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) مضمون داستان اهمیت بسیار بیشتری از سبک نگارش داشته‌است.
مثنوی و کتب آسمانی
برخی از ادیبان، مثنوی را تالی کتب آسمانی خوانده‌اند و برخی پا را از این هم فراتر نهاده و بر خلاف نص صریح قرآن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86)، آنرا مصحف ثانی نام نهاده‌اند.عبدالرحمن جامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D 9%86_%D8%AC%D8%A7%D9%85%DB%8C)، مثنوی معنوی را «قرآن در زبان فارسی» نامیده‌است. بنابر نظر جلال‌الدین همایی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%87%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C)، مثنوی اگر از سروده‌های گاتا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D8%A7%D8%AA%D8%A7)، اوستای (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7) زرتشت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%B1%D8%AA%D8%B4%D8%AA)، وداهای (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%87%D8%A7) هندوان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88) و عهد جدید (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF) مسیحیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C) (قرآن و عهد عتیق (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82) مستثنی شده‌اند) که در دسترسند، عمیق تر و پر مایه تر نباشد، قدر مسلم کمتر هم نیست. دلیل این اعتقاد به دو نکته باز می‌گردد. نکته اول آنکه سرچشمه فیض و سرمایه‌ای که سبب تالیف مثنوی گشته همانا وحی الهی است و این در جای جای مثنوی مشهود است. بنابر اعتقاد مسلمانان، وحی به پیامبران مختص نیست و چه بسا به تعبیر قرآن بر زنبور عسل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%B1_%D8%B9%D8%B3%D9%84) نیز نازل گردد. بنابراین اعتقاد است که در مثنوی آمده‌است.
گیرم این وحی نبی گنجور نیست
هم کم از وحی دل زنبور نیست
چونکه اوحی الرب الی النحل آمده است
خانهٔ وحیش پر از حلوا شده است
دلیل دوم آنکه مولانا روحی وحی‌گیر و وحی‌شناس داشته و این روح اثر خود را به شکل چشمگیری در مثنوی به جای گذاشته‌است.
گر نبودی روحهای غیب‌گیر
وحی نآوردی ز گردون یک بشیر
عرفان مثنوی
اگر خواسته شود که در باب تفکرات عرفانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86) مولوی تحقیق شود، شاید بهترین راه تحلیل کلیات شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85%D8%B3) باشد. ولی اگر هدف شناخت برداشتهای او از زندگی و دین باشد، بررسی غزلهایش نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت. به این منظور مثنوی انتخاب بهتری است. مولوی در تدوین این اثر قصد تعلیم و اندرز گویی داشته و راه‌های وصول به خدا و معرفت نفس را می‌آموزد.
مولوی اساسا در قالب‌های صوفی‌گری امام محمد غزالی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_ %D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%DB%8C) نمی گنجد. مثنوی او گاهی حتی با اصول صوفی‌گری مانند «نفرت از دنیا و عشق به خدا»، «فنای در خود و بقای در خدا» و تخلص به اخلاق الله» نیز در تعارض است. بر عکس مثنوی بیشتر با مسائلی از قبیل «حیات دینی روح» و «اشتیاق روح به اتحاد با حق» درگیر است.
مثنوی، منتخب بدون نظم و ترتیبی از تمامی اندیشه‌های فلسفی و کلامی جهان اسلامی از آغاز تا قرن هفتم هجری است. مولوی هرچه در هر دستگاه فکری درست یافته است، انتخاب کرده‌است. رشته‌ای که این نکات نامرتبط را به یکدیگر پیوند داده‌است، داستانهای مثنوی است.
طبقه‌بندی سبک گفتار
مطالب مثنوی را از جهت فهم خواننده به سه بخش عام، خاص و اخص تقسیم می‌کنند. بخش عام یا محکمات بخشی از مثنوی است که در آن روی سخن با عامه‌است و هرکس نیز به قدر فهم خود از آن استفاده می‌کند. اکثر حکایات و نصایح و پندهای مثنوی در این بخش قرار دارند.
چونکه بد کردی بترس ایمن نباش
زانکه تخم است و برویاند خداش
بخش دوم مطالب مثنوی بخش خاص یا بخش حدفاصل نامیده می‌شود. مطالب این بخش گویی چنان است که مولوی با یاران دمساز خود در خلوت بیان نموده‌است و خوانندگان از روزنی جسته و گریخته از آن می‌شنوند.
با لب دمساز خود گر جفتمی
همچو نی من گفتنی‌ها گفتمی
بخش سوم از مطالب مثنوی بخش اخص یا متشابهات است که آن دسته از سخنان بسیار مشکل و مبهم مثنوی است که متشابهات قرآنی را به یاد می‌آورد. برخی از سخنان این بخش از مثنوی قابل تاویلند مانند
حیرت اندر حیرت آمد این قصص
بیهشی خاصگان اندر اخص
که اشاره‌است به داستان بیهوش شدن پیامبر اسلام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D8%B3% D9%84%D8%A7%D9%85) از هیبت دیدن جبرئیل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%A8%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D9%84). لیکن بخشی از اشعار این بخش یا تاویلات گوناگون دارند و یا تاکنون تفسیر نشده‌اند. چرا که با سکوت مولوی نیمه کاره رها شده‌اند.
گفتگو بسیار شد خامش شدم
مسئله تسلیم کردم تن زدم
مثنوی و شمس تبریزی
مولوی در حدود سن ۴۰ سالگی با شمس‌الدین محمد بن علی بن ملک داد تبریزی معروف به شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2% DB%8C) به مدت چهار سال (با یک دوره فترت) محشور شد و این ملاقات چنان اثری عمیق در وی گذاشت که هرجا در مثنوی کلمات آفتاب، خورشید و یا شمس آمده‌است، روی سخن بلافاصله به شمس تبریزی بازگشته‌است.
واجب آمد چونکه آمد نام او
شرح رمزی کردن از انعام او
این موضوع محدود به این کلمات نیز نمی‌شود. هرجا در مثنوی داستانی از عشقی سوزان یا حکایت از محبتی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A8%D8%AA_(%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C %D8%A7%D8%AA_%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C_ %DA%A9%D9%87%D9%86)) جوشان می‌رود، سخن به شمس باز می‌گردد. حکایت عشق سلطان محمود (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85% D9%88%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D9%86%D9%88%DB%8C) و ایاز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%84%DA%A9_%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%B2) و حکایت عشق پادشاه و کنیز (اولین حکایت دفتر اول) از این جمله‌اند.
بشنوید ای دوستان این داستان
خود حقیقت نقد حال ماست آن
مثنوی و حسام الدین حسن چلبی
مصاحبت مولانا و حسام الدین حسن چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C% D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%DB%8C) مدت ۱۰ سال به طول کشید و با وفات مولوی در سال ۶۷۲ پایان یافت. این سالها سالهای تالیف مثنوی معنوی است و مثنوی در حقیقت به خواست و اصرار حسام الدین از همان سال اول آشنایی سروده شد.
مطلع تاریخ این سودا و سود
بعد هجرت ششصد و شصت و دو بود
مثنوی هفتاد من
مثنوی در میان قالب‌های شعر فارسی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8 C_%D8%B4%D8%B9%D8%B1_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8 C)، جزء قالب‌های سهل و آسان شعری شمرده می‌شود. به همین لحاظ نیز شعرایی چون نورالدین عبدالرحمن جامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_% D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9 %86_%D8%AC%D8%A7%D9%85%DB%8C)، عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7% D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C)، و ده‌ها شاعر دیگر، طبع خود را درقالب مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) آزموده‌اند و غالبا در انشاء شعر موفق بوده‌اند. لذا، حجم بالای مثنوی معنوی ظاهرا نباید موجب تعجب و تحت تاثیر قراردادن خواننده باشد. لیکن آنچه مثنوی معنوی را از سایر مثنوی‌ها جدا می‌کند روانی آن در عین خلاقیت و نوآوری ادبی و معنی دقیق الفاظ و تعبیرات جدید آن است. انتقال معنی از مطلبی به مطلبی و از حکایتی به مضمونی دیگر و در عین حال پیوستگی و ناگسسته بودن مطالب در آن از بدیعیات است.
گر شود بیشه قلم دریا مدید
مثنوی را نیست پایانی پدید
ملیت مثنوی
مولوی خود زادهٔ بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) بود (افغانستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) امروز) و در زمان تصنیف مثنوی در قونیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) روم (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D9%85) ( ترکیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) فعلی) می‌زیست. مثنوی را به گلی تشبیه کرده‌اند که گرچه در یک آب و خاک پرورش یافته، بوی عطرش مشام جهانیان را آگنده‌است. با آنکه مثنوی به عموم جهانیان تعلق دارد، ولی بهره ایرانیان و پارسی زبانان از وی بیشتر است. چرا که، اولا، مثنوی شریف به زبان پارسی سروده شده، و ثانیا، از محیط فرهنگی ایران بیشترین تاثیر را پذیرفته‌است. داستانهای مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D B%8C_%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) عموما با فرهنگ ایران آن روزگار منطبق بوده‌است. داستان کبودی زدن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%B2%D8%AF%D9%86) قزوینی نمونه‌ای بارز از اینگونه تاثیر فرهنگی ایران بر مثنوی است.
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است
با این وجود نباید ناگفته گذاشت که مثنوی معنوی تأثیر زیادی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته‌است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقه صوفی مربوط به او از ناحیه قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در قونیه‌است.
ای بسا هندو و ترک همزبان
ای بسا دو ترک چون بیگانگان
برخی مولوی شناسان (ازجمله عبدالحسین زرین‌کوب (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D 9%86_%D8%B2%D8%B1%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D9%88 %D8%A8)) برآنند که در شهر قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) در زمان مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)، زبان مردم کوچه و بازار، زبان فارسی بوده است.
