صوت، روح و جنسيت در سوره «قدر»

[M.A.H.S.A]

صوت، روح و جنسيت در سوره «قدر»



اين مقاله، چند ساحتى 2 بودن معنا را كه به واسطه وجوه معنايى، صوتى،3 عاطفى و جنسيتى 4 ايجاد مى‏شود، در سوره قدر بررسى مى‏كند. سه وجه آوايى، عاطفى و جنسيتى عمدتا در ترجمه از كف مى‏روند. قرائت تنگاتنگ 5 سوره قدر، بسترى را براى تحليل همكنشى6 صوت و معنا فراهم مى‏آورد. در عوض، اين تحليل تلاش مى‏كند كه جنبه‏هاى معنا را نيز بررسى كند. در اين تحليل، به آرايه‏هاى آوايى7 يعنى الگوهاى صوتى سرتاسرى كه به واسطه استخدام در سوره قدر و ديگر سوره‏هاى قرآن، تداعى‏ها يا «بارهاى» معنايى، عاطفى و جنسيتى را به دوش مى‏كشند، توجه ويژه مبذول مى‏شود. اين آرايه‏هاى آوايى موجب مى‏شوند كه ته‏ صداهاى تشخص‏ بخشى8 و جان ‏بخشى9 در برساخت‏هاى جنسيتى، در گوش طنين‏انداز شوند؛ كه اگر جز اين بود اين برساخت‏ها، مجموعه‏ اى جملات دستورى بيش نبودند، حتى اگر اين الگوهاى آوايى به واسطه سياق معنايى و آوايى گريزپا، سايه روشن‏هاى عاطفى سوره را تلطيف مى‏كردند. بررسى برهم‏ نقش شدن اين سه لحظه قرآنى در كنار وجوه به هم تافته گفتمانى كه پيش‏ تر اشاره كرديم، نتيجه ‏اى است كه از اين مقاله حاصل مى‏آيد.
معدود افرادى كه قرآن را به نا آشنايان به زبان عربى، معرفى كرده‏اند، از اين احساس گريزان بوده‏اند كه آنچه از ترجمه قرآن به گوش مى‏خورد ـ گو كه ترجمه‏ها هم قوى باشند (اگر اصلاً بشود نام ترجمه را بر آنها گذاشت) ـ فقط طنينى غالبا درهم از متن اصلى است. توجه معاصر به ماهيت شفاهى و آوايى قرآن، ناكارآمدى ترجمه قرآن را عيان‏ تر كرده است. در اين‏باره مسائل به هم تافته متعددى مطرح مى‏شوند: توصيفى كه قرآن از خودش ارائه داده است (قرآنّ عربىّ)؛ نقش سنت شفاهى در انتقال قرآن؛ تأكيدى كه در دين اسلام شده است مبنى بر اينكه قرآن به زبان اصلى خود تلاوت شود؛ اهميت اسلام به حفظ كردن قرآن و اهميت هنر تجويد در تلاوت قرآن كه بر قواعد بيان صحيح تأكيد مى‏كند.

[M.A.H.S.A]

