مقالات ادبی : زبان نو و ساختارشكني در شعر (جراحي و عمل) (قسمت دوم)

[R A H A]

اينك به تشريح مختصر هر كدام از موارد ده گانه مي پردازم با اميد بر اينكه

شروعي باشد بر متخصصان محترم ادب و فرهنگ فارسي درخصوص بازگشايي

و تفهيم عميق اين مهم . بديهي است كه حركت احساسي و كلّي گويي

اينجانب در محضر دانشمنداني تيز قلم و اساتيد و دكترهاي ادبيات فارسي ،

بسيار ناچيز و بي مقدار جلوه خواهد كرد :



1- رابطه ي بين مضمون و آرايه هاي ادبي

در اين مبحث منظور از مضمون ، موضوع يا مطلبي است كه با چرخش در بطن

خيال و چهارچوب شعري كه آفريده مي شود ، گسترش پيدا مي كند و آرايه

هاي ادبي نيز عبارت از مواردي چون استعاره و تشبيه ، سجع ، كنايه ،

جناس ، مراعات النّظير و ايهام مي باشد. وقتي كه طبع در درون آدمي مي

جوشد و جوهره ي شعر در موضوعي خاص به حدّ ظهور مي رسد ، با همان

جوهره نسبت به خلق شعر اقدام مي گردد. شايد اين جوهره ي خاص ،

عالمي از زيبايي ها باشد كه به تصوّر انسان نمي گنجد امّا شاعر عصاره ي

آن گستره را در قالب شعري بيان مي فرمايد و اين ممكن نباشد مگر با

مهارت در چينش كلمات. آرايه هاي ادبي بهتر است با مضمون شعر متناسب

و همراه بوده و در حالي كه به جذّابيت و گيرائي موضوع مي افزايد از پيچيدگي

هاي مبهم نيز به دور باشد . يعني در خصوص موضوعي تمركز حوس داشته

باشيم كه عصاره اش در ذهنمان جاري است. در هر حال سعي گردد آرايه ي

ادبي در ارتباط با موضوع بوده و بجا بكار برده شود . اگر آرايه ي ادبي از

موضوع خارج گردد ، خواننده يا شنونده ي شعر در كناره هاي مضمون گيج

مي ماند و پيام شعر آنطوري كه بايد و شايد زلال و پاك در نمي آيد . گاهي

اتفاق مي افتد كه شاعر در احساسات خودش آنقدر غرق مي شود كه خارج

شدن از ريل مضمون را متوجه نمي شود . مي بينيد شعر تا نصف خوب رفته

ولي از آن به بعد از بطن موضوع و عالم خويش بيرون گشته و از حاشيه هم

فراتر رفته است ، بطوري كه اصلا ً ارتباطي با موضوع شعر ندارد. اينگونه

اشعاري خيال مخاطب را به هرج و مرج مي كشاند. بعنوان مثال به مطلب

زير توجّه فرماييد:



« من به تو مي گريم

و غصّه هاي تو را به ياد مي آورم

دوستت دارم

هيچوقت از يادم نخواهي رفت. »



مضمون در اينجا از ( غم هجران ) حكايت دارد !

حالا اين مطلب را به دو مدل با آرايه هاي ادبي زينت ميدهم:



الف) « تو را در تلاطم امواج چشمانم مي گردانم

و در آغوش غصّه هايت پريشانم .

در گلستان خاطراتم جا گرفته اي

و براي هميشه دوستت دارم . »



ب ) « تو را در تلاطم امواج چشمانم مي گردانم

و در آغوش غصّه هايت پريشانم .

خنده هاي كلمات ِ احساسم را دوست دارم .

من دلم را به هيچ اندوهي نخواهم فروخت . »