دیوان شمس
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Shams_ud-Din_Tabriz_1502-1504_BNF_Paris.jpg)
دیوان شمس یا دیوان کبیر، دیوان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7_%D8%AC%D9%84% D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 _%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%84%D8%AE%DB%8C ) شامل غزل‌ها (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%BA%D8%B2%D9%84)، رباعی‌ها (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B9%DB%8C) و ترجیع‌‌های (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%AC%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A8%D9%8 6%D8%AF) اوست. دیوان شمس در عُرف خاندان مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7) و سلسلهٔ مولویه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%87) در روزگاران پس از مولانا با عنوان دیوان کبیر شناخته میشده است. گویا آنچه در تداول مولویان جریان داشته است همان دیوان یا غزلیات بوده است و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند. همچنین عنوان دیوان شمس یا کلیات شمس نیز از عنوان‌هایی است که در دوره‌های بعد بدان داده شده است، به اعتبار این که بخش اعظم این غزل‌ها را مولانا خطاب به شمس‌الدین تبریزی سروده است.
نسخه‌های مختصر و کامل این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و اصحاب خانقاه رواج داشته است، و پس از رواج چاپ هم با عنوان دیوان شمس یا کلیات شمس بارها و بارها در ایران و هند به چاپ رسیده است. آخرین و جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن همان است که به دست بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) در فاصلهٔ سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۵ توسط انتشارات دانشگاه منتشر شده است. دیوان شمس در چاپ تصحیح‌شدهٔ فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%B1) شامل ۳۶۳۶۰ بیت، و دارای ۳۲۲۹ غزل و ۱۹۸۳ رباعی و ۴۴ ترجیع است.
در دیوان کبیر بعضی غزل‌ها فاقد تخلص است و بعضی خمُش، خامُش و خاموش و خمش‌کن در پایان غزل دارد که تخلص مولوی است. در حدود صد غزل یا کمتر با تخلص به نام حسام‌الدین چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A 8%DB%8C) و نیز صلاح‌الدین زرکوب (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B2%D8%B1%DA%A9%D 9%88%D8%A8&action=edit&redlink=1) دارد، و بقیهٔ غزل‌ها به نام شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3) و شمس تبریز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2) و شمس‌الحق تبریز است.
نمونه‌ای از غزلیات شمس
غزل شماره ۲۰۳۹، این غزل را مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7) در بستر بیماری خطاب به فرزند خویش سروده‌است:
رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن
ترک من خراب شبگرد مبتلا کن
ماییم و موج سودا، شب تا به روز تنها
خواهی بیا ببخشا، خواهی برو جفا کن
از من گریز تا تو، هم در بلا نیفتی
بگزین ره سلامت، ترک ره بلا کن
ماییم و آب دیده، در کنج غم خزیده
بر آب دیدهٔ ما، صد سنگ آسیا کن
خیره کشی است ما را، دارد دلی چو خارا
بکشد، کسش نگوید: تدبیر خون‌بها کن
بر شاه خوب رویان واجب وفا نباشد
ای زرد روی عاشق، تو صبر کن وفا کن
دردی است غیر مردن، آن را دوا نباشد
پس من چگونه گویم کاین درد را دوا کن
در خواب دوش پیری، در کوی عشق دیدم
با دست اشارتم کرد، که عزم سوی ما کن
گر اژدهاست بر ره، عشق است چون زمرد
از برق آن زمرد، هین دفع اژدها کن
بس کن که بی‌خودم من، ور تو هنر فزایی
تاریخ بوعلی گو، تنبیه بوالعلا کن
شعرهای ترکی و یونانی در دیوان کبیر
به نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B6%D8%A7_%D8%B4% D9%81%DB%8C%D8%B9%DB%8C_%DA%A9%D8%AF%DA%A9%D9%86%D B%8C): «در دیوان کبیر مقداری غزل به زبان ترکی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C) و چند غزل نیز به زبان یونانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C) دیده می‌شود. برای تحقیق در انتساب این شعرها به مولانا باید تکلیف مسائل نسخه‌شناسی دیوان شمس روشن شود تا دانسته آید که پس از یک تصحیح انتقادی دیوان بر اساس قدیم‌ترین نسخه‌ها چه مقدار ازین گونه شعرها در دیوان کبیر باقی می‌ماند. اگر چیزی باقی ماند آنگاه فرصت آن خواهد بود که در بارهٔ آنها بحث و تحقیق شود.»
فیه مافیه
فیهِ مافیهِ (که مقالات مولانا نیز نامیده شده) کتابی است به نثر فارسی اثر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) (۶۰۴ - ۶۷۲ ق.) و موضوع آن نقد و تفسیر عرفانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C) است، و شامل یادداشت‌هایی است که در طول سی سال از سخنان مولانا در مجالس فراهم آمده‌است. این سخنان توسط مریدان مولانا نوشته میشده است. نثر این کتاب ساده و روان است و درون‌مایه‌ای ازمطالب عرفانی دینی واخلاقی دارد.
سه اثر منثور مولوی فیه مافیه، مکتوبات (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D9%85 %D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)) (مکاتیب نیز گفته میشده) و مجالس سبعه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%A7%D9%84%D8%B3_%D8%B3%D8%A8%D8%B9% D9%87) هستند. اما از میان این سه اثر منثور، مکتوبات (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D9%85 %D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)) تنها اثری است که به قلم خود مولوی است. فیه مافیه و مجالس، گفته‌ها و آموزه‌هایی است که مولانا بیان می‌کرده و پیروان آن را می‌نوشتند.
فیه مافیه، کتابی است که تدوین آن بعد از وفات مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) (۶۷۲ ق.) انجام گرفته و طبعا ً نامی هم که بر آن نهاده شده است از مولوی نیست. از همین رو در نسخ قدیم گاه آن را الاسرار الجلالیه و گاه فیه مافیه خوانده‌اند. در ظهریه برخی از نسخه‌های خطی ابیاتی نوشته‌اند که در آنها فیه مافیه به کار رفته است. به گمان بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) نام این کتاب را از قطعهٔ زیر که در فتوحات مکیه محیی‌الدین بن عربی آمده است، گرفته‌اند:
کتاب فیه ما فیه بدیع فی معانیه
اذا عایفت ما فیه رایت الدرّیحویه
کتاب فیه مافیه اولین بار با تصحیح انتقادی بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) در سال ۱۳۳۵ شمسی در تهران منتشر شد. در زبان انگلیسی چند بار ترجمهٔ آن منتشر شده و آرتور آربری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D8%A2%D8%B1%D8%A8% D8%B1%DB%8C) آن را با عنوان Discourses of Rumi ترجمه کرده است. تاکستون نیز آن را به نام Sign of The Unseen به انگلیسی برگردانده است. بهتر آن بود که در ترجمهٔ تاکستون نام کتاب به انگلیسی‌زبانان توضیح داده می‌شد. حتی برای فارسی‌زبانان هم معنای فیه مافیه روشن نیست. ترجمهٔ تحت‌اللفظی آن باید «در آن است آنچه در آن است»، یا با تصرف در مصراعی از شعر هاتف اصفهانی «در او هست آنچه هست در او» باشد. شاید مناسب‌تر باشد که به پیروی از آربری فیه مافیه را سخنرانی‌های مولوی بنامیم. ترجمهٔ فیه مافیه به آلمانی توسط آنه‌ماری شیمل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8 C_%D8%B4%DB%8C%D9%85%D9%84) در سال ۱۹۸۸ میلادی به چاپ رسید.
مجالس سبعه
مجالس سبعه (به معنی «هفت خطابه»)، یکی از آثار منثور مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C)، و مجموعهٔ مواعظ و مجالس مولانا یعنی سخنانی است که به وجه اندرز و به‌طریق تذکیر بر سر منبر بیان کرده است. مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) در مجالس سبعه به شیوه خطیبان عمل کرده، در آغاز کلام، آیه‌ای از قرآن را آورده و سپس ضمن شرح و تفسیر آن آیه، حدیثی از رسول اکرم(ص) را بیان کرده و آن را با شعر و قصه پرورانده است. شباهت چشمگیری که بین اسلوب مثنوی با شیوه بیان مجالس سبعه هست، نشانهٔ بارزی از وجود عناصر بلاغت منبری در مثنوی مولاناست.
وعظ در خانوادهٔ مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) و نزدیکان او شایع بوده؛ از خاندان و اطرافیان او از پدرش بهاء ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1_%D9%88%D9%84%D8%AF)، معارف، از شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2% DB%8C)، مقالات، از سید برهان‌الدین محقق ترمذی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86%E2% 80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D 9%82%D9%82_%D8%AA%D8%B1%D9%85%D8%B0%DB%8C&action=edit&redlink=1)، معارف، از خود او، مجالس سبعه و فیه مافیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%A7%D9%81%DB%8C%D9%87) ، و از پسرش سلطان ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) ، معارف، از یادگارهای این میراث خاندانی است. کلام مولانا، در مجالس، ساده و دور از هرگونه آرایش و پیرایش است ولی در عین سادگی چنان به مهارت سخن پرداخته که بی‌تردید باید او را در ردیف اول فصحای زبان‌آور فارسی قرار داد. از مجالس سبعه مولانا در فهم مثنوی بهره بسیار می‌توان برد.
مجالس سبعه با وجود اشتمال بر نکات اخلاقی و عرفانی و به‌رغم لحن صوفیانهٔ معتدلی که در آن هست، شور و هیجان مثنوی و غزلیات مولانا را ندارد. مجالس سبعه، به احتمال قوی، پیش از دیدار مولانا با شمس‌الدین تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8 C%D9%86_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) به‌صورت موعظه و خطابه فراهم شده است. می‌دانیم که مولانا، به نوشته فریدون سپهسالار (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9% 86_%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B 1&action=edit&redlink=1)، پس از دیدار با شمس دست از درس و وعظ شست. پس از این دیدار، اگر گاهی به درخواست بزرگان و صلاح‌الدین (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%D B%8C&action=edit&redlink=1) به منبر می‌رفت، نادر بود.