با اين حال، مطالعات ادبى قرآن به ويژه شفاهيت قرآن، انگشت‏ شمارند.
رويكردهاى ادبى معاصر به قرآن، خاستگاه قرآن را بررسى كرده‏اند؛ اينكه قرآن چگونه تأليف شده است، و كارى ندارند به اينكه متن قرآنى چگونه معنا آفرينى مى‏كند. پيشينه بحث مربوط به اعجاز القرآن (تقليد ناپذيرى قرآن) و فضل القرآن (شكوهمندى قرآن)، ويژگى صوتى قرآن را مورد تأكيد قرار مى‏دهد، اما تحليل سنتى ناظر به ويژگيهاى بلاغى، معمولاً ذكرى از تعامل صوت و معنا به ميان نمى‏آورد. به بيانى ساده، پرسش اين است كه در قرآن صوت با معنا چه ارتباطى دارد؟ طرح اين پرسش به معناى طرح دوباره پرسش از توازن10 است كه مى‏توان آن را هارمونى‏ متنى11 ناميد و نيز پرسش از نظم12 كه معمولاً آن را به تركيب‏ بندى ترجمه مى‏كنند، اما توازن و نظم نيز به اصلى پويا اشاره مى‏كنند كه به قرآن ويژگى متمايز مى‏بخشد و آنچه آن را عجالتا صداى قرآنى13 مى‏ناميم.
اين جستار، معنا را در قرآن بدان گونه كه به واسطه چهارمحور اصلى يا چهار وجه گفتمان يعنى وجوه معنايى، صوتى، عاطفى و جنسيتى توليد مى‏شود، بررسى مى‏كند. گرچه به سبب سهولت كار بررسى، اين چهار وجه را از يكديگر جدا كرده‏ايم، هيچ كدام سواى ديگرى از هم بازشناختنى نيست. هر چند ممكن است اين وجوه در ديگر اشكال ادبيات نيز كارايى پيدا كنند. هدف اين جستار، ادراك بهتر نقش متمايزى است كه اين وجوه در گفتمان قرآنى ايفا مى ‏كنند.

1) وجه معنايى عبارت است از جنبه‏هاى لغوى، نحوى و مضمونى. براى سهولت امر بررسى، وجه معنايى به طور محدود براى اشاره به سطح گفتمانى معنا به كار مى ‏رود. اين سطح، مهم ‏ترين سطحى است كه در ترجمه مورد لحاظ قرار مى‏گيرد.

2) وجه آوايى به رابطه مسئله‏ دار قرآن به شعر و شاعرى دامن مى‏ زند. آياتى متعدد (انبياء/5 ؛ صافات/36 ؛ طور/30 ؛ حاقه/41)14 نيات برخى معاصران پيامبر (ص) را مبنى بر اينكه، وحى قرآنى، شعر و شاعرى است، بازتاب داده و انكار مى ‏كند. ميان قرآن و شعر جاهليت تمايزاتى آشكار به چشم مى‏خورد و از همه مهم‏ تر اينكه، قرآن اوزانى ثابت ندارد.

با اين حال، بنابر برخى سنجه‏هاى متداول امروزين از جمله فشردگى15 و ايجاز،16 برخى پاره‏هاى قرآن را ـ دست پايين را كه بگيريم ـ مى‏توان در زمره شعر قرار داد. اظهار نظر ياكوبسون مبنى بر اينكه كاركرد شعرى زبان را نبايد به شعر محدود كرد، در اينجا به ويژه كارايى پيدا مى‏كند.17

[M.A.H.S.A]

بخشى از شعر جاهليت از تنش ميان وزن نحوى18 و وزن بحرى19 حاصل مى‏آيد. تحليل سوره قدر نشان مى‏دهد كه قرآن تكيه مشدد بر تنش ميان وزن نحوى و انسجام آوايى‏ شناختى را جايگزين تنش ميان وزن نحوى و بحرى مى‏كند. انسجام واجى،20 كنار هم قرار گرفتن واحدى از زبان است به واسطه پژواك‏هاى صوتى، و هنگامى كه انسجام چند آيه موازى را در بر مى‏گيرد، اين انسجام به واسطه توازن واجى21 حاصل مى‏آيد. در اينجا البته هنر قرائت (تجويد)، جنبه‏اى اساسى از متن شفاهى و آوايى قرآن محسوب مى‏شود. در حالى كه قرائت بدون رعايت فنون تجويد نيز از جلوه‏هاى صوتى به تمامى برى نيست، اين جلوه‏ها خاموش و بى ‏سر و صدا باقى مى‏مانند. فن تجويد اين جلوه‏هاى صوتى را تشديد كرده و به منزله شاخصى كارآمد در تحليل متن قرآنى عمل مى‏كند.
3) قرآن آكنده است از طيفى تمايزات عاطفى به لحاظ صوتى تلطيف‏ پذير كه در حين ترجمه به زبانى ديگر، از كف مى‏روند. به طور كلى، در امر ترجمه فقط الگوهاى كلى نماد پردازى صوتى22 مورد لحاظ قرار مى‏ گيرند. براى نمونه، در سوره قدر، الگوهاى فشرده «آ»هاى كشيده، از حيث معنايى، نا محصورند و به لحاظ عاطفى، زير و بمى بالا23 دارند كه گهگاه به مرز عاطفه‏اى محض سوق مى‏ يابند كه معادل آوايى برخى اصوات تعجب زبان انگليسى‏اند. با اين حال، بار عاطفى از اصوات تعجب پرمايه ‏تر است و به واحد واژگانى معينى محدود نمى‏شود. البته اين ويژگى، مبهم و فرضى است. در تحليلى كه از سوره قدر ارائه مى‏شود، اين ويژگى به واسطه پى‏گيرى آرايه صوتى از خلال سه بردار تقويت كننده صدا، جلوه شاخص‏ترى به خود مى‏گيرد. اين سه بردار عبارتند از: الف) توازن واجى ميان ‏متنى24 از قبيل تكرار، پژواك و جابجايى صوت در طول يك متن؛ ب) به‏هم ‏تافتگى صوت با جنبه‏هاى معنايى متن و به كارگيرى متوالى برخى هاله‏هاى معنايى؛25 ج) طنين بينامتنى26 آرايه صوتى با ديگر متون اصلى در قرآن در سطوح صوتى، واژگانى و مضمونى.