مي بينيم در « الف » آرايه هاي ادبي در ارتباط با مضمون حفظ شده است

ولي در « ب » از ريل تفهيم و پيام رساني صحيح ، خارج گشته است . در

يك حال و موقعيّتي كه من دوستم را در دلم مي گردانم و شريك غمش

هستم به دنبال آن ادّعا ، استفاده از عبارتهايي چون خنده ي كلمات و

بحر شادي دل ، با وضع موجود چه مناسبتي دارد ؟!. لذا مضمون را ميتوان

با آرايه هاي ادبي چنان زينت بخشيد كه عليرغم داشتن زيبايي ،در تفهيم

و رساندن پيام ،بسيار نقش پذير باشد. بايد آرايه هاي ادبي چنان استادانه

و متبحّرانه به كار برده شوند كه نسبت به زلالي موضوع كمك بكنند ، نه

اينكه پرده اي ضخيم ولو رنگي به روي اصل مطلب كشيده و مخاطب را در

عالم گنگ نگهدارد. گاها ً آدم شعري را مي بيند كه ظاهري زيبا دارد امّا در

موضوعي مشخّص نمي گنجد .نه حرفي براي گفتن دارد و نه كوچكترين

پيامي مي توان از آن شعر برداشت كرد. در اين گونه شعرهايي كه شاعر

خواسته است صرفا ً قدرت خويش در آرايه هاي ادبي را نشان بدهد ، فقط

« كوشش » هست و از « جوشش » هيچ خبري نيست . و در شعري هم

كه جوشش و جوهره نباشد عمر چندان دراز ي باقي نمي ماند . بنابراين

شعرهاي داراي كوشش كه از جوشش محرومند ، به دليل اينكه بدور از

زلاليّت در مضمون هستند ، به درد اهل حال نمي خورند ، يعني پر از هيچند

و به تدريج از صحنه خارج خواهند شد . تا به حال شنيده ايد كه گفته باشند

فلاني با كلمات بازي مي كند ؟!! ... همين است ! البته نحوه ي كاربرد

آرايه هاي ادبي نسبت به نوع مضمون هم فرق مي كند . در بعضي از

مضمون ها به كار بردن بيش از حدّ آرايه هاي ادبي و كاستن سادگي مطلب

از وقار شعر مي كاهد . آرايه هاي ادبي را در مقايسه با انواع شعر ، بيشتر

در شعرهاي عاشقانه و عرفاني بكار مي برند تا جذّابيّت و شيريني خاصّي به

موضوع ببخشند . در شعرهاي حماسي و مراثي و پند و اندرز ، بيشتر به

سادگي و بهتر نفوذ كردن موضوع فكر مي شود . البته شايد در موضوعي

آرايه ي ادبي چنان استادانه به كار برده شود كه تحريكات و احساس حماسي

و شور در مخاطب را دو چندان بكند لذا بحثمان در اين خصوص كلّي است

و براي جزئيّات وارد نمي شويم.سرانجام اينكه - شاعر با خودش خلوت ميكند

موضوعي را كه در خيالش جا گرفته است مي شكافد و براي خودش عالمي

مي سازد و در آن عالم به دنبال آرايه هاي ادبي مي رود . بعنوان مثال : اگر

بياييم در موضوع ( بهار ) از آرايه هايي استفاده كنيم كه مربوط به زمستان

است از مضمون خارج شده ايم . به مانند اين است كه بجاي عبارت « عطر

بهاري وجودت را مي نوشم » بنويسيم « عطر كولاك برف بهاري وجودت را

مي نوشم » !!! اين نوع ساختارشكني مثل سفاهت در محفل دانشمندان

است .اينگونه هرج مرج هايي شايد تازگي داشته باشد ولي هر تازگي به

ظهور نمي ارزد . تازگي آنست كه زيبايي منظّم داشته باشد. تازگي آنست

كه مثلا ً بگويي ( تو را چون چشمه ي بهاري مي نوشم ) اگر اين جمله را

مثلا ً عوض نموده و بگوييم: ( تو را بهار چشمه ي من مي نوشد ! ) ، هم

غلط است و هم گيج كننده . يادمان باشد كه اين عالم به اين بزرگي روي

يك آهنگ و نظم خاصّي آفرِيده شده است و ما هم از داخل اين عالم به

جايي نرفته ايم . هر تازگي مگر مي تواند قبول ادبيات انساني باشد؟!! چه

واجب گشته است كه به جاي بعضي كلمات از تشبيهاتي استفاده كنيم

كه منجر به تمسخر و تحقير انسانيّت بشود ؟! نو آوري به چه قيمتي ؟!!

اگر امروز من لباس بعضي از واژه ها را در آورده و با آنها آرايه هاي ادبي

درست بكنم ، شايد نوعي تازگي داشته باشد ولي نمي شود. يعني

كسي كه به شخصيت ادبيّات خودش احترام قائل است دست به آرايه هايي

نمي زند كه در برداشت مفهوم ، حيثيّت فرهنگ خودش را به زير سئوال

ببرد، مثل لخت كردن واژه ي( روسپي ) .بنابراين خاطرمان باشد كه نو آوري

به معناي هرج و مرج آفريني در كلمات و تشبيهات و ديگر آرايه هاي ادبي

و پراكنده گويي نيست. « هرسخن جائي و هرنكته مكاني دارد . »



۲- موسيقي و آهنگ

موسيقي و آهنگ شعر كه بي ارتباط با اوزان كلمات و قالب نميباشد در جذّابيت

شعر نقش بسزايي دارد و اين مهم در هردو نوع شعر ديروزي و امروزي

شايان توجّه است. هيچ شعري خالي از موسيقي نمي باشد . در حقيقت

قبل از اينكه شعري آفريده شود موسيقي آن شعر خلق مي گردد.شاعر

نوگرا در خلق شعر نو مي بايد به همسوئي و هم آوايي كلمات در اثر خود

بيشتر ين توجه را نموده و سعي بر اين داشته باشد كه رواني وزن در بحر

مورد نظر را حفظ كرده و كمتر از آهنگ هاي تكراري پيروي بكند. در انواع

مختلف شعر بخصوص در شعرهاي نيمايي و سپيد ريتم كلمات و هماهنگي

صداهاي بين كلمات در مسير عمودي شعر با هجاهاي كوتاه و بلند قابل

تنظيم است. بنابر اين خلاقيّت در چينش كلمات در رواني آهنگ شعر مؤثّر

خواهد بود. يكي از عوامل ماندگاري شعر نو در اين است كه در وزن و آهنگي

روان نوشته شود. يعني شعر بايد از آهنگي كه براي آن در ذهن آفريده شده

است پيروي بكند.

من موسيقي در شعر را به دو بخش كلّي تقسيم مي كنم :


الف ) موسيقي كلمات

توضيح: در موسيقي كلمات ، آنچه از آهنگ پيروي مي كند تك تك حروف يك

كلمه است. هجاهاي كوتاه و بلند كه با حروف در ارتباط تنگاتنگ مي باشند ،

رل اساسي در هماهنگي با ريتم آهنگ مورد علاقه ذهن شاعر بازي ميكند

و در حقيقت رقص كلمات با حركات موزون حروف كه جوشش دروني شاعر

در اين دخيل است بسيار مؤثر مي باشد. شايد كلماتي باشند در يك معنا

و در يك وزن اما هركدام در يك لطافت خاصي از آهنگ و موسيقي در شعري

كه خلق مي شود نقش بازي كند. اينجا بسته بر زرنگي شاعر است كه

كدام را انتخاب نمايد .

گاهي مي بينيد حرفي از كلمه چنان شبيه طبل بر ذهن مي كوبد كه كلّ

وزن شعر را از لطافت مي اندازد. اين چنين اتفاقاتي در رديف و قافيه بسيار

مي افتد. پس بر اين اساس مي بينيم موسيقي كلمات با پيوند تك تك حروف

در ارتباط است.