نسخهٔ خطی مجالس سبعه در کتابخانهٔ سلیم آغا در استانبول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%84) محفوظ است. اولین بار فریدون نافذ اوزلوق (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9% 86_%D9%86%D8%A7%D9%81%D8%B0_%D8%A7%D9%88%D8%B2%D9% 84%D9%88%D9%82&action=edit&redlink=1) در سال ۱۳۱۵ شمسی اقدام به چاپ آن کرده است. مجالس سبعه را بار دیگر توفیق سبحانی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C%D9%82_%D8 %B3%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1) تصحیح کرده و در تهران به چاپ رسانده است
مکتوبات (مولوی)
مکتوبات (یا مکاتیب)، نام مجموعهٔ نامه‌های صد و پنجاه‌گانه‌ای است که از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) (مولوی) به یادگار مانده است. از سه اثر منثور مولوی، مکتوبات را نباید چون دیگر آثار او تلقی کرد، هر چند در آن کتاب هم گهگاه مولانا در حال و هوای دیوان کبیر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%A8%DB%8C% D8%B1) و مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) پرواز کرده است، از جمله در نامهٔ صد و سی‌ام که به حسام‌الدین چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%DB%8C) نوشته است، اما محتوای بسیاری از نامه‌ها دنیوی است و توصیه‌هایی به این امیر و آن وزیر که کار این و آن را روبه‌راه کنند و در رفع دشواری و اصلاح امور مردم غفلت نکنند. این نامه‌ها در زمان‌های مختلف و با نیات مختلف تقریر شده است.
شمار نامه‌های مولوی اگر هم بیش از اینها باشد تاکنون به دست نیامده است. اما همین‌ها هم بس است تا ما را با شیوهٔ نثر او آشنا سازد. از این نامه‌ها جز سه تا که از طرف او نوشته شده و یکی دو تا که املاء وی است، بقیه به خط خود اوست و وقتی که آنها را می‌خوانیم می‌توانیم یقین بدانیم که قلم ادیبانهٔ خود مولانا آنها را نگاشته و دخل و تصرفی در آن نشده است. نامه‌های مولانا، گرچه از آیات قران و حدیث و شعر و برخی نکته‌های عارفانه خالی نیست، بیشتر حال و احوال یاران و بستگان و درویشان او را نمایش می‌دهد و از نظر تحقیق در تاریخ سلجوقیان و شناخت روحیات مولانا از جهت مناسبات او با مردمی که در ایجاد فضای زندگی او نقش داشتند – از حکومتیان و غیر آنان – ارزشمند است.
مولوی و عارفان پیشین
بجز پدر مولانا و شمس تبریزی، مولانا به عارفان پیشین نیز اشاره می‌کند:
هفت شهر عشق را عطار گشت
ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
یا:
عطار روح بود و سنائی دو چشم
ما هم از پی سنائی و عطار آمدیم
سال جهانی مولانا
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Molavi_SAC.jp g)
مولانا در ایالات متحده آمریکا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA% D8%AD%D8%AF%D9%87_%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D 8%A7) و دیگر کشورهای غربی بسیار پرطرفدار است. یادبودی به مناسبت درگذشت یکی از اساتید و هیئت علمی کالج سن آنتونیو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%AC_%D8%B3%D9%86_%D8%A2%D9%86 %D8%AA%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%88) مزین به اشعار مولانا شده‌است.
یونسکو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3%DA%A9%D9%88) با پیشنهاد ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)، سال ۲۰۰۷ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B0%DB%B0%DB%B7_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7 %D8%AF%DB%8C)) را سال جهانی مولانا نامیده‌است
روی‌دادهای سال مولانا
در این سال تمبر مولانا با نمایی از استاد بهزاد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF) در آمریکا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7) منتشر شد.
در روزهای ۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) تا ۱۰ آبان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B0_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) ۱۳۸۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B3%DB%B8%DB%B6)، کنگره بزرگداشت هشتصدمین سال تولد مولانا (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DA%A9%D9%86%DA%AF%D8%B1%D9%87_%D8 %A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA_%D9% 87%D8%B4%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%B 3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF_%D9%85%D9%8 8%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7&action=edit&redlink=1) با شرکت اندیشمندانی از ۳۰ کشور جهان در سه شهر تهران (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86)، تبریز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2) و خوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D9%88%DB%8C) برگزار شد. ریاست آن را غلامعلی حداد عادل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%AD% D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84) بر عهده داشت. حدود ۴۵۰ مقاله به این کنگره ارسال شده بود و ۲۸۰ استاد و پژوهشگر در آن به ارائهٔ مقاله پرداختند. در حاشیهٔ این کنگره محمود فرشچیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF_%D9%81%D8%B1%D8%B4% DA%86%DB%8C%D8%A7%D9%86) از تابلوی مینیاتور شمس و مولوی پرده‌برداری کرد.
برگزاری همایش بین‌المللی داستان‌پردازی مولوی در روزهای ۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) و ۷ آبان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B7_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) ۱۳۸۶، در مرکز همایش‌های بین‌المللی صداوسیما.
برگزاری مراسم هشتصدمین سالروز تولد مولانا در سازمان ملل.
ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) در برنامه‌هایی که به مناسبت سال جهانی مولانا برگزار کرده‌است، تلاش کرده‌است که مولانا را به عنوان یک چهره فرهنگی کشور خود به دنیا معرفی کند. در این میان کم‌توجهی مقامات ایران در کنار تشدید انزوای ایران در سالهای اخیر، در موفقیت دولت ترکیه نقش فراوانی داشته‌است و این در صورتی است که به قول دکتر میرجلال‌الدین کزازی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8 C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%A9%D8%B2%D8%A7 %D8%B2%DB%8C): بزرگداشت مولانا را توسط دوستانمان در ترکیه به فال نیک می‌گیریم، اما نباید فراموش کنیم که این بزرگ مرد ادبیات جهان، نخست به ما (ایرانیان) تعلق دارد و سپس به دیگران. نباید کوتاهی کنیم.
همچنین مولانا در مثنوی معنوی پیرامون سخن گفتن به پارسی گفته:
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است
جلال‌الدین محمد بلخی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana2.JPG)
تصویری پندارین از مولانا
زادروز
۶ ربیع‌الاول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9% 84%D8%A7%D9%88%D9%84) ۶۰۴ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B0%DB%B4_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) قمری
بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) یا وخش (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AE%D8%B4)
درگذشت
۵ جمادی‌الثانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B5_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%E2%80%8C%D8% A7%D9%84%D8%AB%D8%A7%D9%86%DB%8C) ۶۷۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B7%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) قمری
قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)
آرامگاه
قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)
لقب
مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7)
مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)
خَمُش
دوره
خوارزمشاهیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%D8%B4%D8%A7%D 9%87%DB%8C%D8%A7%D9%86)
مذهب
مسلمان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B3%D9%84%D9%85%D8%A7%D9%86) سنی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%DB%8C)
آثار
مثنوی معنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D9%86% D9%88%DB%8C)
دیوان شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%D8%B4%D9%85%D8%B3)
فیه ما فیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%A7_%D9%81%DB%8C%D9%87 )
مولوی، پیونددهندهٔ ملت‌ها
مولوی خود زادهٔ بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) یا وخش (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AE%D8%B4) بود در خراسان بزرگ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D8%B3%D8%A7%D9%86_%D8%A8%D8%B2% D8%B1%DA%AF) (که اکنون بخش‌هایی از آن واقع در افغانستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) و تاجیکستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A7%D8%AC%DB%8C%DA%A9%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) است)، و در زمان تصنیف آثارش (همچون مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C)) در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) در دیار روم (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D9%85) (واقع در ترکیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) امروزی) می‌زیست. مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) را به گلی تشبیه کرده‌اند که گرچه در یک آب و خاک پرورش یافته، بوی عطرش مشام جهانیان را آگنده‌است. با آنکه آثار مولوی به عموم جهانیان تعلق دارد، ولی ایرانیان و پارسی زبانان بهرهٔ خود را از او بیشتر می‌دانند، چرا که آثار او به زبان پارسی سروده شده، و از محیط فرهنگ ایرانی بیشترین تاثیر را پذیرفته‌است. داستانهای مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D B%8C_%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) عموما با فرهنگ ایران آن روزگار منطبق بوده‌است. داستان کبودی زدن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%B2%D8%AF%D9%86) قزوینی نمونه‌ای بارز از اینگونه تاثیر فرهنگی ایران بر مثنوی و مولوی است.[۵] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-Tafsir-4)
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است
آثار مولانا تأثیر زیادی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته‌است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقه صوفی‌گری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C%E2%80%8C%DA%AF%D8%B1%DB%8 C) مربوط به او از ناحیه قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) است.[۶] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-Norman-5)
ای بسا هندو و ترک همزبان
ای بسا دو ترک چون بیگانگان
برخی مولوی‌شناسان (ازجمله عبدالحسین زرین‌کوب (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D 9%86_%D8%B2%D8%B1%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D9%88 %D8%A8)) برآنند که در دوران مولوی، زبان مردم کوچه و بازار قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)، زبان فارسی بوده‌است.[۷] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-6)
زندگی‌نامه
آغاز زندگی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana_tomb_ gul_bahcesi.JPG)
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Mevlana_tomb_ gul_bahcesi.JPG)
مقبرهٔ مولانا
جلال‌الدین محمد بلخی در ۶ ربیع‌الاول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%B1%D8%A8%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9% 84%D8%A7%D9%88%D9%84) سال ۶۰۴ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B0%DB%B4_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری در بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) زاده شد.[۱] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-ba-0) پدر او مولانا محمد بن حسین خطیبی معروف به بهاءالدین ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D 9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) و سلطان‌العلما، از بزرگان صوفیه و مردی عارف بود و نسبت خرقهٔ او به احمد غزالی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84% DB%8C) می‌پیوست. وی در عرفان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86) و سلوک (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9) سابقه‌ای دیرین داشت و چون اهل بحث و جدال نبود و دانش و معرفت حقیقی را در سلوک باطنی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B3%D9%84%D9%88%DA%A9_%D8%A8%D8 %A7%D8%B7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1) می‌دانست نه در مباحثات و مناقشات کلامی و لفظی، پرچم‌داران کلام و جدال با او مخالفت کردند. از جمله فخرالدین رازی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%AE%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_% D8%B1%D8%A7%D8%B2%DB%8C) که استاد سلطان محمد خوارزمشاه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85% D8%AF_%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1%D8%B2%D9%85%D8%B4%D 8%A7%D9%87) بود و بیش از دیگران شاه را بر ضد او برانگیخت. سلطان‌العلما احتمالاً در سال ۶۱۰ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B1%DB%B0_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری، هم‌زمان با هجوم چنگیزخان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%86%D9%86%DA%AF%DB%8C%D8%B2%D8%AE%D8%A7%D9%86) از بلخ کوچید و سوگند یاد کرد که تا محمد خوارزمشاه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D9%88%D8%A7%D8%B1% D8%B2%D9%85%D8%B4%D8%A7%D9%87) بر تخت نشسته، به شهر خویش بازنگردد. روایت شده‌است که در مسیر سفر با فریدالدین عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D 9%86_%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D 8%A7%D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C) نیز ملاقات داشت و عطار، مولانا را ستود و کتاب اسرارنامه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%B1%D8%A7%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D 9%87) را به او هدیه داد. وی به قصد حج (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%AC)، به بغداد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%BA%D8%AF%D8%A7%D8%AF) و سپس مکه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D9%87) و پس از انجام مناسک حج به شام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D9%85) رفت و تا اواخر عمر آن‌جا بود و علاءالدین کیقباد (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B9%D9%84%D8%A7%D8%A1%D8%A7%D9% 84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%A9%DB%8C%D9%82%D8%A8%D8%A 7%D8%AF&action=edit&redlink=1) پیکی فرستاد و او را به قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) دعوت کرد. مولانا در نوزده سالگی با گوهر خاتون ازدواج کرد. سلطان‌العلما در حدود سال ۶۲۸ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B2%DB%B8_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری جان سپرد و در همان قونیه به خاک سپرده شد. در آن هنگام مولانا جلال‌الدین ۲۴ سال داشت که مریدان از او خواستند که جای پدرش را پر کند.[۸] (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C#cite_note-7)
همه کردند رو به فرزندش
که تویی در جمال مانندش
شاه ما زین سپس تو خواهی بود
از تو خواهیم جمله مایه و سود
سید برهان‌الدین محقق ترمذی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86%E2% 80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D 9%82%D9%82_%D8%AA%D8%B1%D9%85%D8%B0%DB%8C&action=edit&redlink=1)، مرید پاکدل پدر مولانا بود و نخستین کسی بود که مولانا را به وادی طریقت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B7%D8%B1%DB%8C%D9%82%D8%AA) راهنمایی کرد. وی سفر کرد تا با مرشد خود، سلطان‌العلما (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%E2%80%8C%D8%A7%D9%8 4%D8%B9%D9%84%D9%85%D8%A7) در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) دیدار کند؛ اما وقتی که به قونیه رسید، متوجه شد که او جان باخته‌است. پس نزد مولانا رفت و بدو گفت: در باطن من علومی است که از پدرت به من رسیده. این معانی را از من بیاموز تا خلف صدق پدر شوی. مولانا نیز به دستور او به ریاضت (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B1%DB%8C%D8%A7%D8%B6%D8%AA&action=edit&redlink=1) پرداخت و نه سال با او همنشین بود تا اینکه برهان‌الدین جان باخت.