[M.A.H.S.A]

4) از جمله مباحث جالب در تحليل سوره قدر، تنش ميان جنسيت طبيعى و جنسيت دستورى و نيز تنش ميان جاندارانگارى و بيجان‏انگارى است. جنسيت دستورى زبان عربى براى ضماير و مشتقات آن دو جنسيت در نظر مى‏گيرد: مذكر و خنثى يا مؤنث و خنثى. در حالتهاى عادى مشكلى خاص بروز نمى‏كند: شيئ بى‏جان را مى‏توان به ضمير خنثاى it ترجمه كرد. با اين حال، در برخى آيات قرآن عربى، بسيارى از ضماير نوعى جان‏بخشى دارند كه در نگاه نخست مرجعى غيرجاندار دارند.
آنچه در پى مى‏آيد، قرائتى تنگاتنگ از سوره قدر، يعنى يكى از مشهورترين و محبوب‏ترين سوره‏هاى قرآن است. انتظار اين است كه اين سوره درباره اهميت نقش چهار وجه پيش‏گفته در ايجاد صداى قرآنى، حرفهايى براى گفتن دارد، و اينكه الگوى همكنشى ارائه شده در اين تحليل، به ابعاد معنايى سوره قدر و توسعا ساير آيات قرآنى كه به اشكال سنتى تحليل ادبى تن نمى‏دهند، مى‏پردازد. به تفاوت كميّتى واحدهاى زبانى قرآن در تقابل با ساير متون عربى قرن هفتم ميلادى يا در تقابل با ساير سوره‏هاى قرآنى اشاره‏اى نمى‏كنيم. به مباحث دلبخواهى بودن صوتى نشانه زبانى و گسترش تكاملى جنسيت دستورى در زبان عربى نيز هيچ اشاره‏اى نمى‏كنيم. اين تحليل نشان مى‏دهد كه چگونه برخى الگوها و واحدهاى صوتى كه در نوع خود استثنا نيز به شمار نمى‏روند، به واسطه حضور در ديگر برساخت‏ها و استخدام در آياتى خاص، به آرايه‏هاى صوتى معنادار تغيير شكل مى‏دهند.
گرچه در ابتداى مقاله بر سه عنصر غيرمعنايى تأكيد مى‏شود، نيمه دوم مقاله بر حوزه معنايى تأكيد مى‏كند. تمايز ميان چهار وجه و نيز تمايز ميان صوت و معنا، على‏العجاله است. هيچ وجهى، حضور مستقل ندارد و در تركيب با ساير وجوه است كه قوام مى‏يابد. از اين نظر، مى‏توان از دو نوع معناشناسى سخن به ميان آورد: معناشناسى با تعريف محدود (معناشناسى سطحى)27 و معناشناسى با تعريف كلى‏تر كه شامل وجوه صوتى، عاطفى و جنسيتى مى‏شود. تأكيدى كه در تحليل سنتى بر نقش جنبه هاى متن قرآنى مى‏شود، به معناى فدا كردن معنا به جاى صوت نيست، بلكه اشاره به مفهوم چندساحتى‏تر بودن معنا در بطن قرآن است.