ب ) موسيقي قالب

توضيح : موسيقي قالب در شعر كلاسيك با مصرع هاي منظّم در هجاهاي

متعادل و قوافي و رديف مرتبط بوده و اوزان عروضي را همراهي مي كند ودر

شعر سپيد نيز سطرهاي مختلف و حتي تركيبات و تشبيهات نيز در متعادل كردن

وزن مؤثرند .فرق بين موسيقي كلمات و موسيقي قالب در اين است كه :

موسيقي كلمات با تك تك حروف و موسيقي قالب با تك تك كلمات ارتباط برقرار

مي كند. بهتر است شاعر بر اين توجه داشته باشد كه وزن شعرش از ابتدا تا

آخر در يك ريتم منظم باقي بماند . مي بينيم گاهي اوقات چند سكته ي

وزني مابين حروف ،موسيقي شعر و رواني آهنگ كلمات را با مشكل مواجه

نموده است.


توصيه :

بعد از اتمام شعرتان آن را با آواز بخوانيد و ببينيد آيا تاآخر در يك وزن و آهنگ

مي ماند ؟! و ببينيد كدام حرف و كلمه از ظرافت موسيقي شعرتان مي كاهد ،

روي آن كار كنيد.



3- فرهنگ كلمات

به مرور زمان كلماتي در علوم مختلف روز مصطلح مي گردند كه نحوه استفاده

از آنها در شعر نو مورد توجّه است. بنابر اين شاعر دوست دارد براي به روز

كردن شعرش از اين واژه ها نيز بهره مند شود . به نظر من استفاده از اينگونه

كلمات براي نو كردن شعر اشكالي ندارد ليكن بهتر است آن عده از كلماتي را

كه ريشه در ادبيّات فارسي ندارند به داخل گيومه انداخته شوند .


مثال: در ابيات زير كه نمونه اي از اشعار خودم مي باشند ، از واژه هايي بهره

گرفته شده است كه بسيار شناخته شده و به روز هستند اما چون ريشه در

فرهنگ فارسي ندارند بدين خاطر به داخل گيومه انداخته شده اند:


. . . جستجو كردم تو را ديدم در « اينترنت » پُري

« سايت » را زينت بُــوَد « وبلاگ » اسرار لبت . . .


* * *

. . . گفتم زنم به خطــّي و گويند نوگرا

صد بار « اوْكي » به جاي ( خوشا ) خواستم نشد

گاهي بجاي ( زنده بشو ) « تَنكيو » خوش است

امّـا زبان به شعر فدا خواستم نشد . . .



معمولا ً شاعري كه ميخواهد شعرش امروزي تر باشد كمتر به دنبال واژه هايي

مي رود كه معنا كردنش احتياج به فرهنگ اختصاصي لغات و تفاسير دارد.

اكنون زمان چنين قبول مي كند كه حرف دل به ساده ترين روش گفته شود.

بنابراين بهتر است از كلمات سنگين و سخت ديروزي پرهيز و مخاطب را به

راحتي مجذوب كيفيّت بيان نمود. بدين صورت مي توان با استفاده از مترادف

آسان واژه هاي سخت به زلاليّت پيام افزود . بعنوان مثال: استفاده از واژه ي

« ايضا ً » در جايي كه ( همچنين ) و ( نيز ) جاري در زبان امروزي مي باشد

چه ضرورتي دارد؟! و يا استفاده از واژه ي « ريش » ( اگر استثنائا ً قافيه و

جناس نباشد ) در جايي كه معناي ( زخم ) براي همه آشكار است چه

لزومي دارد؟! شعر نو اگر چنانچه با واژه هايي ساده و امروزي همراه باشد ،

قابل فهم همه بوده و مطلب شاعر هم بطور زلال بر مخاطب منتقل ميگردد.

امروزه شاعر با سواد به كسي نمي گويند كه از فرهنگ لغات ، كلمات

سنگيني را بعنوان شاه واژه هاي شعرش گزينش نموده و با افاده هايي

خالي پر كند ، بلكه شاعر با سواد و به درد خور جامعه در نظر صاحبنظران

امروزي آن كسي است كه سخني براي گفتن داشته باشد و احساس خود

را براحتي منتقل بكند . بنابراين توصيه مي شود سعي گردد از واژه هاي

سخت ديروزي كه اكثريّت مردم امروز معنايشان را نمي دانند پرهيز و از

مترادف هاي ساده ي آنها كه به آساني قابل فهم براي همه است استفاده

شود. در ضمن بر خود وظيفه مي دانم كه اشاره اي بر روند اخلاقي ادبياتمان

نيز داشته باشم: خاطرتان باشد كه استفاده از هر واژه اي نشانه ي نو شدن

نمي باشد . امروز نوگرايي اگر عامل پيشرفت جوانانمان نباشد بجز ترويج

كهنگي و عقب گرد هيچ ثمري نخواهد داشت . مثلا ً استفاده از كلمه ي

«قليان» به نحوي كه مخاطب را تحريك بر استفاده از آن وادارد ذرّه اي تازگي

ندارد كه هيچ ، بلكه عواقب جبران ناپذيري نيز به دنبال دارد و يا امثال اينطور

مواردي ... مي بينيد يارو واژه ي « سيگار » را آنقدر استادانه و هوس انگيز

در غزلش قرار داده است كه من كه سيگاري نيستم با خواندن آن هوس به

كشيدن سيگار مي كنم. لذا شعري كه پيامش تحريك جوانان به اعتياد است

بجز تخريب و ويرانگري سودي نخواهد داشت .


- مي گويم خاك بر سر آن شعري كه حاصل دود گيج كننده ي سيگار و ترياك و

بنگ و شيشه و كريستال و كراك و زهرمار و شيشه و اينها باشد و خاك بر سر

نسل من كه اگر چنان شعر ي آلوده را به قصد خوشبختي مي نوشد. و خاك

بر سر چنان الگويي كه نسل مرا به بيراهه مي خوانَد. نجات نسل نو را با

توكـّل به خدا از شما جوانان و نسل غيرتمند مي خواهم. باري احساساتي

دست داد و غزلي در اين خصوص نوشتم كه با بيتي از آن مطلب را توان

مي بخشم :


. . . واژه هايي شبيه سيگارند ، شعرهايي مريض و معتادند

واي از اين خطاي فرهنگي ، داد از آن اداي نوبازي . . .