بود در خدمتش به هم نه سال
تا که شد مثل او به قال و به حال
طلوع شمس
مولانا در ۳۷ سالگی عارف و دانشمند دوران خود بود و مریدان و مردم از وجودش بهره‌مند بودند تا اینکه شمس‌الدین محمد بن ملک داد تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8 C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%86_%D9% 85%D9%84%DA%A9_%D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%AA%D8%A8%D8% B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) روز شنبه ۲۶ جمادی‌الاخر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B6_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB%8C%E2%80% 8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AE%D8%B1) ۶۴۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) نزد مولانا رفت و مولانا شیفته او شد. در این ملاقات کوتاه وی دوره پرشوری را آغاز کرد. در این ۳۰ سال مولانا آثاری برجای گذاشت که از عالی‌ترین نتایج اندیشه بشری است. و مولانا حال خود را چنین وصف می‌کند:
زاهد بودم ترانه گویم کردی
سر حلقهٔ بزم و باده جویم کردی
سجاده نشین با وقاری بودم
بازیچهٔ کودکان کویم کردی
پیوستن شمس به مولانا
روزی مولوی از راه بازار به خانه بازمی‌گشت که عابری ناشناس گستاخانه از او پرسید: «صراف عالم معنی، محمد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF) برتر بود یا بایزید بسطامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%A7%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D8%AF_%D8%A8%D8%B3% D8%B7%D8%A7%D9%85%DB%8C)؟» مولانا با لحنی آکنده از خشم جواب داد: «محمد(ص) سر حلقه انبیاست، بایزید بسطام را با او چه نسبت؟» درویش تاجرنما بانگ برداشت: «پس چرا آن یک سبحانک ما عرفناک گفت و این یک سبحانی ما اعظم شأنی به زبان راند؟» مولانا اندیشید و گفت: «بایزید تنگ حوصله بود به یک جرعه عربده کرد. محمد دریانوش بود به یک جام عقل و سکون خود را از دست نداد.»پس از این گفتار، بیگانگی آنان به آشنایی تبدیل شد. نگاه شمس به مولانا گفته بود از راه دور به جستجویت آمده‌ام اما با این بار گران علم و پندارت چگونه به ملاقات الله می‌توانی رسید؟
و نگاه مولانا به او پاسخ داده بود: «مرا ترک مکن درویش و این‌بار مزاحم را از شانه‌هایم بردار.»
شمس در حدود سال ۶۴۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری به مولانا پیوست و چنان او را شیفته کرد، که درس و وعظ را کنار گذاشت و به شعر و ترانه و دف و سماع پرداخت و از آن زمان طبعش در شعر و شاعری شکوفا شد و به سرودن اشعار پر شور عرفانی پرداخت. کسی نمی‌داند شمس به مولانا چه گفت و آموخت که دگرگونش کرد؛ اما واضح است که شمس عالم و جهاندیده بود و برخی به خطا گمان کرده‌اند که او از حیث دانش و فن بی‌بهره بوده‌است که نوشته‌هایش او بهترین گواه بر دانش گسترده‌اش در ادبیات، لغت، تفسیر قرآن و عرفان است.
غروب موقت شمس
مریدان که می‌دیدند که مولانا مرید ژنده‌پوشی گمنام شده و توجهی به آنان نمی‌کند، به فتنه‌جویی روی آوردند و به شمس ناسزا می‌گفتند و تحقیرش می‌کردند. شمس از گفتار و رفتار مریدان رنجید و در روز پنجشنبه ۲۱ شوال (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B1_%D8%B4%D9%88%D8%A7%D9%84) ۶۴۳ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B4%DB%B3_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1)، هنگامی‌که مولانا ۳۹ سال داشت، از قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) به دمشق (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D9%85%D8%B4%D9%82) کوچید. مولانا از غایب بودن شمس ناآرام شد. مریدان که دیدند رفتن شمس نیز مولانا را متوجه آنان نساخت با پشیمانی از مولانا پوزش‌ها خواستند.
پیش شیخ آمدند لابه‌کنان
که ببخشا مکن دگر هجران
توبهٔ ما بکن ز لطف قبول
گرچه کردیم جرم‌ها ز فضول
مولانا فرزند خود سلطان ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) را همراه جمعی به دمشق فرستاد تا شمس را به قونیه باز گردانند. شمس بازگشت و سلطان ولد به شکرانهٔ این موهبت یک ماه پیاده در رکاب شمس راه پیمود تا آنکه به قونیه رسیدند و مولانا از گرداب غم و اندوه رها شد.
غروب دائم شمس
پس از مدتی دوباره حسادت مریدان برانگیخته شد و آزار شمس را از سر گرفتند. شمس از کردارهایشان رنجید تاجایی‌که که به سلطان ولد شکایت کرد:
خواهم این بار آنچنان رفتن
که نداند کسی کجایم من
همه گردند در طلب عاجز
ندهد کس نشان ز من هرگز
چون بمانم دراز، گویند این
که ورا دشمنی بکشت یقین
شمس سرانجام بی‌خبر از قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) رفت و ناپدید شد. تاریخ سفر او و چگونگی آن به درستی دانسته نیست.
شیدایی مولانا
مولانا در دوری شمس ناآرام شد و روز و شب به سماع (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%85%D8%A7%D8%B9) پرداخت و حال آشفته‌اش در شهر بر سر زبان‌ها افتاد.
روز و شب در سماع رقصان شد
بر زمین همچو چرخ گردان شد
مولانا به شام و دمشق رفت اما شمس را نیافت و به قونیه بازگشت. او هر چند شمس را نیافت؛ ولی حقیقت شمس را در خود یافت و دریافت که آنچه به دنبالش است در خودش حاضر و متحقق است. مولانا به قونیه بازگشت و رقص و سماع را از سر گرفت و جوان و خاص و عام مانند ذره‌ای در آفتاب پر انوار او می‌گشتند و چرخ می‌زدند. مولانا سماع را وسیله‌ای برای تمرین رهایی و گریز می‌دید. چیزی که به روح کمک می‌کرد تا دررهایی از آنچه او را مقید در عالم حس و ماده می‌دارد پله پله تا بام عالم قدس عروج نماید. چندین سال گذشت و باز حال و هوای شمس در سرش افتاد و به دمشق رفت؛ اما باز هم شمس را نیافت و به قونیه بازگشت.
مولانا و صلاح‌الدین زرکوب
مولانا همچون عارفان و صوفیان بر این باور بود که جهان هرگز از مظهر حق خالی نمی‌گردد و حق در همهٔ مظاهر پیدا و ظاهر است و اینک باید دید که آن آفتاب جهان‌تاب از کدامین کرانه سر برون می‌آورد و از وجود چه کسی نمایان می‌شود.