[M.A.H.S.A]

بِسْمِ اللّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ

اِنّآ أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ (1) وَ مآ أَدْراكَ ما لَيْلَةُ الْقَدْرِ(2) لَيْلَةُ الْقَدْرِ خَيْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ(3) تَنَزَّلُ الْمَلاِئكَةُ وَ الرُّوحُ فيها بِاِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ(4) سَلامٌ هِىَ حَتّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ(5).
به نام خداوند رحمتگر مهربان. ما [قرآن را] در شب قدر نازل كرديم (1) و از شب قدر چه آگاهت كرد (2) شب قدر از هزار ماه ارجمندتر است.(3) در آن [شب] فرشتگان با روح به فرمان پروردگارشان براى هر كارى [كه مقرر شده است] فرود آيند(4) [آن شب] تا دم صبح صلح و سلام است(5).
The Sura of Qadr
1. We sent it down on the night of qadr
2. And what could let you know what the night of qadr is
3. The night of qadr is better than a thousand months
4. The angels and the spirit come down on it by leave of their lord from every amr
5. Peace it is until the rise of dawn.

معناى ظاهرى سوره اين است. صداى الهى بيان مى‏كند كه چيزى را در شب قدر فروفرستاده است؛ شبى كه از هزار ماه برتر است. در اين شب، فرشتگان و روح به امر خداوند فرود مى‏آيند. شب، همراه با صلح و سلام است؛ سلامى كه تا صبح ادامه دارد. حتى همين خلاصه چند خطى نيز خالى از مسئله نيست. واژگان قدر و امر، سخت ترجمه‏پذير مى‏نمايانند. نحو به كار رفته در آيه چهارم، مبهم است. مرجع ضماير به سهولت تفسير نمى‏شوند. در كتب تفسير اين مسائل را در سطوح دستورى و بلاغى توضيح داده‏اند، و تئودور لوهمان نيز اين سوره را بررسى كرده است. من در اين جستار به مباحث پيشين كارى ندارم، اما هرجا از معنا و صوت ذكرى به ميان آورده باشند، به آن اشاره خواهم كرد.

[M.A.H.S.A]

در ترجمه انگليسى سوره كه در بالا آن را آورده‏ام، «ه» را در «انزلناه» (آيه اول)؛ «ها» در «فيها» (آيه 4) و «هى» (آيه 5) را به it برگردانده‏ام. بدين ترتيب، نه فقط سوره قدر بلكه كل قرآن به انگليسى ترجمه مى‏شود، مگر ضمايرى كه مرجع آنها به طرزى مبهم، جاندار است. اين ضماير را مى ‏توان به ضماير مذكر يا مونث انگليسى برگرداند. در عين حال، از ديگر احتمالات نيز نبايد غافل ماند. برخى تفاسير، مرجع «ه» را در آيه اول به جبرئيل نسبت مى‏دهند. اين مسئله بر خلاف رجحان زبان قرآنى «تنزيل» است كه در آن «ه» آشكارا به قرآن اشاره مى‏كند؛ نيز اين مسئله بر خلاف رجحان تفاسير اوليه است.28 حتى در مباحث تفسيرى، جبرئيل و انزال قرآن به قدرى به هم نزديك ‏اند كه اشاره به يكى به معناى اشاره به ديگرى است. ارجاع متداول «ه» به قرآن نيز خالى از مسئله نيست. يك مكتب تفسيرى بر اين باور است كه قرآن در شب قدر از لوح محفوظ به پايين ‏ترين آسمان (السماء الدنيا) فرود آمده است و سپس، در طول بيست يا بيست و سه سال بر محمد (ص) وحى شده است؛ يا به روايتى ديگر، هر سال آن بخشى از قرآن كه وحى مى ‏شده است، به آسمان سفلى نزول مى‏كرده است. ديگر مكتب تفسيرى معتقد است كه اولين وحى پيامبرى محمد (ص) در شب قدر بوده است. گفته شده است كه واژه قرآنى «انزل» فرود آمدن چيزى به زمين است و اينكه رخداد صرفاً كيهانى انزال قرآن به پايين‏ترين آسمان، رخدادى صرفاً استعلايى است. به ديگر سخن، در خود سوره قدر هيچ دليلى ارائه نمى‏شود كه اولين وحى در اين شب فروفرستاده شده است.29 بر طبق ديدگاه سوم، قرآن بر محمد (ص) نه كلامى، كه در تجربه‏ اى فرا كلامى و فرا آگاهى فرود آمده است. متعارف‏ تر از انتساب «ه» به جبرئيل، انتساب «روح» در آيه 4 به جبرئيل يا ديگر فرشتگان عالى ‏رتبه است. بار ديگر، اين تفسير پاى برساخت جنسيتى جاندارانگارانه‏ تر را به متن باز مى‏كند. اين تفسير با تفسيرى كه معتقد است روح، موجودى بى‏جان است، مخالف است. بحث جاندارانگارى روح يك جنبه از پويايى جنسيتى را نشان مى‏دهد. جنبه ديگر، برساخت‏هاى جنسيتى مؤنت است كه به عبارت «ليله‏القدر» بستگى دارد.