4- تسلسل مغز عبارتها

شاعر در خلوت خويش ، بال خيال را مي گشايد و مشغول تصويرسازي با

عبارتهاي مختلف مي شود . كيفيّت احساس در اولين عبارتهايي كه شكار

شده اند معلوم مي گردد. مغز برخي تلخ است كه سپس به شيريني مي گرايد

و مغز برخي شيرين كه بعدا ً به تلخي مي رود .برخي عبارتها از اول تا آخر پر

از شيريني اند و برخي تلخ ! . و گاها ً تضادّ هايي نيز در اين ميان به پيش

مي آيد. در هر حال مغز عبارت در عالم شعر خيلي مهم است . پيامي كه در

احساس يك شاعر شكل مي گيرد ، عصاره ي مغز عبارتهاي شكار شده در

عالم تخيّل مي باشد. اگر چنانچه در يك شعر ، مغز عبارتهاي ابتدائي شادي

آفرين باشد ، سزاوار است كه سلسله ي كيفي تا انتهاي مضمون محفوظ

گردد. براي اينكه عزا و شادي در يكجا چندان منطقي به نظر نمي آيد .

تسلسل مغز عبارتها با توجّه به معناي آن در شعر نو از عوامل پيشرفت

مي باشد . بايد غافل نبود از اين كه نسل آينده در خصوص آثار ما داوري

خواهند كرد . اگر به كيفيّت مغز عبارتها در تسلسل موضوع دقّت نكنيم ،

مورد نفرت قرار خواهيم گرفت . بنابراين توجّه به اصالت فرهنگ و زلالي

معنا از مهمترين وظايف ما در فرهنگ مقدّسمان مي باشد . « تسلسل

مغز عبارتها » يعني پيوستگي موضوع به شكلي كه مفهوم تك تك واژه ها

در ادامه ي مطلب دخيل باشند. اگر واژه اي خارج از موضوع ، معنايش را از

دست بدهد ، كيفيّت شعر به هم خواهد خورد . لذا شايسته است لطافت

موضوع در بدنه ي شعر در قراري مناسب جريان داشته باشد و تا حدّ معقول

از پريشان گويي دوري گردد . ( در آينده به كالبد شكافي و بررسي هايي

در اين خصوص از آثار شاعران گذشته خواهم پرداخت).



5- تركيبات و تشبيهات

از جمله موارد مهمّي كه به شعر ، شعريّت مي بخشد ، نوع و كيفيّت تركيبات

و تشبيهاتي است كه در بدنه ي شعر استخوان بندي مي شود .خلق تركيبات

و تشبيهات تازه و بجا از پايه هاي ماناي شعر نو بوده و بدون آنها عمر شعر

تضمين شده نمي باشد . بنابر اين هرچه مطالعه ي خود را در اين خصوص

افزايش دهيم بازهم كم است ، براي اينكه با گذشت زمان ، حسّ زيبايي

پسندي و نوگرايي در بشر توسعه يافته و به موازات آن كشفيّات نوين مورد

آزمايش قرار مي گيرند . گاهي يك تشبيه تازه مي تواند قطعه شعري ديروزي

را كاملا ً نوتر و به روز بكند. لذا بايد با تشبيهات گوناگون ، عصاره ي مضمون

را چون عسلي گوارا بر استكان حسّ طلائي ذهن زلال مخاطب ريخت و با

تركيبات تازه اي چون آسمان زلال بر آيينه ي چشم جهان بين در كهكشان

شعر ، عطر نور گشت و دريچه هاي خانه ي ذهن آدمي را غرق در لذّت

حاصل از جلوه هاي تماشايي نمود. منتها بايد مواظب بود كه تركيبات و

تشبيهات مناسبي آفريد و در آرايش و چينش كلمات نهايت دقّت را بعمل آورد

نمي شود به بهانه ي ساختارشكني و نوگرايي ، با هر تركيب و تشبيهي

كنار آمد . زيرا كه آنوقت اقتدار ادبيّات به هم مي خورد و بزرگان و حافظان

غيرت فرهنگي نسل آينده ي ما براي جبران چنين ضايعه اي خون دل مي

خورند . به هيچوجه درهم و برهم شدن مفهوم و مضمون به معناي نوگرايي

و ساختارشكني نخواهد بود .


- به عنوان نمونه به قطراتي از درياي تركيبات و تشبيهات تازه كه مي توانند

در شعر هاي نو ( نيمايي و آزاد و غزل و ...) كاربردي شوند اشاره مي شود:

پاي عطش - روان وارونه - موج عطش فرياد - قطره ي داد - پائيز خونين -

عروس شعله ي خورشيد - گيسوان خورشيد - شعر زلال ماورا - پائيزگون -

گريه دار - روحزا - زمستان وند - سرْگيج - خاررخ - تيغ نگاه - بستر چشم -

باران تبسّم - قطره هاي خيال - آبشار خيال - چشمه ي نور - تازَنده - قلب

دوز - مانش - خورشيدْدل - آسمانْ دل - كهكشان خيال - نشانا - رانا - ماه

انگيز - گردْنور - پاي نور - كهكشانْ خراش - قهرباني - گيسوي طلائي شب

در آغوش ماه - گردن خورشيد - پسرانگي - سياهي روز - درياي دود - زلف

آتشين - چشم كوير - كوهْ دل - عشق پردازي - چشم هاي زرد آسمان -

خنده ي شور - غروب فرهاد - غربت شيرين - هزار سر - قند خون - آفتاب

چشم - آفتاب خنده - بانوي پگاه - سپيدهْ بانو - سپيدهْ مرد - سارقانه -

خاردان - سرانداز - شوره ي باران - درياخراش - نرم نرمك - سخت سختك -

سردپوي - خشك منش - خشك خشكك - آفتاب زلال - تيغ رنج - رقص نور -

رقص زخم - گلزخم - عطر دل كُش - عطر دل كِش - شميم نفرت - عطر چمن

- عطر غزل - يك بيت بوسه - آه بدبختي - خميازه ي عشق - سيب سربلندي

- هم جگر - هم نور - دست به هوا - سبز پا ( بد قدم ) - طلسم غرور -

خورشيد عبور - دست گنديده - موج كمر - چشم دريا - غزل چشم - شعر تر

چشمان - چشمك هاي باراني در جمال دريا - شميم زلال باران - برفْ دل -

كولاك عبور - فروردين آرزوها - اسفند انتظار - دستان بلور - بلنداي خورشيد

- بساط چشم - صخره ي غم - قرآن چشم - سوره ي جنون - نسيم روان

- عشق خاكستري - ياس سياه - حديث زنانگي - پيراهن ياس - كتاب روح

- پرونده ي دل - نسيم زلال - شعر زلال - خاك سبز - افاده ي زمان - زمان

وارونه - زهرخند - عرق سوخته - تبسّم سبز - خنده ي سرخ - اشك سياه

– ناله ي زرد – سيل نگاه – آب سر به زير – قدم هاي پژمرده ي آب اميد

در كوير خسته زندگي – ناز فرّار – بوسه ي جدايي – بوسه ي شور –

آسمانْ بازي – شيرين نگري – باغچه ي خزاني – دلْ بهار – پاي خزان

– عبور سرخ – چشمه ي حضور – باغ نگاه – آغوش نور – زنگ دل پر

رنگ – رديف نگاه در قوافي چشم – لَبهاي قلب – قدم هاي خون در

شاهرگ جنون – هوس خشك – گل هاي زمستاني – كابوس آسماني

– حسرت گنديده – ابر پر از خالي – ناز پرتقالي خورشيد – عاقل ديوانه

– قهوه ي دل – عينك محال – ساعت سرگردان – عكس حيراني –

چرخه ي غرور – مردْخانه – زندان چشم – امواج لب – اذان عدالت –

لب نوشي – بوسه كاري – بوسه ي تير – سجده ي كوه – دعاي

سبز – استقامت سرخ – حضور سفيد – باران برگ – ترانه ي خش

خش – دختر صبر – عسلابه – شاخه ي ناز – پلنگ جنون – فتيله ي

خورشيد – دست ابر – چشم خالي – شراب اشاره – عسل عشق

– باده ي ماورا – غزل ماورا - . . .



يك مثال عملي :

از تركيبات و تشبيهات زير به جوشش خود پيوند زده و شعر جديدي خلق ميكنم

توجّه فرماييد :

- ترانه ي خش خش

- باران برگ

- روح زدا

- خورشيدْدل

- پائيزگون

- گلزخم

- چشم كوير

- خنده ي شور



شعر خلق شده :



« باران برگ

روح زدا مي شود گهي

گلزخم هاي سرخ دلم

باد مي كنند

پايم چنين

ترانه ي خش خش كه سر دهد

از برگ نيمه جان

گله خيزد بهار را



خورشيدْدل !

به من برسان

خنده هاي شور

چشم كوير

از عطش لاله ، خون شود

ازمن گذشته
.
.
.

عشق تو پائيزگون شود ! »



تذكّر : موارد بالا مثال و اشاره اي از درياي بيكران عبارتها بود . لذا در عالم

شعر ،جوهره و عصاره احساس است كه به دنبال تشبيه و تركيب مي گردد

گاهي اوقات مفهوم يك بيت يا قسمتي از شعر ، حسّ تشبيه آفريني را

بطور غير مستقيم به مخاطب القاء مي كند كه به آن تصوير و جلوه شعر

مي گويند .

مثال از زنده ياد استاد حسين منزوي :



« به غير آينه ، كس رو به روي بستر نيست

... و چشم آينه جز ما ، به سوي ديگر نيست

... تو هم از آينه چيزي مپرس ، از من پرس

كه كس به راز تنت از من آشناتر نيست . . . »