روزی مولانا از کنار زرکوبان می‌گذشت. از آواز ضرب او به چرخ در آمد و شیخ صلاح‌الدین زرکوب (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B2%D8%B1%DA%A9%D 9%88%D8%A8&action=edit&redlink=1) به الهام از دکان بیرون آمد و سر در قدم مولانا نهاد و از وقت نماز پیشین تا نماز دیگر با مولانا در سماع بود. بدین ترتیب مولانا شیفته صلاح‌الدین شد و شیخ صلاح‌الدین زرکوب جای خالی شمس را تا حدودی پر کرد. صلاح‌الدین مردی عامی و درس‌نخوانده از مردم قونیه بود و پیشهٔ زرکوبی داشت. مولانا زرکوب را جانشین خود کرد و حتی سلطان ولد با همه دانشش از او اطاعت می‌کرد. هر چند سلطان ولد تسلیم سفارش پدرش بود ولی مقام خود را به ویژه در علوم و معارف برتر از زرکوب می‌دانست؛ اما سرانجام دریافت که دانش و معارف ظاهری چاره‌ساز مشکلات روحی و معنوی نیست. او با این باور مرید زرکوب شد. صلاح‌الدین زرکوب نیز همانند شمس مورد حسادت مریدان بود اما به هر حال مولانا تا ۱۰ سال با او انس داشت تا اینکه زرکوب بیمار شد و جان باخت و در قونیه دفن شد.
حسام‌الدین حسن چلبی
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Chalapy_oghly .JPG)
آرامگاه چلبی اوغلی در شهرستان سلطانیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86%DB%8C%D9%87) در استان زنجان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86%D8%AC% D8%A7%D9%86)
حسام الدین حسن چلبی اورموی (چلبی اوغلو) از عارفان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A7%D8%B1%D9%81) و ارباب طریقت و از جمله اخی‌ها (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A7%D8%AE%DB%8C&action=edit&redlink=1) و فتیان (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%AA%DB%8C&action=edit&redlink=1) که از سال ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری قمری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D8%AC%D8%B1%DB%8C_%D9%82%D9%85%D8%B1%DB%8C) مصاحب و همنشین مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) بود و بوجود آمدن مثنوی معنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C_%D9%85%D8%B9%D9%86% D9%88%DB%8C) یادگار این دوره‌است و حتی نظم کتاب شریف مثنوی به درخواست او صورت گرفت اما قبل از آغاز نظم دفتر دوم زوجهٔ حسام الدین وفات یافت و مولانا هم پسر جوانش علاءالدین محمد را که سی و شش سال داشت از دست داد و از شدت تأثر به جنازهٔ او حاضر نشد. درست است که بین علاءالدین با پدر دراین ایّام اختلافاتی وجود داشت اما بدون شک این اختلافات مانع از تأثر شدید پدر در مرگ فرزند نشد. به این ترتیب مدت دو سال نظم مثنوی متوقف شد و در سال ۶۶۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B6%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری مجدداً آغاز شد.
ذکر چلبی در مثنوی معنوی بارها آمده‌است چنانکه مثنوی را به تعبیر شاعرانه حسامی نامه نیز خوانده‌است. حسام الدین نزد مولانا مقامی والا و عزیز داشت تا بدانجا که آورده‌اند: «روزی مولانا با جمع اصحاب به عیادت چلبی می‌رفت در میان محله سگی برابر آمد، کسی خواست او را برنجاند فرمود که سگ کوی چلبی را نشاید زدن.»
آن سگی را که بود در کوی او
من به شیران کی دهم یک موی او
همچنین آورده‌اند که از حضرت خداوندگار (مولانا) سؤال کردند که از این سه خلیفه و نایب کدامین اختیار است؟ فرمود: مولانا شمس الدین به مثابت آفتاب است و شیخ صلاح الدین درمرتبهٔ ماه است و حسام الدین چلبی میانشان ستاره ایست روشن و رهنما.
وی در سال ۶۸۳ درگذشت. آرامگاه او در نزدیکی گنبد سلطانیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF_%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7% D9%86%DB%8C%D9%87) استان زنجان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%D8%B2%D9%86%D8%AC% D8%A7%D9%86) قرار دارد.
درگذشت مولانا
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Turkey.Konya0 08.jpg)
آرامگاه مولوی در قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87)، ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)
مولانا، پس از مدت‌ها بیماری در پی تبی سوزان در غروب یکشنبه ۵ جمادی الآخر (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B5_%D8%AC%D9%85%D8%A7%D8%AF%DB %8C_%D8%A7%D9%84%D8%A2%D8%AE%D8%B1&action=edit&redlink=1) ۶۷۲ (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DB%B6%DB%B7%DB%B2_(%D9%82%D9%85%D 8%B1%DB%8C)&action=edit&redlink=1) هجری قمری درگذشت.
در آن روز پرسوز، قونیه در یخ‌بندان بود. سیل پرخروش مردم، پیر و جوان، مسلمان و گبر، مسیحی و یهودی همگی در این ماتم شرکت داشتند. افلاکی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D9%84%D8%A7%DA%A9%DB%8C) می‌گوید: «بسی مستکبران و منکران که آن روز، زنّار بریدند و ایمان آوردند.» و ۴۰ شبانه روز این عزا و سوگ بر پا بود:
بعد چل روز سوی خانه شدند
همه مشغول این فسانه شدند
روز و شب بود گفتشان همه این
که شد آن گنج زیر خاک دفین
مثنوی، مشهور به مثنوی معنوی (یا مثنوی مولوی)، نام کتاب شعری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%B9%D8%B1) از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) شاعر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D8%A7%D8%B9%D8%B1) و صوفی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C) پارسی‌گو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3% DB%8C) است این کتاب از ۲۶٬۰۰۰ بیت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%DB%8C%D8%AA) و ۶ دفتر تشکیل شده و یکی از برترین کتاب‌های ادبیات عرفانی کهن فارسی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C%D8%A7%D8% AA_%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C_%DA%A9%D9% 87%D9%86_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8C&action=edit&redlink=1) و حکمت فارسی پس از اسلام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85) است. این کتاب در قالب شعری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8_%D8%B4%D8%B9%D8%B1) مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) سروده شده‌است؛ که در واقع عنوان کتاب نیز میباشد. اگر چه قبل از مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)، شاعران دیگری مانند سنائی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%86%D8%A7%D8%A6%DB%8C) و عطار (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1) هم از قالب شعری مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) استفاده کرده بودند ولی مثنوی مولوی از سطح ادبی بالاتر برخوردار است[نیازمند منبع (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%DB%8C%DA%A9%DB%8C%E2%80%8C%D9%BE%D8%AF%DB%8 C%D8%A7:%D8%B4%DB%8C%D9%88%D9%87_%D8%A7%D8%B1%D8%A C%D8%A7%D8%B9_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%A 8%D8%B9)]. در این کتاب ۴۲۴ داستان پی‌درپی به شیوهٔ تمثیل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%85%D8%AB%DB%8C%D9%84) داستان سختی‌های انسان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%A7%D9%86) در راه رسیدن به خدا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D8%AF%D8%A7) را بیان می‌کند. بیت نخست دفتر اول مثنوی معنوی به نی‌نامه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%DB%8C%E2%80%8C%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87) شهرت دارد و چکیده‌ای از مفهوم ۶ دفتر است. این کتاب به درخواست شاگرد مولوی، حسام‌الدین حسن چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A 8%DB%8C)، در سالهای ۶۶۲ تا ۶۷۲ هجری/۱۲۶۰ میلادی تالیف شد. عنوان کتاب، مثنوی، در واقع نوعی از ساختار شعری است که در این کتاب استفاده می‌شود.
مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) در این کتاب مجموعه‌ای از اندیشه‌های فرهنگ اسلامی را گرد آورده‌است.
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:JALAL_AL%E2%8 0%93DIN_MUHAMMAD_RUMI_MATHNAVI-I_MA%E2%80%99NAVI1.jpg) (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Turkey.Konya0 49.jpg)
حکایات مثنوی و ساختار ادبی
مثنوی مولوی، همانند بیشتر مثنوی‌های صوفیانه (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%88%D9%81%DB%8C%D8%A7%D9% 86%D9%87&action=edit&redlink=1)، به صورت عمده از «داستان» به عنوان ابزاری برای بیان تعلیمات تصوف استفاده می‌کند. ترتیب قرار گرفتن داستانهای گوناگون در این کتاب ظاهراً نظم مشخصی ندارد. شخصیت‌های اصلی داستان‌ها می‌تواند از پیامبران و پادشاهان تا چوپانان و بردگان باشد. حیوانات نیز نقش پررنگی در این داستان‌ها بازی می‌کنند.
حکایات موجود در مثنوی از منابع مختلف قدیمی‌تر آمده‌اند. برخی عینا در مثنوی‌های عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7% D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C) همچون منطق الطیر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%86%D8%B7%D9%82_%D8%A7%D9%84%D8%B7%DB%8C% D8%B1) موجودند. برخی همچون داستان خلیفه و لیلی، پادشاه و خانه کمپیر، استر و استر، محمود و ایاز، گنج نامه، حلوا ساختن جهود و عیسوی و مسلمان از مقالات شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85% D8%B3) استخراج شده‌اند.
آخرین داستان مثنوی (شاهزادگان و دژ هوش ربا)، با وفات مولوی ناتمام ماند. دفتر ششم مثنوی از همین روی دفتری ناتمام است. فرزند او مثنوی زیبایی دارد که در آن از مرگ پدر و ناتمام ماندن مثنوی گله کرده‌است. اصل داستان را البته جویندگان می‌توانند در مقالات شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85% D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) بیابند و از بخش پایانی قصه مطلع شوند.
مولوی در مثنوی تبحر خود را در استفاده از اتفاقات روزمره برای توضیح دیدگاه‌های عرفانی‌اش نشان می‌دهد. ویژگی تمایزبخش دیگر این کتاب میزان گریزهای مکرر آن از داستان اصلی برای توضیح (گاه مفصل) نکات مختلف جنبی داستان، است. این نکته ممکن است بیانگر این باشد که برای مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) مضمون داستان اهمیت بسیار بیشتری از سبک نگارش داشته‌است.