[M.A.H.S.A]

پيش از آغاز قرائت دقيق سوره، مناسب است شبكه‏هاى نحوى، واجى و وزنى سوره را مرور كنيم. سوره را به دو شبكه اصلى تقسيم مى‏كنيم. احساس وزن قوى، همان گونه كه در سوره‏هاى كوتاه‏ تر مصداق دارد، در آيات پايانى ديده مى‏ شود، حال آنكه، آيات آغازين تنوع بيشتر و وزن كم ‏تر دارند. اولين شبكه شامل اولين بخش آيات اول، دوم، چهارم و پنجم مى‏شود كه توازى واجى محكم «آ»ى كشيده، هجاهاى باز و خيشومى‏ها، آنها را به هم متصل ساخته است. دومين شبكه، آخرين بخشهاى هر آيه و كل آيه سوم را دربر مى‏ گيرد. هر آيه با وزنى قوى و تكيه‏ دار و واجى‏اى مبتنى بر تنوع گسترده صامت‏ ها و هجاهاى بسته در مقابل هجاهاى باز، به پايان مى‏آيد.
آيه چهارم، پيچيده است. انتهاى آن (من كلّ امر) قويا با دومين شبكه همخوانى دارد و بخشى از قسمت اول آن از حيث واجى با اولين شبكه هماهنگ است. اما بخش اصلى آن (والرّوح فيها) در موقعيتى خلاف قاعده، گويى در مركز آيه، لنگ مانده است. وگرنه، آيه 4 به دو بخش تقسيم مى‏شود؛ عبارت «والرّوح فيها» در آخر اولين بخش مى‏آيد، جايى كه تقريباً از حيث وزن، همخوانى اما از حيث واجى، ناهمخوانى دارد (هجاهاى باز كشيده در تضاد با هجاهاى بسته «من الف شهر» و «من كلّ امر» قرار دارند). هجاى باز كشيده «ها» در (فيها) در انتهاى عبارات با ساير هجاهاى مقفا (تسجيع) قرار گرفته و كيفيتى خاص بدان داده است.30 با اين حال، عبارت «والرّوح فيها» در مركز مجموعه‏ اى از فشارهاى معنايى و صوتى قرار دارد. اين واژه، واژه اصلى رديف سوم است كه خود به دلايلى ميان دو شبكه قرار گرفته است: «ه» در آيه اول؛ «ما» در آيه دوم؛ «خيرٌ» در آيه سوم؛ «والرّوح فيها» در آيه چهارم و «حتى» در آيه پنجم با هم مقفايند.
تحليل اين سوره را به سه بخش تقسيم مى ‏كنيم. اولين بخش بر توازى و انسجام واجى تمركز مى ‏كند. دومين بخش، توازى و انسجام واجى را به جنبه‏هاى مضمونى سوره و به لحاظ مضمونى، به ديگر آيات قرآنى پيوند مى‏زند. بخش سوم، نشانه‏هاى آرايه‏هاى صوتى سوره قدر را در ديگر آيات به لحاظ واجى موازى با جان ‏بخشى‏هاى مستتر مشابه ، پى ‏مى‏گيرد.