- چهارچوب و فنون اساسي

چهارچوب و فنون شعر چه در ساختار كلّي و چه در ساختار جزئي تابع يك

عدّه اصول تعريف شده اي مي باشد كه خلق شعري ماندگار بدون رعايت

آنها در حدّ غير ممكن است . بي ترديد چهارچوب يك غزل كلاسيكي با

چهارچوب يك شعر نيمايي متفاوت خواهد بود . لذا علاوه اينكه جوهره ي

جذّابيّت و تخيّل در شعر مدّ نظر است ، ساختارشكني يا دگرگوني در

كيفيّت مضمون و معنا نيز از عناصر تشكيل دهنده ي فنون اساسي شعر

به شمار مي آيد. شاعري كه در انديشه ي نوآفريني در شعر است

بايستي هم در چهارچوب كلاسيكي و هم در چهارچوب نيمايي و سپيد

فنون اساسي شعر را رعايت نمايد. مثلا ً در شعر كلاسيكي توجّه به قوافي

و يكنواختي اوزان عروضي موجبات استحكام در استخوان بندي شعر را

فراهم مي آورد. امروزه دغدغه ي فرهنگي بيشتر شعر دوستان بر سر

آن دسته از شعرهاي آزاد يا سپيدي است كه چندان با نثر يا قطعه ي

ادبي فاصله ندارند. عنايت داشته باشيد كه تخيّل و آرايه هاي ادبي به

تنهايي نمي توانند جايگزين همه ي فنون در يك قطعه اي به نام شعر

باشند ، براي اينكه نظيره اي اين چنيني در داستانها و بعضي از متون

ادبي نيز به روش مطلوب و دلپسندانه اي مشهود است . تعقيب زبان

نو و ساختارشكني در شعر به هيچ عنوان به معناي گريز از چهارچوب

و فنون در خلق شعر نمي باشد. در هر صورت شاعري كه مي خواهد

ماحصل احساسش ماندگار باشد مي بايد قبل از ظهور شعر ،چهارچوب

آن را مشخّص نموده و از فنون شعر براي ظهور انديشه هاي نو برخوردار

گردد. مثلا ً ظهور احساس در قالب يك غزل كلاسيكي با مشكلات موسيقيايي

و يا قوافي معيوب از عمر اثر مي كاهد هرچند آن احساس داراي نگاهي نو

و امروزي باشد . و يا ظهور شعر در قالب آزاد به معناي آن نيست كه فقط به

بريدن جمله و نوشتن پلّه اي مطلب اكتفا بكنيم. اساس اين است كه آهنگ

شعر ، مافوق آهنگ نثر و متفاوت از آن باشد و در جاي خود از قوافي هم

آهنگ نيز بهره گرفته شود. بنابر اين رعايت اصول قالب و فنون ادبي شعر

براي هر شاعري كه مشتاق است اثرش براي قرنهاي متمادي باقي مانده

و مورد استفاده قرار گيرد بسيار ضروري به نظر مي آيد. اصولا ً بايد آن تيپ

از شعرهايي كه ساختارشان به نثر نزديك است داراي تصاوير و تخيّل قوي

باشند تا كمبود حاصل از فقدان آهنگ هاي عروضي را جبران نمايند .

باري ، آرزويم اينست كه دوستان عزيز با خلق آثاري ماندگار موجبات ياري

به فرهنگ مقدّسمان را فراهم آورده و در اين راستا خدماتي در خور اصالتمان

به همنوعان خود در دنياي ادبيّات ارائه فرمايند .



7- برداشت و تقليد


برداشت و تقليد در شعر از قديمُ الايّام بوده و هست و خواهد بود.

بنابراين چه در برداشت فكري و چه در برداشت و تقليد كلامي ، موظف به

رعايت اصولي هستيم كه از آداب گذشتگان براي ما به ارث رسيده است و

آن چيزي نيست جز رعايت ادب و معرفت در محضر بزرگان.

دقّت داشته باشيم كه صحبت از زبان نو و ساختارشكني در شعر است و

تقليد كلامي در راستاي استفاده از واژه هاي سخت ديروزي در شعر امروز

راهگشاي خلّاقيّت نوين نمي باشد . لذا بايد گذشته را مرور كرد و آينده را

تفسير .


بايد با كاوش در گذشته ، از انديشه هاي ماندگار ،پرتوهايي را كشف نمود

و تقليد را همچنانكه زمان مي خواهد به حالتي پيشرفته تر رساند . در

موقعي كه عصر ، عصر اينترنت و ارتباطات ماهواره اي است ، جا دارد كه

برداشت و تقليد در شعر نيز پيشرفته تر باشد .

چيزهاي خوب را بايد تقليد كرد اما نه بصورتي كه به زمان تحميل گردد . . .

در افكار اجدادمان خيلي ناگفته هايي مفيد بوده است كه در عصر خود به

دلايلي نتوانسته اند به ظهور برسانند و حالا ما موظّفيم از راه اثرشان

به مغز نگاه و انديشه شان نفوذ نموده و آنچه را كه زمان اقتضاء نمي كرد

بگويند و حالا اقتضاء مي كند ، برداريم و به نسل هاي حال و آتي برسانيم

رسالت يعني اين .

الآن هم همينطور است ،زمان براي ظهور بعضي از انديشه ها اقتضاء نميکند

و اين نفوذ و برداشت را نسل هاي آتي ادامه خواهند داد . شاعر ، آزاد و

مجاز است تا از هر انديشه اي تقليد بكند و كسي نمي تواند انديشه اي

را بر او تحميل يا تكليف نمايد. ليكن جامعه امروز ،بيشتر متوجّه انديشه هايي

نو با زباني به اصطلاح به سليقه ي امروزي است .


اگر مي بينيد انديشه اي نو و نگاهي پيشرفته رو به ظهور است و به اصالت

فرهنگمان لطمه اي وارد نمي سازد ، برايش دامن بزنيد و در توسعه ي آن

بكوشيد ، باشد كه كارگر افتاد .


در عالم شعر با خلاقيتهاي بي كراني مواجه هستيم كه اين كار ها خارج از

زندان علوم نظري ، مكاشفه مي خواهد . مكاشفه هايي چون ماحصل

سينه ي گشاد پير مردي دانشگاه نديده به نام « شمس » كه دانشمندي

چون مولوي را به گريه در آورد . شما مي توانيد حتّي با حفظ نظم ، تلفيقي

از گذشته و حال داشته باشيد و ترانه اي ماندگار خلق نماييد .


مثلا ً مي تواند قالب يك شعر ، تقليدي از گذشته و انديشه اي ، تقليدي از

حال باشد و بدين ترتيب يك شاهكاري رندانه و عالي آفريده شود و حالي

تازه به روح آدمي به ارمغان آورد . ليكن بايد طي زمان و مطالعه ، مواظب

باشيم تا به دنبال انديشه هاي غلط نرويم و تنها به فكر خدمت به نسل

آينده باشيم . به عنوان مثال : اگر مشاهده فرموديد غزلي تازه ، جوانان

را تشويق بر اعتياد و بي بند و باري و هلاكت در شهوت آنجوري و هرجايي

مي كند ، بطوري كه غيرت را خواهد كشت ، از آن تقليد نكنيد



8- تخيّل و تصوير

تخيّل و تصوير از ركن هاي اساسي شعر مي باشد . به عبارتي ، خيال

گردش ذهن در ديدني ها و عناصر بوده و تصوير به عنوان عنصر اصلي شعر

در خيال آفريده مي شود.هيچ شعري خالي از تخيّل و تصوير نمي باشد .