مثنوی و کتب آسمانی
برخی از ادیبان، مثنوی را تالی کتب آسمانی خوانده‌اند و برخی پا را از این هم فراتر نهاده و بر خلاف نص صریح قرآن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%B1%D8%A2%D9%86)، آنرا مصحف ثانی نام نهاده‌اند.عبدالرحمن جامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D 9%86_%D8%AC%D8%A7%D9%85%DB%8C)، مثنوی معنوی را «قرآن در زبان فارسی» نامیده‌است. بنابر نظر جلال‌الدین همایی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%87%D9%85%D8%A7%DB%8C%DB%8C)، مثنوی اگر از سروده‌های گاتا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D8%A7%D8%AA%D8%A7)، اوستای (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%88%D8%B3%D8%AA%D8%A7) زرتشت (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D8%B1%D8%AA%D8%B4%D8%AA)، وداهای (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%88%D8%AF%D8%A7%D9%87%D8%A7) هندوان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%87%D9%86%D8%AF%D9%88) و عهد جدید (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%AC%D8%AF%DB%8C%D8%AF) مسیحیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%B3%DB%8C%D8%AD%DB%8C) (قرآن و عهد عتیق (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D9%87%D8%AF_%D8%B9%D8%AA%DB%8C%D9%82) مستثنی شده‌اند) که در دسترسند، عمیق تر و پر مایه تر نباشد، قدر مسلم کمتر هم نیست. دلیل این اعتقاد به دو نکته باز می‌گردد. نکته اول آنکه سرچشمه فیض و سرمایه‌ای که سبب تالیف مثنوی گشته همانا وحی الهی است و این در جای جای مثنوی مشهود است. بنابر اعتقاد مسلمانان، وحی به پیامبران مختص نیست و چه بسا به تعبیر قرآن بر زنبور عسل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B2%D9%86%D8%A8%D9%88%D8%B1_%D8%B9%D8%B3%D9%84) نیز نازل گردد. بنابراین اعتقاد است که در مثنوی آمده‌است.
گیرم این وحی نبی گنجور نیست
هم کم از وحی دل زنبور نیست
چونکه اوحی الرب الی النحل آمده است
خانهٔ وحیش پر از حلوا شده است
دلیل دوم آنکه مولانا روحی وحی‌گیر و وحی‌شناس داشته و این روح اثر خود را به شکل چشمگیری در مثنوی به جای گذاشته‌است.
گر نبودی روحهای غیب‌گیر
وحی نآوردی ز گردون یک بشیر
عرفان مثنوی
اگر خواسته شود که در باب تفکرات عرفانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86) مولوی تحقیق شود، شاید بهترین راه تحلیل کلیات شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%84%DB%8C%D8%A7%D8%AA_%D8%B4%D9%85%D8%B3) باشد. ولی اگر هدف شناخت برداشتهای او از زندگی و دین باشد، بررسی غزلهایش نتیجه‌ای در بر نخواهد داشت. به این منظور مثنوی انتخاب بهتری است. مولوی در تدوین این اثر قصد تعلیم و اندرز گویی داشته و راه‌های وصول به خدا و معرفت نفس را می‌آموزد.
مولوی اساسا در قالب‌های صوفی‌گری امام محمد غزالی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_ %D8%BA%D8%B2%D8%A7%D9%84%DB%8C) نمی گنجد. مثنوی او گاهی حتی با اصول صوفی‌گری مانند «نفرت از دنیا و عشق به خدا»، «فنای در خود و بقای در خدا» و تخلص به اخلاق الله» نیز در تعارض است. بر عکس مثنوی بیشتر با مسائلی از قبیل «حیات دینی روح» و «اشتیاق روح به اتحاد با حق» درگیر است.
مثنوی، منتخب بدون نظم و ترتیبی از تمامی اندیشه‌های فلسفی و کلامی جهان اسلامی از آغاز تا قرن هفتم هجری است. مولوی هرچه در هر دستگاه فکری درست یافته است، انتخاب کرده‌است. رشته‌ای که این نکات نامرتبط را به یکدیگر پیوند داده‌است، داستانهای مثنوی است.
طبقه‌بندی سبک گفتار
مطالب مثنوی را از جهت فهم خواننده به سه بخش عام، خاص و اخص تقسیم می‌کنند. بخش عام یا محکمات بخشی از مثنوی است که در آن روی سخن با عامه‌است و هرکس نیز به قدر فهم خود از آن استفاده می‌کند. اکثر حکایات و نصایح و پندهای مثنوی در این بخش قرار دارند.
چونکه بد کردی بترس ایمن نباش
زانکه تخم است و برویاند خداش
بخش دوم مطالب مثنوی بخش خاص یا بخش حدفاصل نامیده می‌شود. مطالب این بخش گویی چنان است که مولوی با یاران دمساز خود در خلوت بیان نموده‌است و خوانندگان از روزنی جسته و گریخته از آن می‌شنوند.
با لب دمساز خود گر جفتمی
همچو نی من گفتنی‌ها گفتمی
بخش سوم از مطالب مثنوی بخش اخص یا متشابهات است که آن دسته از سخنان بسیار مشکل و مبهم مثنوی است که متشابهات قرآنی را به یاد می‌آورد. برخی از سخنان این بخش از مثنوی قابل تاویلند مانند
حیرت اندر حیرت آمد این قصص
بیهشی خاصگان اندر اخص
که اشاره‌است به داستان بیهوش شدن پیامبر اسلام (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85%D8%A8%D8%B1_%D8%A7%D8%B3% D9%84%D8%A7%D9%85) از هیبت دیدن جبرئیل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D8%A8%D8%B1%D8%A6%DB%8C%D9%84). لیکن بخشی از اشعار این بخش یا تاویلات گوناگون دارند و یا تاکنون تفسیر نشده‌اند. چرا که با سکوت مولوی نیمه کاره رها شده‌اند.
گفتگو بسیار شد خامش شدم
مسئله تسلیم کردم تن زدم
مثنوی و شمس تبریزی
مولوی در حدود سن ۴۰ سالگی با شمس‌الدین محمد بن علی بن ملک داد تبریزی معروف به شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2% DB%8C) به مدت چهار سال (با یک دوره فترت) محشور شد و این ملاقات چنان اثری عمیق در وی گذاشت که هرجا در مثنوی کلمات آفتاب، خورشید و یا شمس آمده‌است، روی سخن بلافاصله به شمس تبریزی بازگشته‌است.
واجب آمد چونکه آمد نام او
شرح رمزی کردن از انعام او
این موضوع محدود به این کلمات نیز نمی‌شود. هرجا در مثنوی داستانی از عشقی سوزان یا حکایت از محبتی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D8%A8%D8%AA_(%D8%A7%D8%AF%D8%A8%DB%8C %D8%A7%D8%AA_%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C_ %DA%A9%D9%87%D9%86)) جوشان می‌رود، سخن به شمس باز می‌گردد. حکایت عشق سلطان محمود (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85% D9%88%D8%AF_%D8%BA%D8%B2%D9%86%D9%88%DB%8C) و ایاز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%84%DA%A9_%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%B2) و حکایت عشق پادشاه و کنیز (اولین حکایت دفتر اول) از این جمله‌اند.
بشنوید ای دوستان این داستان
خود حقیقت نقد حال ماست آن
مثنوی و حسام الدین حسن چلبی
مصاحبت مولانا و حسام الدین حسن چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85_%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C% D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%DB%8C) مدت ۱۰ سال به طول کشید و با وفات مولوی در سال ۶۷۲ پایان یافت. این سالها سالهای تالیف مثنوی معنوی است و مثنوی در حقیقت به خواست و اصرار حسام الدین از همان سال اول آشنایی سروده شد.
مطلع تاریخ این سودا و سود
بعد هجرت ششصد و شصت و دو بود
مثنوی هفتاد من
مثنوی در میان قالب‌های شعر فارسی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D8%A7%D9%84%D8%A8%E2%80%8C%D9%87%D8%A7%DB%8 C_%D8%B4%D8%B9%D8%B1_%D9%81%D8%A7%D8%B1%D8%B3%DB%8 C)، جزء قالب‌های سهل و آسان شعری شمرده می‌شود. به همین لحاظ نیز شعرایی چون نورالدین عبدالرحمن جامی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%86%D9%88%D8%B1%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_% D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%B1%D8%AD%D9%85%D9 %86_%D8%AC%D8%A7%D9%85%DB%8C)، عطار نیشابوری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B7%D8%A7%D8%B1_%D9%86%DB%8C%D8%B4%D8%A7% D8%A8%D9%88%D8%B1%DB%8C)، و ده‌ها شاعر دیگر، طبع خود را درقالب مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) آزموده‌اند و غالبا در انشاء شعر موفق بوده‌اند. لذا، حجم بالای مثنوی معنوی ظاهرا نباید موجب تعجب و تحت تاثیر قراردادن خواننده باشد. لیکن آنچه مثنوی معنوی را از سایر مثنوی‌ها جدا می‌کند روانی آن در عین خلاقیت و نوآوری ادبی و معنی دقیق الفاظ و تعبیرات جدید آن است. انتقال معنی از مطلبی به مطلبی و از حکایتی به مضمونی دیگر و در عین حال پیوستگی و ناگسسته بودن مطالب در آن از بدیعیات است.
گر شود بیشه قلم دریا مدید
مثنوی را نیست پایانی پدید
ملیت مثنوی
مولوی خود زادهٔ بلخ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%84%D8%AE) بود (افغانستان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D 9%86) امروز) و در زمان تصنیف مثنوی در قونیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) روم (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%88%D9%85) ( ترکیهٔ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) فعلی) می‌زیست. مثنوی را به گلی تشبیه کرده‌اند که گرچه در یک آب و خاک پرورش یافته، بوی عطرش مشام جهانیان را آگنده‌است. با آنکه مثنوی به عموم جهانیان تعلق دارد، ولی بهره ایرانیان و پارسی زبانان از وی بیشتر است. چرا که، اولا، مثنوی شریف به زبان پارسی سروده شده، و ثانیا، از محیط فرهنگی ایران بیشترین تاثیر را پذیرفته‌است. داستانهای مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D B%8C_%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) عموما با فرهنگ ایران آن روزگار منطبق بوده‌است. داستان کبودی زدن (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A8%D9%88%D8%AF%DB%8C_%D8%B2%D8%AF%D9%86) قزوینی نمونه‌ای بارز از اینگونه تاثیر فرهنگی ایران بر مثنوی است.
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است
با این وجود نباید ناگفته گذاشت که مثنوی معنوی تأثیر زیادی روی ادبیات و فرهنگ ترکی نیز داشته‌است. دلیل این امر این است که اکثر جانشینان مولوی در طریقه صوفی مربوط به او از ناحیه قونیه بودند و آرامگاه وی نیز در قونیه‌است.