[M.A.H.S.A]

آيه اول: اِنّآ أَنْزَلْناهُ فى لَيْلَةِ الْقَدْرِ

اولين بخش آيه اول، يعنى عبارت «اِنّآ أَنْزَلْناهُ» شامل تبديل‏هاى گوناگون امتزاج صوت «آ» و «ن» مى‏شود: in/nā/an/zal/nā عبارت «انّا» كه مركب از حرف تأكيد «انّ» و ضمير جمع «نا» است، ترجمه‏ ناپذير اما مهم است. از پى «ن» مشدد در «انّا» كه به واسطه قاعده تجويدى «غنّه»، كشيده و خيشومى شده است، صوت «آ»ى كشيده مى‏آيد كه به واسطه قاعده تجويدى كشيدگى (مدّ)، به صورت كشيده بدل مى‏شود. مدّ زمانى است كه پس از صوت «آ»، همزه مى‏آيد. صوت «ن» مشدد بسته و خيشومى، فشار وارد شده را نگه داشته كه با صوت كشيده «آ» در لحظه فشردگى معنايى ـ صوتى، آزاد مى‏شود.
اگر هجاهاى بعدى، جلوه عبارت آغازين «انّا» را تشديد نمى‏كرد، جاى حرف و حديثى باقى نمى‏ماند. تأثيرات صوتى امتزاج قاعده غنّه و مصوت «آ» به صورتan/zal/nā درمى‏آيد. به هم تافتگى ظريف مجموعه‏اى پژواكها، پژواك‏هاى جزئى، پژواك‏هاى معكوس و نگه ‏داشتن‏ها و رها كردن‏ها، اصوات «آ» و «ن» را ايجاد كرده كه به صوت روان «ل» وابسته‏اند. وزن ضد بحرى و موجز پنج هجاى كشيده آيه، اين تأثيرات را دوچندان جلوه مى‏دهند. توالى پيوسته هجاهاى كشيده، قارى و شنونده را وادار مى‏كند به جنبه‏هاى شنيدارى صوت واحد توجه نشان بدهد.
فشردگى صوتى عبارت «انّا انزلنا» به واسطه گشودگى معنايى متوازن مى‏شود. سوره بدون اشاره به مرجعى براى ضمير «ما» آغاز مى‏شود. شنونده، مرجع اين «ما»ى قرآنى را نيك مى‏شناسد، اما معرفى يك ضمير بدون اشاره به مرجع آن در آيه اول سوره، به گفتمان حسى از اقتدار و مهابت مى‏بخشد. نيازى نيست كه به منبع اين اقتدار و مهابت اشاره‏اى بشود. دو واج «انّا» و «نا» كه تركيب مى‏شوند، نوعى ضمير جمع شكوهمند ايجاد مى‏كند. پژواك‏ شدگى و گسترش صوت «آ»ى خيشومى شده در طول دو آيه اول، نوعى آرايه صوتى فراواجى توليد مى‏ كند كه از حدود و ثغور واژگانى يا واجى خاص فراتر مى‏ رود. نتيجه حاصله عبارت است از امتزاج صوت و معنا، تأكيد و طبيعى‏ شدگى كه از بافتار صوتى ايجاد مى‏شود و به نشانه‏هاى تعجب مثل lo يا indeed [كه ترجمه معيار براى كلماتى مانند «انّ» است] محدود نمى‏شود ؛ اين امر، به نوعى سوبژه‏ شدگى و اقتدار ختم مى‏شود كه با توصيف صرفاً بلاغى اول شخص قرآنى royal we فرق دارد.