شاعر مستعد و نوگرا هميشه دوست دارد در كوچكترين حجم و كوتاهترين

سخن ، وسيعترين و بلندترين تصوير را در عالم شعر خود بيافريند . تخيّل

و تجسّم ذهني ، بعنوان پايه ي اصلي شعر ، بسيار مهمّ است . ليكن بهتر

آفريدن در شفّافيّت موضوع ، تأثير برانگيز خواهد بود .عصاره ي اين بحث ،

تجديد عالم است . بر اين اساس بايد در تصوير و خيال ، نوآفريني كرد تا تكرار

و مكرّرات و تقليد بيجا موجب خستگي و آزار نشود . در اينجا حسّ شاعرانه

حكم مي كند كه از تصوير بدون پيام دوري جسته و به هرچه زلال بودن

موضوع نگاه كرد .تصاويري كه بطور شانسي و به توسّط بازي با كلمات

ساخته شوند به درد ادبيّات نمي خورند . لذا معلوم بودن جوهره ي پيام

قبل از خلق تصوير براي شاعر خلّاق لازم و ضروري به نظر مي رسد . تصوير

واقعي آن وقت به ظهور مي رسد كه متناسب با موضوع و نوع تراوشات

ذهني شاعر باشد . تصوير شانسي آفريدن در شعر ، مخاطب را در ابهام

نگهميدارد ( منظورم از مخاطب ، آن كسي است كه شعر را مي خواند و

يا مي شنود ).عالم شاعر، عالم عجيبي است. قدرت تخيّل هيچ شخصي

به مانند شاعر ،پررنگ و تماشائي و قوي نمي باشد. مي بينيد در كولاك

زمستان در پاركي پر از برف و سرما نشسته است و با طبعي گرم و سوزان

براي بهار شعر مي نويسد . آري بايد دانست و بايد آفريد .تصوير در شعر

به طور كلّي به دو نوع ( ثابت و متحرّك ) مي باشد كه به شرح زير از

محضر چشمتان مي گذرد:


الف- تصوير ثابت :

در اين نوع تصوير ، شاعر در يك موقعيّت ثابت و مشخّص در عالم خيال به

آفرينش مي پردازد . مثلاً در يك جا مي نشيند و درختي را به كمك آرايه هاي

ادبي از تاج تا ريشه مي ستايد. در هر صورت شعرهاي اين چنيني مخاطب

را در يك خيال ثابت نگهميدارد و هركسي در سليقه ي ذهني خود با تجسّم

موضوع ،خيال آفريني نموده و با يك تصوير ثابت در شعر ارتباط برقرار ميكند



ب- تصوير متحرّك :

در تصوير متحرّك ، ذهن شاعر ، سوار بر قطاري از عناصر مختلف خيال شده

و حركات را بطور پيوسته ردّيابي مي كند . بدين معني كه ذهن به همراه

تصاوير حركت مي كند و خيال جانداري را در سيرهاي رنگارنگ به مسير

مضمون ، رهنمون مي سازد . اگر انعكاس اين تسلسل ، شفّاف و زلال گون

باشد ، ارتباط با مخاطب شعر ، نيز زود بر قرار خواهد شد . مي بينيد

شاعر در اين نوع تصوير با معشوقه اش در حال حركت است . به باغ ميرود

بال در مي آورد و در آسمانها پرواز مي كند. يك دفعه از خشكي به عمق

دريا مي پرد و از پري دريايي نشان گمشده اش را مي جويد . . .

- شاعر نوگرا ، خيال و تصوير را به ديده ي جدّي مي نگرد و بر خلق

تصاوير غير تكراري علاقه ي وافر نشان مي دهد . به خاطر داشته باشيم

كه تصوير نو به عنوان پايه ي انگيزش خيال در جوهره ي كلام نوين ،

موجب تازگي زبان نيز مي گردد.


- امروزه پرداختن به روانكاوي زيباشناختي در تصوير و خيال و اقدام به

جرّاحي و تشريحات موضوع « تصوير و خيال » ، از واجبات اساسي

دنياي ادبيّات است .


- شاعر بايد عاطفه اش را با طبيعت پيرامون خود ، گره بزند و از انار غروب

گرفته تا پرتقال طلوع ، چشمه ي لذّت را حتّي در دهان مخاطب جاري

سازد و فضايي متحرّك از باغ زيبايي ها در پيش رو داشته باشد



توصيه براي دوستان :

1- مطلب را روشن و زلال گونه و بدون ابهام به تصوير بكشيد تا مخاطب را

گيج نكند.


2- ساختار شكني به معناي بي حرمتي به اصول گذشته نيست بلكه

برداشت پوسته براي شفّافيّت موضوع مي باشد ، پس بنابراين پوسته هاي

كلفت ديروزي را كه تكرار روي تكرار در خيال زمان و مكان و تصاوير زباني

است بشكنيد و جلوه هايي تر و تازه خلق نماييد .


3- ارزش تصوير در پهناي خيال معلوم مي گردد ، ليكن خيال را با جوهره ي

شعر بياميزيد.


4- به تسلسل خلق تصاوير ، از لحاظ زيباشناختي عنايت زيادي داشته

باشيد .


5- از تكرار تصاوير و خيال در قالب هاي گذشته بپرهيزيد .


6- سعي فرماييد در كوچكترين حجم ، بزرگترين تصوير و خيال را بسازيد





9- حجم و ظرفيّت

وقتي كه اصل پيام و احساس را در يكي دو سطر يا بيت مي توان رساند

كش دادن به مضمون چه لزوم و مزيّتي دارد؟! گاهي وقتها آدم مي تواند

حرف دلش را در قالب يك چهارپاره هم برساند امّا مي بينيد مطلب آنقدر

به حاشيه پردازي و احساس هاي نامربوط آلوده مي شود كه مخاطب را

براي گرفتن پيام ، گيج نگهميدارد . در هرحال براي هر موضوعي حجم و

ظرفيّتي قائل شويد و در آن اندازه ، نسبت به انتقال احساسات خود

تلاش فرماييد .

در شعر ، حجم و وسعت ، هرچه خلاصه تر ، بهتر .