ای بسا هندو و ترک همزبان
ای بسا دو ترک چون بیگانگان
برخی مولوی شناسان (ازجمله عبدالحسین زرین‌کوب (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%A8%D8%AF%D8%A7%D9%84%D8%AD%D8%B3%DB%8C%D 9%86_%D8%B2%D8%B1%DB%8C%D9%86%E2%80%8C%DA%A9%D9%88 %D8%A8)) برآنند که در شهر قونیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%82%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%87) در زمان مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)، زبان مردم کوچه و بازار، زبان فارسی بوده است.
دیوان شمس
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Shams_ud-Din_Tabriz_1502-1504_BNF_Paris.jpg)
دیوان شمس یا دیوان کبیر، دیوان مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7_%D8%AC%D9%84% D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86 _%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%84%D8%AE%DB%8C ) شامل غزل‌ها (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%BA%D8%B2%D9%84)، رباعی‌ها (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D8%A8%D8%A7%D8%B9%DB%8C) و ترجیع‌‌های (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%D8%AC%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A8%D9%8 6%D8%AF) اوست. دیوان شمس در عُرف خاندان مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7) و سلسلهٔ مولویه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C%D9%87) در روزگاران پس از مولانا با عنوان دیوان کبیر شناخته میشده است. گویا آنچه در تداول مولویان جریان داشته است همان دیوان یا غزلیات بوده است و بعدها عنوان دیوان کبیر را بر آن اطلاق کرده‌اند. همچنین عنوان دیوان شمس یا کلیات شمس نیز از عنوان‌هایی است که در دوره‌های بعد بدان داده شده است، به اعتبار این که بخش اعظم این غزل‌ها را مولانا خطاب به شمس‌الدین تبریزی سروده است.
نسخه‌های مختصر و کامل این دیوان از قدیم نزد اهل ذوق و اصحاب خانقاه رواج داشته است، و پس از رواج چاپ هم با عنوان دیوان شمس یا کلیات شمس بارها و بارها در ایران و هند به چاپ رسیده است. آخرین و جامع‌ترین و درست‌ترین چاپ آن همان است که به دست بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) در فاصلهٔ سالهای ۱۳۳۶ تا ۱۳۴۵ توسط انتشارات دانشگاه منتشر شده است. دیوان شمس در چاپ تصحیح‌شدهٔ فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7%D9%86%D9%81%D8%B1) شامل ۳۶۳۶۰ بیت، و دارای ۳۲۲۹ غزل و ۱۹۸۳ رباعی و ۴۴ ترجیع است.
در دیوان کبیر بعضی غزل‌ها فاقد تخلص است و بعضی خمُش، خامُش و خاموش و خمش‌کن در پایان غزل دارد که تخلص مولوی است. در حدود صد غزل یا کمتر با تخلص به نام حسام‌الدین چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%AD%D8%B3%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A 8%DB%8C) و نیز صلاح‌الدین زرکوب (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D8%B2%D8%B1%DA%A9%D 9%88%D8%A8&action=edit&redlink=1) دارد، و بقیهٔ غزل‌ها به نام شمس (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3) و شمس تبریز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2) و شمس‌الحق تبریز است.
نمونه‌ای از غزلیات شمس
غزل شماره ۲۰۳۹، این غزل را مولانا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7) در بستر بیماری خطاب به فرزند خویش سروده‌است:
رو سر بنه به بالین، تنها مرا رها کن
ترک من خراب شبگرد مبتلا کن
ماییم و موج سودا، شب تا به روز تنها
خواهی بیا ببخشا، خواهی برو جفا کن
از من گریز تا تو، هم در بلا نیفتی
بگزین ره سلامت، ترک ره بلا کن
ماییم و آب دیده، در کنج غم خزیده
بر آب دیدهٔ ما، صد سنگ آسیا کن
خیره کشی است ما را، دارد دلی چو خارا
بکشد، کسش نگوید: تدبیر خون‌بها کن
بر شاه خوب رویان واجب وفا نباشد
ای زرد روی عاشق، تو صبر کن وفا کن
دردی است غیر مردن، آن را دوا نباشد
پس من چگونه گویم کاین درد را دوا کن
در خواب دوش پیری، در کوی عشق دیدم
با دست اشارتم کرد، که عزم سوی ما کن
گر اژدهاست بر ره، عشق است چون زمرد
از برق آن زمرد، هین دفع اژدها کن
بس کن که بی‌خودم من، ور تو هنر فزایی
تاریخ بوعلی گو، تنبیه بوالعلا کن
شعرهای ترکی و یونانی در دیوان کبیر
به نوشتهٔ محمدرضا شفیعی کدکنی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF%D8%B1%D8%B6%D8%A7_%D8%B4% D9%81%DB%8C%D8%B9%DB%8C_%DA%A9%D8%AF%DA%A9%D9%86%D B%8C): «در دیوان کبیر مقداری غزل به زبان ترکی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C) و چند غزل نیز به زبان یونانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%A7%D9%86%DB%8C) دیده می‌شود. برای تحقیق در انتساب این شعرها به مولانا باید تکلیف مسائل نسخه‌شناسی دیوان شمس روشن شود تا دانسته آید که پس از یک تصحیح انتقادی دیوان بر اساس قدیم‌ترین نسخه‌ها چه مقدار ازین گونه شعرها در دیوان کبیر باقی می‌ماند. اگر چیزی باقی ماند آنگاه فرصت آن خواهد بود که در بارهٔ آنها بحث و تحقیق شود.»
فیه مافیه
فیهِ مافیهِ (که مقالات مولانا نیز نامیده شده) کتابی است به نثر فارسی اثر مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) (۶۰۴ - ۶۷۲ ق.) و موضوع آن نقد و تفسیر عرفانی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B9%D8%B1%D9%81%D8%A7%D9%86%DB%8C) است، و شامل یادداشت‌هایی است که در طول سی سال از سخنان مولانا در مجالس فراهم آمده‌است. این سخنان توسط مریدان مولانا نوشته میشده است. نثر این کتاب ساده و روان است و درون‌مایه‌ای ازمطالب عرفانی دینی واخلاقی دارد.
سه اثر منثور مولوی فیه مافیه، مکتوبات (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D9%85 %D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)) (مکاتیب نیز گفته میشده) و مجالس سبعه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AC%D8%A7%D9%84%D8%B3_%D8%B3%D8%A8%D8%B9% D9%87) هستند. اما از میان این سه اثر منثور، مکتوبات (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DA%A9%D8%AA%D9%88%D8%A8%D8%A7%D8%AA_(%D9%85 %D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C)) تنها اثری است که به قلم خود مولوی است. فیه مافیه و مجالس، گفته‌ها و آموزه‌هایی است که مولانا بیان می‌کرده و پیروان آن را می‌نوشتند.
فیه مافیه، کتابی است که تدوین آن بعد از وفات مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) (۶۷۲ ق.) انجام گرفته و طبعا ً نامی هم که بر آن نهاده شده است از مولوی نیست. از همین رو در نسخ قدیم گاه آن را الاسرار الجلالیه و گاه فیه مافیه خوانده‌اند. در ظهریه برخی از نسخه‌های خطی ابیاتی نوشته‌اند که در آنها فیه مافیه به کار رفته است. به گمان بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) نام این کتاب را از قطعهٔ زیر که در فتوحات مکیه محیی‌الدین بن عربی آمده است، گرفته‌اند:
کتاب فیه ما فیه بدیع فی معانیه
اذا عایفت ما فیه رایت الدرّیحویه
کتاب فیه مافیه اولین بار با تصحیح انتقادی بدیع‌الزمان فروزانفر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D8%AF%DB%8C%D8%B9%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%B 2%D9%85%D8%A7%D9%86_%D9%81%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%A7 %D9%86%D9%81%D8%B1) در سال ۱۳۳۵ شمسی در تهران منتشر شد. در زبان انگلیسی چند بار ترجمهٔ آن منتشر شده و آرتور آربری (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D8%B1%D8%AA%D9%88%D8%B1_%D8%A2%D8%B1%D8%A8% D8%B1%DB%8C) آن را با عنوان Discourses of Rumi ترجمه کرده است. تاکستون نیز آن را به نام Sign of The Unseen به انگلیسی برگردانده است. بهتر آن بود که در ترجمهٔ تاکستون نام کتاب به انگلیسی‌زبانان توضیح داده می‌شد. حتی برای فارسی‌زبانان هم معنای فیه مافیه روشن نیست. ترجمهٔ تحت‌اللفظی آن باید «در آن است آنچه در آن است»، یا با تصرف در مصراعی از شعر هاتف اصفهانی «در او هست آنچه هست در او» باشد. شاید مناسب‌تر باشد که به پیروی از آربری فیه مافیه را سخنرانی‌های مولوی بنامیم. ترجمهٔ فیه مافیه به آلمانی توسط آنه‌ماری شیمل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%86%D9%87%E2%80%8C%D9%85%D8%A7%D8%B1%DB%8 C_%D8%B4%DB%8C%D9%85%D9%84) در سال ۱۹۸۸ میلادی به چاپ رسید.
مجالس سبعه
مجالس سبعه (به معنی «هفت خطابه»)، یکی از آثار منثور مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C)، و مجموعهٔ مواعظ و مجالس مولانا یعنی سخنانی است که به وجه اندرز و به‌طریق تذکیر بر سر منبر بیان کرده است. مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) در مجالس سبعه به شیوه خطیبان عمل کرده، در آغاز کلام، آیه‌ای از قرآن را آورده و سپس ضمن شرح و تفسیر آن آیه، حدیثی از رسول اکرم(ص) را بیان کرده و آن را با شعر و قصه پرورانده است. شباهت چشمگیری که بین اسلوب مثنوی با شیوه بیان مجالس سبعه هست، نشانهٔ بارزی از وجود عناصر بلاغت منبری در مثنوی مولاناست.
وعظ در خانوادهٔ مولوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D9%88%D9%84%D9%88%DB%8C) و نزدیکان او شایع بوده؛ از خاندان و اطرافیان او از پدرش بهاء ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D9%87%D8%A7%D8%A1_%D9%88%D9%84%D8%AF)، معارف، از شمس تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2% DB%8C)، مقالات، از سید برهان‌الدین محقق ترمذی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%A8%D8%B1%D9%87%D8%A7%D9%86%E2% 80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D 9%82%D9%82_%D8%AA%D8%B1%D9%85%D8%B0%DB%8C&action=edit&redlink=1)، معارف، از خود او، مجالس سبعه و فیه مافیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%81%DB%8C%D9%87_%D9%85%D8%A7%D9%81%DB%8C%D9%87) ، و از پسرش سلطان ولد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B3%D9%84%D8%B7%D8%A7%D9%86_%D9%88%D9%84%D8%AF) ، معارف، از یادگارهای این میراث خاندانی است. کلام مولانا، در مجالس، ساده و دور از هرگونه آرایش و پیرایش است ولی در عین سادگی چنان به مهارت سخن پرداخته که بی‌تردید باید او را در ردیف اول فصحای زبان‌آور فارسی قرار داد. از مجالس سبعه مولانا در فهم مثنوی بهره بسیار می‌توان برد.
مجالس سبعه با وجود اشتمال بر نکات اخلاقی و عرفانی و به‌رغم لحن صوفیانهٔ معتدلی که در آن هست، شور و هیجان مثنوی و غزلیات مولانا را ندارد. مجالس سبعه، به احتمال قوی، پیش از دیدار مولانا با شمس‌الدین تبریزی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B4%D9%85%D8%B3%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8 C%D9%86_%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2%DB%8C) به‌صورت موعظه و خطابه فراهم شده است. می‌دانیم که مولانا، به نوشته فریدون سپهسالار (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9% 86_%D8%B3%D9%BE%D9%87%D8%B3%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%B 1&action=edit&redlink=1)، پس از دیدار با شمس دست از درس و وعظ شست. پس از این دیدار، اگر گاهی به درخواست بزرگان و صلاح‌الدین (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%B5%D9%84%D8%A7%D8%AD%E2%80%8C% D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%D B%8C&action=edit&redlink=1) به منبر می‌رفت، نادر بود.
نسخهٔ خطی مجالس سبعه در کتابخانهٔ سلیم آغا در استانبول (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86%D8%A8%D9%88%D9%84) محفوظ است. اولین بار فریدون نافذ اوزلوق (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D9%81%D8%B1%DB%8C%D8%AF%D9%88%D9% 86_%D9%86%D8%A7%D9%81%D8%B0_%D8%A7%D9%88%D8%B2%D9% 84%D9%88%D9%82&action=edit&redlink=1) در سال ۱۳۱۵ شمسی اقدام به چاپ آن کرده است. مجالس سبعه را بار دیگر توفیق سبحانی (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%D8%AA%D9%88%D9%81%DB%8C%D9%82_%D8 %B3%D8%A8%D8%AD%D8%A7%D9%86%DB%8C&action=edit&redlink=1) تصحیح کرده و در تهران به چاپ رسانده است
مکتوبات (مولوی)
مکتوبات (یا مکاتیب)، نام مجموعهٔ نامه‌های صد و پنجاه‌گانه‌ای است که از مولانا جلال‌الدین محمد بلخی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%A8%D9%8 4%D8%AE%DB%8C) (مولوی) به یادگار مانده است. از سه اثر منثور مولوی، مکتوبات را نباید چون دیگر آثار او تلقی کرد، هر چند در آن کتاب هم گهگاه مولانا در حال و هوای دیوان کبیر (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AF%DB%8C%D9%88%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%A8%DB%8C% D8%B1) و مثنوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AB%D9%86%D9%88%DB%8C) پرواز کرده است، از جمله در نامهٔ صد و سی‌ام که به حسام‌الدین چلبی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AD%D8%B3%D8%A7%D9%85%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%DA%86%D9%84%D8%A8%DB%8C) نوشته است، اما محتوای بسیاری از نامه‌ها دنیوی است و توصیه‌هایی به این امیر و آن وزیر که کار این و آن را روبه‌راه کنند و در رفع دشواری و اصلاح امور مردم غفلت نکنند. این نامه‌ها در زمان‌های مختلف و با نیات مختلف تقریر شده است.
شمار نامه‌های مولوی اگر هم بیش از اینها باشد تاکنون به دست نیامده است. اما همین‌ها هم بس است تا ما را با شیوهٔ نثر او آشنا سازد. از این نامه‌ها جز سه تا که از طرف او نوشته شده و یکی دو تا که املاء وی است، بقیه به خط خود اوست و وقتی که آنها را می‌خوانیم می‌توانیم یقین بدانیم که قلم ادیبانهٔ خود مولانا آنها را نگاشته و دخل و تصرفی در آن نشده است. نامه‌های مولانا، گرچه از آیات قران و حدیث و شعر و برخی نکته‌های عارفانه خالی نیست، بیشتر حال و احوال یاران و بستگان و درویشان او را نمایش می‌دهد و از نظر تحقیق در تاریخ سلجوقیان و شناخت روحیات مولانا از جهت مناسبات او با مردمی که در ایجاد فضای زندگی او نقش داشتند – از حکومتیان و غیر آنان – ارزشمند است.
مولوی و عارفان پیشین
بجز پدر مولانا و شمس تبریزی، مولانا به عارفان پیشین نیز اشاره می‌کند:
هفت شهر عشق را عطار گشت
ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم
یا:
عطار روح بود و سنائی دو چشم
ما هم از پی سنائی و عطار آمدیم
سال جهانی مولانا
(http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%88%D9%86%D8%AF%D9%87:Molavi_SAC.jp g)
مولانا در ایالات متحده آمریکا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D9%84%D8%A7%D8%AA_%D9%85%D8%AA% D8%AD%D8%AF%D9%87_%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D 8%A7) و دیگر کشورهای غربی بسیار پرطرفدار است. یادبودی به مناسبت درگذشت یکی از اساتید و هیئت علمی کالج سن آنتونیو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D8%A7%D9%84%D8%AC_%D8%B3%D9%86_%D8%A2%D9%86 %D8%AA%D9%88%D9%86%DB%8C%D9%88) مزین به اشعار مولانا شده‌است.
یونسکو (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%8C%D9%88%D9%86%D8%B3%DA%A9%D9%88) با پیشنهاد ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87)، سال ۲۰۰۷ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B2%DB%B0%DB%B0%DB%B7_(%D9%85%DB%8C%D9%84%D8%A7 %D8%AF%DB%8C)) را سال جهانی مولانا نامیده‌است
روی‌دادهای سال مولانا
در این سال تمبر مولانا با نمایی از استاد بهزاد (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%A9%D9%85%D8%A7%D9%84%E2%80%8C%D8%A7%D9%84%D8%A F%DB%8C%D9%86_%D8%A8%D9%87%D8%B2%D8%A7%D8%AF) در آمریکا (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A2%D9%85%D8%B1%DB%8C%DA%A9%D8%A7) منتشر شد.
در روزهای ۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) تا ۱۰ آبان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B0_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) ۱۳۸۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B1%DB%B3%DB%B8%DB%B6)، کنگره بزرگداشت هشتصدمین سال تولد مولانا (http://fa.wikipedia.org/w/index.php?title=%DA%A9%D9%86%DA%AF%D8%B1%D9%87_%D8 %A8%D8%B2%D8%B1%DA%AF%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA_%D9% 87%D8%B4%D8%AA%D8%B5%D8%AF%D9%85%DB%8C%D9%86_%D8%B 3%D8%A7%D9%84_%D8%AA%D9%88%D9%84%D8%AF_%D9%85%D9%8 8%D9%84%D8%A7%D9%86%D8%A7&action=edit&redlink=1) با شرکت اندیشمندانی از ۳۰ کشور جهان در سه شهر تهران (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86)، تبریز (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%A8%D8%B1%DB%8C%D8%B2) و خوی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AE%D9%88%DB%8C) برگزار شد. ریاست آن را غلامعلی حداد عادل (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%BA%D9%84%D8%A7%D9%85%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%AD% D8%AF%D8%A7%D8%AF_%D8%B9%D8%A7%D8%AF%D9%84) بر عهده داشت. حدود ۴۵۰ مقاله به این کنگره ارسال شده بود و ۲۸۰ استاد و پژوهشگر در آن به ارائهٔ مقاله پرداختند. در حاشیهٔ این کنگره محمود فرشچیان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%D8%AD%D9%85%D9%88%D8%AF_%D9%81%D8%B1%D8%B4% DA%86%DB%8C%D8%A7%D9%86) از تابلوی مینیاتور شمس و مولوی پرده‌برداری کرد.
برگزاری همایش بین‌المللی داستان‌پردازی مولوی در روزهای ۶ (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B6_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) و ۷ آبان (http://fa.wikipedia.org/wiki/%DB%B7_%D8%A2%D8%A8%D8%A7%D9%86) ۱۳۸۶، در مرکز همایش‌های بین‌المللی صداوسیما.
برگزاری مراسم هشتصدمین سالروز تولد مولانا در سازمان ملل.
ترکیه (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D8%B1%DA%A9%DB%8C%D9%87) در برنامه‌هایی که به مناسبت سال جهانی مولانا برگزار کرده‌است، تلاش کرده‌است که مولانا را به عنوان یک چهره فرهنگی کشور خود به دنیا معرفی کند. در این میان کم‌توجهی مقامات ایران در کنار تشدید انزوای ایران در سالهای اخیر، در موفقیت دولت ترکیه نقش فراوانی داشته‌است و این در صورتی است که به قول دکتر میرجلال‌الدین کزازی (http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%85%DB%8C%D8%B1%D8%AC%D9%84%D8%A7%D9%84%E2%80%8 C%D8%A7%D9%84%D8%AF%DB%8C%D9%86_%DA%A9%D8%B2%D8%A7 %D8%B2%DB%8C): بزرگداشت مولانا را توسط دوستانمان در ترکیه به فال نیک می‌گیریم، اما نباید فراموش کنیم که این بزرگ مرد ادبیات جهان، نخست به ما (ایرانیان) تعلق دارد و سپس به دیگران. نباید کوتاهی کنیم.
همچنین مولانا در مثنوی معنوی پیرامون سخن گفتن به پارسی گفته:
پارسی گو گرچه تازی خوشتر است
عشق را خود صد زبان دیگر است