حجم زياد از حد كه از حوصله ي زمان خارج مي گردد ، در شعرهاي عاشقانه

و ماورائي خسته كننده است . لذا بايد دقّت نمود كه با افزايش حجم ، باعث

تقليل در كيفيّت مضمون نگشت. اگر در قالب شعر نوي نيمايي و سپيد و آزاد

يك نفر بيايد طول و عرض شعر را به اختيار خود افزايش دهد ، هيچ كس

نمي تواند برايش ايراد بگيرد ، براي اينكه اندازه اي تعريف نشده است. خاطر

شريفتان باشد : هرمطلبي كه از اندازه اش خارج باشد از كيفيّت و لذّت

موضوع مي كاهد . لذا بهتر است كم نوشت امّا شيرين و اصل كلام را نوشت

هيچوقت افزايش حجم و ظرفيّت شعر ، بيانگر كيفيّت نيست. اصل لذّت و

شيريني در آن است كه جوهره ي احساس را در حدّ فهم ، زيبا بيان بكني.

گاهي وقتها « زلال » آنقدر برايم شيرين مي آيد كه مي ترسم ديگر از

« غزل » خداحافظي بكنم ، براي اينكه « زلال » هم مثل غزل قالبي

تعريف شده است ليكن با شيريني و تنوّع و حجمي كاملاً متنوّع و

پيشرفته تر از غزل . ظرفيّت و حجم جالب و بخصوص انواع « زلال » شاعر

را به تحرّك مغز وا مي دارد و جوهره ي كلام در بهترين و ساده ترين حجم

منظّم بي نظير ، به ظهور مي رسد و بهترين قالب متفاوت منظّم براي

عاشقانه هاي خالي از تعارف و رودربايستي مي باشد . مقصود از اين

مقايسات و اشارات ، تاكيد بر اين است كه روي حجم و ظرفيّت شعر

حسّاس باشيم و بي مورد براي افزايش و پر كردن نپردازيم . در قديم ها

قصيده هايي طويل مي نوشتند خارج از اندازه و خسته كننده كه سرانجام

در مقابلش « غزل » ظهور كرد و حالا هم در قبال شعرهايي عريض و

طويل نامنظّم به نام « شعر نو ...‌ » شعري قدّ علم مي كند و ظهور ميكند

به نام « زلال » . اگر كمي انديشه كنيم مي بينيم كه زمان براي ما در

رديف مثنوي و قصيده ، بهترين نتيجه را در موفقيّت غزل مي دهد . علّت

موفقيّت غزل در طول زمان قابل تعريف بودن و كم حجم بودن آن است

مي بينيم كه امروز بهترين و شيرينترين شعر غزل ، در حجم هاي

كوتاهند ، براي اينكه زمان چنين مي خواهد . و به اين خاطر نيز در كنار

زلال ، ماندني خواهد شد .




10- ارتباط

فرض كنيد كه حضرتعالي الآن در حال شعر نوشتن هستيد !

آيا حرفي داريد ؟!

آيا احساس مي كنيد كه آتشي در درونتان شما را به تقلاّ انداخته است ؟

آيا آنچه از درونتان مي گذرد برايتان شفّاف است يا هنوز به چيزي منتظريد ؟!

اصلاً مي دانيد كه چه مي گوييد و يا خواهيد گفت ؟!...

در صورتي كه ماحصل سئوال منفي باشد ،به اين اتّفاق در اصطلاح ، «پُر

كردن» مي گويند . بدين معني كه شاعر هيچ حرفي براي گفتن ندارد و

فقط با كلمات بازي مي كند . يعني سرانجام ارتباط مساوي يا نزديك با

صفر. فصاحت و سادگي بيان ، استفاده از وزن روان و كلمات شفّاف امروزي

از جمله مواردي است كه ارتباط بين عالم شاعر و مخاطب را آسان ميسازد

(منظورم از مخاطب آن كسي است كه شعر را مي خواند و يا مي شنود.)

اگر عبارتها در شعر ، عليرغم حفظ زيبايي ، ساده و قابل درك باشند و

مصرع ها و ابيات ، همبستگي خود را از لحاظ معني حفظ بكنند ، ارتباط

بين شعر و مخاطب سريع و واضح صورت گرفته و پيام بصورت رسا بر

مخاطب منتقل مي گردد. در هر حال ، قوّت ارتباط در همان ابتدا و شروع

شعر معلوم است . چنانچه شروع شعري ضعيف و مبهم باشد، بديهي

است كه نفوذ كمتري در ذهن مخاطب خواهد داشت . همچنين جوهره ي

شعر در نهاد آدمي نيز در اين خصوص بي تأثير نيست . سخني كه از

دل برخيزد لاجرم بر دل نشيند. روي اين اصل ، زيبائي كلام و استفاده از

آرايه هاي تازه ي ادبي و سادگي عبارات ، بر جلب توجّه و تفهيم بهتر

مضمون، كمك قابل توجّهي دارد. لذا جهت انتقال پيام و ظهور احساس

در قالب شعر ، دنبال واژه هاي سخت نگشته و از عباراتي با معاني

آسان و بجا استفاده كنيم . در واقع ، همه ي مواردي كه در خلق شعر

تأثير گذار هستند ،به نحوي در «ارتباط» هم مؤثّرند. بنابراين «ارتباط»

، به كيفيّت دو عامل « جوشش و كوشش » بستگي كامل دارد. چه

زيباست كه خوب بينديشيم و خوب بنويسيم . همه ي بزرگان جهان ،

اكسير ماندگاري خويش را در ضمير خودشان پرورانده اند.هيچكس

نهال وجود و ماندگاري شخصي را در دل ديگران نكاشته است . اگر

هر جوششي را كوششي باشد ، بي ترديد ثمري هم در پي خواهدداشت


نویسنده ی مقاله « زبان نو و ساختار شکنی در شعر ( جراحی و عمل ) » ، شاعر معاصر جناب استاد مهندس ابوالفضل عظیمی بیلوردی ( بنیانگذار شعر زلال )